ਅੰਤ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਲਿਪੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਖਰਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਲਗਾਂ-ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ।

ਉੱਤਰ- ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਧੁਨੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ- ਸਵਰ ਧੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅੰਜਨ ਧੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਲਈ ਅੱਖਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਸਵਰ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਂ-ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਗਾਂ-ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਗ-ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਲਗ-ਲਿਪਾਂਕ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਨੌਂ ਲਗ-ਅੱਖਰ ਹਨ। ਉਹ ਹਨ-

(1) ਕੰਨਾ (2) ਸਿਹਾਰੀ (3) ਬਿਹਾਰੀ (4) ਔਕੜ (5) ਦੁਲੈਂਕੜ (6) ਲਾਵਾਂ (7) ਦੁਲਾਵਾਂ (8) ਹੋੜਾ (9) ਕਨੌੜਾ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਲਗ-ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਸਵਰ-ਵਾਹਕ (ਓ, ਅ, ੲ) ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਹੈ ਵਿਅੰਜਨ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ।

ੳ ਸਵਰ- ਵਾਹਕ 'ੳ, ਅ, ੲ' ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਲਗ-ਅੱਖਰ ਲਗਦੇ ਹਨ ਜੋ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-

'ੳ' ਨਾਲ ਔਂਕੜ (ਉ) + ਦੁਲੈਂਕੜ (ਊ) + ਹੋੜਾ (ਓ)

'ਅ' ਨਾਲ ਕੰਨਾ (ਆ) + ਦੁਲਾਵਾਂ (ਐ) + ਕਨੌੜਾ (ਔ)

'ੲ’ ਨਾਲ ਸਿਹਾਰੀ (ਇ) + ਬਿਹਾਰੀ (ਈ) + ਲਾਵਾਂ (ਏ)

ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਵਿਅੰਜਨ ਧੁਨੀਆਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੱਗ ਅੱਖਰ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਇਕ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਅੱਖਰ 'ਕ' ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੋਵੇਗੀ-

ਕਾ, ਕਿ, ਕੀ, ਕੁ, ਕੂ, ਕੇ, ਕੈ, ਕੋ, ਕੌ।

ਬੋਲਚਾਲ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਸਵਰ ਧੁਨੀ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਉਚਾਰਖੰਡ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਉਸ ਲਈ ਓ, ਅ, ੲ ਦੀ ਲਗ-ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ- ਆਕੜ, ਪਰਉਪਕਾਰ, ਜਾਓ ਆਦਿ।

ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਜਿਹੜੀ ਧੁਨੀ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਉਚਾਰਖੰਡ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਉਸ ਲਈ ਵਿਅੰਜਨ ਧੁਨੀ ਦੇ ਲਿਖਾਂਕ ਨਾਲ ਲਗ-ਅੱਖਰ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ- ਸਾਰੀ, ਕਿਰਪਾ, ਕਾਰ ਆਦਿ।

ਲਗ-ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਓ' ਅਤੇ 'ੲ' ਅਜਿਹੇ ਅੱਖਰ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਲਗ-ਅੱਖਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਵਿਚੋਂ ਐੜਾ (ਅ) ਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਧੁਨੀ (ਅ) ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਗ-ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ- ਅਕਲ, ਬੇਅਸਰ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਬਿੰਦੀ, ਟਿੱਪੀ ਅਤੇ ਅੱਧਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ।

ਉੱਤਰ- ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਇਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਖੰਡੀ