ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ

ਡਰੋਲੀ ਕਲਾਂ

ਦੇ

45ਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚ

ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਮੌਕੇ

ਤਰਤੀਬ

• ਦੋ ਸ਼ਬਦ-ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ
• ਭੂਮਿਕਾ-ਪ੍ਰੋ. ਗੁਲਬਹਾਰ ਸਿੰਘ
• ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ-ਡਾ. ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
• ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ: ਵਰਤਮਾਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ-ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ -ਡਾ. ਮਨਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
• ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਥਿਤੀ -ਡਾ. ਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਛੀਨਾ
• ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ -ਡਾ. ਸਰੋਜ ਰਾਣੀ ਸ਼ਰਮਾ
• ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ: 'ਸਮਾਜ-ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪਾਸਾਰ' (ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ)- ਡਾ. ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ  
• ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਪਰਿਵਰਤਨ (ਦੁਆਬੀ, ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ) -ਪ੍ਰੋ. ਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ
• ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ -ਡਾ. ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ
• ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ: ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
• ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ 
• ਦੁਆਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਸਥਿਤੀ -ਪ੍ਰੋ. ਮਨਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ 
• ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸਬੰਧ: ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ -ਡਾ. ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ 
• ਦੁਆਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ -ਡਾ. ਹਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਢਿੱਲੋਂ  
• ਪੁਆਧ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਪੁਆਧੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ  -ਡਾ. ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ
• ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਬੀ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ -ਪ੍ਰੋ. ਸੁਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ 
• ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ -ਪ੍ਰੋ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ
• ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ -ਪ੍ਰੋ. ਅਮਨਦੀਪ ਕੌਰ 
• ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ -ਪ੍ਰੋ. ਗੁਲਬਹਾਰ ਸਿੰਘ
• ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾ -ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰਭਜੋਤ ਕੌਰ
• ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ -ਪ੍ਰੋ. ਸੁਖਰਾਜ ਕੌਰ

ਦੋ ਸ਼ਬਦ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖਾਲਸਾ ਡਰੋਲੀ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਯੂ.ਜੀ.ਸੀ. ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਕਰਵਾਏ ਕੌਮੀ ਸੈਮੀਨਾਰ ਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਸਦਕਾ ਇਹ ਸੈਮੀਨਾਰ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਛੂੰਹਦਾ ਹੋਇਆ ਕਾਲਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਨਿਵੇਕਲੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਆਏ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ 'ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉੱਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ' ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਜਿਥੇ ਆਪਣੇ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਪੜ੍ਹੇ, ਉਥੇ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਭੂ-ਖੰਡ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਵਤੀਰਾ ਜਿਥੇ ਚਿੰਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਾਝੀ, ਮਲਵਈ, ਦੁਆਬੀ ਅਤੇ ਪੁਆਧੀ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਕਈ ਤੱਥ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਾਏ ਜੋ ਖੋਜਾਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੇ। ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਖੋਜ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਾਲਜ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੌਰਾਨ ਆਏ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ, ਕਾਲਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਸਟਾਫ਼ ਦਾ ਤਹਿ ਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

-ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਡਰੋਲੀ ਕਲਾਂ (ਜਲੰਧਰ)

ਮੋਬਾਇਲ: 94634-41105

ਭੂਮਿਕਾ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਡਰੋਲੀ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਯੂ.ਜੀ.ਸੀ. ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਇਕ ਰੋਜ਼ਾ ਕੌਮੀ ਸੈਮੀਨਾਰ ਤੇ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਸਟਾਫ਼ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਕਾਲਜ ਦੁਆਬਾ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਯੂ.ਜੀ.ਸੀ. ਵਲੋਂ ਕੌਮੀ ਸੈਮੀਨਾਰ ਨੂੰ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣਾ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਲਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ 17 ਦੇ ਕਰੀਬ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ ਅਤੇ 'ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ' ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਤੇ ਕੁਝ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ।

ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਾਇਰੇ ਅਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੇਕ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਘਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਗੋਂ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਲਾਕਾਈ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਨਿਵੇਕਲੇ ਲੱਛਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈ ਰੂਪ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਇਲਾਕਾਈ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅੱਗੋਂ ਅਨੇਕ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਿੱਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਾਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ:- (ੳ) ਮਾਝੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ, (ਅ) ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ), (ੲ) ਦੁਆਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ, (ਸ) ਪੁਆਧੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਾਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਸੰਪਰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਪਰਕ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਆਵਾਜਾਈ ਤੇ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਆਦਿ ਰਿਹਾ

ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲੱਛਣ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਗਏ।

ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੇ ਕੇਵਲ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਹੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਇਕ ਪਿੰਡ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਸਬੰਧੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੱਚ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਡਾ. ਜਾਰਜ ਅਬਰਾਹੀਮ ਗਰੀਅਰਸਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਧਿਐਨ (Linguistic Survey of India) ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਧਿਐਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਗਰੀਅਰਸਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾਈ, ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ, ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਅਸ਼ੋਕ ਕਾਲੜਾ, ਕਾਲੀ ਚਰਣ ਬਹਿਲ, ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ, ਸ਼ਿਵ ਸ਼ਰਮਾ ਜੋਸ਼ੀ, ਬਨਾਰਸੀ ਦਾਸ ਜੈਨ, ਵਿਦਿਆ ਭਾਸਕਰ ਅਰੁਣ, ਆਤਮ ਸਿੰਘ, ਉੱਜਲ ਸਿੰਘ ਬਾਹਰੀ, ਬਲਦੇਵ ਰਾਜ ਗੁਪਤਾ, ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ, ਜੁਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੁਆਰ, ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੰਘਾ, ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ, ਵੇਦ ਅਗਨੀਹੋਤਰੀ, ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, ਦਲਜੀਤ ਕੌਰ ਧਾਂਦਲੀ ਆਦਿ ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸਥਾਰਿਤ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੱਢੇ ਗਏ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਸਥਿਤੀ 'ਤੇ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਬੀ ਵਿਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਮਾਝੀ, ਮਲਵਈ, ਦੁਆਬੀ ਅਤੇ ਪੁਆਧੀ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਸਥਿਤੀ ਸਬੰਧੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਏ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ

ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਮਾਝੀ, ਮਲਵਈ, ਦੁਆਬੀ, ਪੁਆਧੀ) ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਵੱਧ ਜਾਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਟੇ ਕੱਢਣਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਪਾਸੋਂ ਸਤਾਵਿਤ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਖੋਜ-ਪੱਤਰ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਸੰਬੰਧਤ ਖੋਜ-ਕਰਤਾਵਾਂ ਪਾਸੋਂ ਪੜ੍ਹਾਏ ਗਏ। ਪਰਚਿਆਂ ਉਪਰ ਉਸਾਰੂ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਉਪਰੰਤ ਨਿਕਲੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਛਾਪ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅੰਤ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ, ਸਮੂਹ ਸਟਾਫ ਅਤੇ ਆਏ ਹੋਏ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦਾ ਤਹਿ ਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

-ਗੁਲਬਹਾਰ ਸਿੰਘ

ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ

ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ

ਡਰੋਲੀ ਕਲਾਂ (ਜਲੰਧਰ)

ਮੋਬਾ: 98145-50328, 94658-80252

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ

-ਡਾ. ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ

 ਪ੍ਰੋ: ਤੇ ਮੁਖੀ ਪੀ.ਜੀ.ਸਟੱਡੀਜ਼ ਵਿਭਾਗ,

ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਰਿਜਨਲ ਸੈਂਟਰ, ਬਠਿੰਡਾ, ਮੋਬਾ: 94630-79356

ਮਾਣਯੋਗ ਮੁੱਖ ਮਹਿਮਾਨ, ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਾਹਿਬ, ਵਿਦਵਾਨ ਦੋਸਤੋ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਓ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਹਿਮ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਾਲਜ ਵੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਥੀਮ- ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ।

ਮੁਅਜਜ਼ ਹਾਜ਼ਰੀਨ, ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਤੀਹ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਰ ਮਸਲੇ ਨਾਲ ਵਾਬਸਤਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਹੋ ਰਹੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ-ਮਨਨ ਉੱਪਰ ਵੀ ਨਜ਼ਰਸਾਨੀ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਾਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਗੱਲ ਦਰਅਸਲ ਉਲਟ ਹੈ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ, ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚੋਂ ਘੜਿਆ-ਤਰਾਸਿਆ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਸਥਾਨਿਕਤਾ (ਲੋਕੇਲ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਥੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬੋਲੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਵਰਤਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਬੋਲੀ ਖਿੱਤੇ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਕੰਠ ਦੀ ਸਾਣ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ, ਬਣਦੀ-ਸੰਵਰਦੀ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਟੁੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੁਹਜ-ਸੁਚੱਜ ਅਤੇ ਆਚਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਉਥੋਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਰਾਹੀਂ ਚਮਕ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਆਸਰੇ ਹੀ ਤੁਰਦਾ ਅਤੇ ਮੌਲਦਾ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਦੇ ਜੀਵਨ (ਵਿਕਾਸ) ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੰਦਾ ਬੋਲਦਾ ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਬੰਦੇ ਦੀ ਬੋਲਬਾਣੀ ਵਿਚ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਲਫਜ਼ਕਾਰੀ ਹੈ? ਬੰਦੇ ਦੀ ਬੋਲਬਾਣੀ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਕੀ ਹੈ? ਇਹ ਸਭ ਬੰਦੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ ਜੋ ਖੇਤਰੀ ਸਮਾਜ- ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਉਂ ਬੋਲੀ ਹੀ ਬੰਦੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਛਾਣ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਬੰਦਾ ਆਪਣਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਤਾਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਖਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾ ਸਕਦਾ।

ਸੱਚੀ ਤੇ ਸਹੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬੋਲਦੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਹਾਂ। ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ/ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਵੀ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਸੁੱਤੇ-ਸਿੱਧ ਹੀ ਹਾਸਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ੁੱਧ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਉਪਭਾਸ਼ਾ, ਬੋਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਭੂ-ਖੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਿਵਕਲੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਬੋਲੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹਸਤੀ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਸਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ/ਬੋਲੀ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਵਜੂਦ ਉਸਦੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨ ਵਿਚ ਅੰਤਰਨਿਹਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧੁਨੀਆਂ, ਰੂਪਾਂ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕ- ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਪੈਟਰਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਪਛਾਣ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਦੇ ਪਰਸਪਰ-ਸਬੰਧ ਸੰਬਾਦਕ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਉੱਤੇ ਹੀ ਖੜੋਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਬੋਲੀਆਂ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹਸਤੀ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੋਲੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕੋਈ ਹੈਸੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਅਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਅਬੋਲ ਬਣ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ। ਬੋਲੀਆਂ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਵਿਆਕਰਨ, ਵਰਤੋਂ-ਵਿਹਾਰ, ਅਖਾਣ, ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੁਆਰਾ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਤਾਰੇ ਆਕਾਸ਼ ਸੁਹਜ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲ-ਪੱਤੀਆਂ ਤੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਰੁੱਖ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ; ਉਵੇਂ ਬੋਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸੁਹਜ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੋਲੀਆਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰਕਬੇ ਵਿਚ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਖ ਜਿਸ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਉੱਗਦੇ ਹਨ; ਉਸ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਉਵੇਂ ਬੋਲੀ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਹਾਰੇ ਵਧਦੀ ਤੇ ਮੌਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜੀ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਲੋੜਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਂਚ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਾਸਤ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ, ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਮਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਿੱਧਾ ਰਾਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸਮਾਜ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਾ-ਸਰਵੇਖਣਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਇਹੋ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੋਕ ਬੋਲੀਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲੀ ਬੈਠੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਾਂਗ ਬੋਲੀਆਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਸ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਗੁੰਮ-ਗੁਆਚ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਨਮੂਨੇ ਮੁਲਤਾਨੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਫਰੀਦ-ਬਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ। ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਅਤੇ ਅਬੁਲ ਫ਼ਜ਼ਲ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਫ਼ਰੀਦ ਤੋਂ ਅਗਲੇ

ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫੀ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਜੋਕਾ ਮਿਆਰੀ ਰੂਪ ਵੀ ਸੂਫੀ-ਸਾਇਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਉੱਤੇ ਅਰਬੀ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿੱਸਾ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਲਹਿੰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਮੋਦਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਝਾਂਗੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨੀ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਵਾਰਿਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਹਿੰਦੀ-ਮਾਝੀ ਦਾ ਚੋਖਾ ਰਲਾ ਹੈ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਸਾਧ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਉਪਰ ਵੀ ਲਹਿੰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੇ ਡੱਖਣੇ ਅਤੇ ਜੈਤਸਰੀ ਦੀ ਵਾਰ ਦੀ ਹਰ ਪਉੜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰ ਸਲੋਕ ਸ਼ੁੱਧ ਮੁਲਤਾਨੀ ਵਿਚ ਹੈ।

19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਚ ਫੌਜ਼ੀ ਛਾਉਣੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ, ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ (ਕੇਂਦਰੀ) ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਲਵਈ ਕੋਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨ ਲਿਖਵਾਏ। ਈਸਾਈ ਮੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪਾਸਾਰ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਜੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖਵਾਈਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਝੀ ਬੋਲੀ (ਲਾਹੌਰ-ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਬੋਲੀ) ਨੂੰ ਟਕਸਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਧੁਰ ਨਿਕਾਸ-ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਂਚਲਿਕਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਮਲਵਈ ਅਤੇ ਪੁਆਧੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਆਂਚਲਿਕ ਪਛਾਣ ਬੋਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਾਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੰਜਾਬ-ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸੋਮੇ, ਸਾਂਝਾ ਸ੍ਰੋਤ ਏਨਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਓਪਰੀ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਾਂਝੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਅਤੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਹਕਾਰਤ ਕਾਰਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਮੂਲ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਹਕਾਰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਹਿਮਾਕਤ ਸਦਕਾ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਭੇਟਾ ਚੜ੍ਹ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਬਲੀ, ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਭੰਨਤੋੜ ਨੇ ਡੋਗਰੀ-ਪਹਾੜੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ।

ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਸਫ਼ ਵਿਚ ਹਨ। ਸਰਾਇਕੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨਕਸ਼ੇ ਭਾਸ਼ਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਧੇਰੇ ਕਾਰਗਰ ਹਥਿਆਰ ਸਿੱਧ ਹੋਈ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਆਲਮੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬੇਹੱਦ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸਦਾ ਹੀ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਸਪਰ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਬੋਲੀ ਦੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਸਾਂਝਾ ਸਮਾਜੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਮਸਲਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਆਦਿ ਵਿਭਿੰਨ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਪਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੌਰਾਨ ਸਿਆਸੀ ਸੁਆਰਥਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ, ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ, ਹਿਮਾਚਲ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਹੈ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼, ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਅਤੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਆਦਿ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਕਾਸ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਹਿ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਰਵੇਖਣ ਵੀ ਅਧੂਰੇ ਹਨ। ਉਂਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕਸਾਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਭਾਵੇਂ ਐਲਬਰੂਨੀ (11ਵੀਂ ਸਦੀ) ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ (14ਵੀਂ ਸਦੀ) ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਐਲਬਰੂਨੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਵੇਰਵੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ। ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਲਾਹੌਰੀ ਸਿਰਲੇਖ ਅਧੀਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਅਬੁਲ ਫ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਮੁਲਤਾਨੀ ਨਾਮ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਵਿਲੀਅਮ ਕੇਰੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨ ਸਰਪੇਚੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨੀ ਨੂੰ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਾਨ ਬੀਮਜ਼, ਹਾਰਨਲੇ, ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ, ਭਾਈ ਮਈਆ ਸਿੰਘ, ਬਿਸ਼ਨ ਦਾਸਪੁਰੀ ਅਤੇ ਸੁਨੀਤੀ ਕੁਮਾਰ ਚੈਟਰਜੀ ਆਦਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਰਵੇਖਣ ਨਾ-ਮੁਕੰਮਲ ਹਨ। ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਰਵੇਖਣ ਬੜਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਸਾਂਝੇ

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੀ ਦੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਕੇ, ਇਕ ਨਵਾਂ ਬਿਖੇੜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ (1968) ਨੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਡੋਗਰੀ ਹੀ ਮੰਨੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੋਲੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ: ਲਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਡੋਗਰੀ ਜਾਂ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਤੀਸਰੀ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ। ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਪਬੋਲੀਆਂ (ਸਬਡਾਇਲੈਕਟ) ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਐਟਲਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਗ੍ਰੀਅਰਜਨ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਿਆਂ, ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਰੇਖਾਵਾਂ ਉਲੀਕੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 28 ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦਰਜ਼ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਕਸਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੇਤ 10 ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੱਸੀਆਂ ਹਨ। ਡਾ. ਜੀ.ਐਸ ਰਿਆਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਲੇਖ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਪੰਜਾਬੀ, ਲਹਿੰਦੀ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਸਰਵੇਖਣ ਨੂੰ ਹਰਫ਼ੇ-ਆਖਿਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਰਤਾ ਵਧੇਰੇ ਸੀ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੁਲਾਰੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਾ ਵਸੇ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬੀ ਬੁਲਾਰੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਖਿੱਤੇ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਗਏ। ਇਹ ਲੋਕ ਬਹੁ-ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਉਪਭਾਸ਼ਿਕਤਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਨ ਨਾਲ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਵਡੋਦਰਾ ਸਥਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਖੋਜ-ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਵੈ-ਸੇਵਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਿਛਲੇ 4-5 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਇਕ ਕਰੋੜ ਦੇ ਖਰਚ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ 50 ਭਾਗਾਂ ਅਤੇ 35000 ਪੰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਉਜਾਗਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਰਵੇਖਣ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਤਰੀ-ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

1.       ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਖੇਤਰ

(ੳ) ਪਾਕ-ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰ

(ਅ) ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਈ ਵਸੋਂ ਦਾ ਖੇਤਰ

2.       ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ (ਭਾਰਤ) ਦਾ ਖੇਤਰ

(ੳ) ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰ

(ਅ) ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਈ ਵਸੋਂ ਦਾ ਖੇਤਰ

(ੲ) ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਤਰ

(ਸ) ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਤਰ

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇਸ ਸਭਾਵੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

(3)

21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਉਥਾਨ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਹਾਕਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਨਵਾਂ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਅਰਥਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਲਖੰਡ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਛਾਣ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਵਡਮੁੱਲੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਖੋਜਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਨੈਨੋ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਦੇ ਪਿਛੇ ਮਾਈਕਰੋ ਅਤੇ ਮਾਲੀਕਿਊਲਰ ਪੱਧਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿੱਤੀ-ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਤੇ ਵਾਧੂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਵੱਲ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਸੱਸਤ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਉੱਪਰ ਗਲਬਾ ਬਣਾ ਕੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਲਸ਼ਾਲੀ ਸੰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਰਾਜਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਅਗਰਸਰ ਹਨ। ਇਉਂ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਵਿਸ਼ਵ-ਸਥਿਤੀ ਜਿਸ ਕਦਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਦੂਰਗਾਮੀਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਦਾ ਖਦਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਕਾਬਲਗੋਰ ਹੈ:

'ਮਰ ਰਹੀ ਹੈ ਮੇਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਬਦ,

ਮਰ ਰਹੀ ਹੈ ਮੇਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਕ ਵਾਕ

……………………………….

ਧੰਮੀ ਵੇਲਾ, ਪਹੁ-ਫੁਟਾਲਾ, ਛਾਹ ਵੇਲਾ, ਲੌਢਾ ਵੇਲਾ

ਦੀਵਾ ਵੱਟੀ, ਖਉਪੀਆ, ਕੌੜਾ ਸੋਤਾ,

ਢਲਦੀਆਂ ਖਿੱਤੀਆਂ

ਘੜੀਆਂ, ਪਹਿਰ, ਬਿੰਦ, ਪਲ, ਛਿਣ, ਨਿਮਖ ਵਿਚਾਰੇ

ਮਾਰੇ ਗਏ ਇਕੱਠੇ ਟਾਈਮ ਹੱਥੋਂ ਸਾਰੇ

ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਟਾਈਮ ਕੋਲ ਟਾਈਮ-ਪੀਸ ਸੀ...

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਜਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਹ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਮਰਨ ਵੱਲ ਹੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਸੱਚ ਵੀ ਇਹੋ ਹੈ। ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ. ਬਹੁਤੀਆਂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ, ਕਬਾਇਲੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹੈ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ 6500 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ, ਇਕ ਬੋਲੀ ਹਰ 14ਵੇਂ ਦਿਨ ਮਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਪੂਰਬ ਨਾਲੋਂ ਪੱਛਮੀ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਹੈ। ਉਥੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਮਾਰ ਪੂਰਬ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੇਤਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਕਸਤ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਮਰੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਸਾਹ-ਸੱਤ ਮੁਕਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਹੈ। ਮਸਲਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਤੀਹ ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਬੋਲੀਆਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਮ ਥੱਲੇ ਮੋਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਮਸਨੂਈ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਹੀਂ ਪੁਆਧੀ, ਦੁਆਬੀ, ਪਹਾੜੀ, ਮਲਵਈ, ਮਾਝੀ ਆਦਿ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੁਰੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਭਾਸ਼ਾ-ਖੋਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕੇਂਦਰ (ਵਡੋਦਰਾ) ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ 1961 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1651 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਅੰਕੜੇ ਨੂੰ ਦਰੁਸਤ ਕਰਕੇ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ 1100 ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਤਾਜਾ ਖੋਜ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ 880 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੀ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ ਭਾਵ 220 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਇਥੇ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਸਿੰਗਕ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸ਼ੁਮਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਸਰਵੇਖਣ ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਹੁਣ 150 ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਜ 150 ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਵਸਦੇ 14 ਕਰੋੜ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। 40 ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੁਣ ਦਸਵਾਂ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿੱਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ (List of Lanuages by number of native speaker) ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ 10.9 ਕਰੋੜ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਨੰਬਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ

ਵੀ ਇਲਮ ਹੈ ਕਿ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ/ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਮਝਣ-ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ। ਸਾਡੀ ਲੋਕ ਸਿਆਣਪ ਦੱਸ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰੁੱਖ ਹੇਠ ਖੇਤੀ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਛਾਂਗਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰੁੱਖ ਹੇਠ ਫ਼ਸਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਫਸਲ ਨੂੰ ਵਧਦਾ-ਫੁੱਲਦਾ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਛਾਂਗਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਭਾਸ਼ਾ ਨਵੀਨ ਜੁੱਗ ਦੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੋਣ ਵਾਲਾ, ਭਾਵੁਕ ਛੋਹਾਂ ਵਾਲਾ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸੰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਇਹ ਹਰੇਕ ਵੇਗਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਨਾਲੇ ਸਮਰੱਥਾ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੋਲਣਹਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਕ ਗੱਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਜੀਵਨ ਦਿਆਂ ਸਾਰਿਆਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿਚ ਯੋਗ ਸਥਾਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਓਨਾ ਚਿਰ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆ। 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਹ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਜਿਹੜੇ ਸਾਹੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਸੋਚਦੇ ਸਨ, ਇਹ ਦੁਹਰਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਲੋਕ ਜੀਵਨ, ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੋ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਉਸ ਵਿਚ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਇਹੋ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਹੀ ਮਾਹਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੀਨ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੱਖੀ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੰਭੀਰ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮੰਤਵ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।

ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸੰਨ 2007 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰਾਂ ਲਈ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੌਮੀ ਗਿਆਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਡਾ. ਸੈਮ ਪਿਤਰੋਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਉਂ ਹਰੇਕ ਭਾਰਤੀ ਬੱਚਾ ਉਚੇਰਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵੇਗਾ। ਭਾਵੇਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਉਪ-ਚੇਅਰਮੈਨ ਡਾ. ਭਾਰਗਣ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮਿਤੀ 16 ਜਨਵਰੀ 2007 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਫਿਰ ਕਾਬਲੋ ਗੈਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਇਸ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਮਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਚੇਰੀ ਸਿਖਿਆ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੂਬਾਈ ਸਰਕਾਰਾਂ

ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਪੂਰੇ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਉਦਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਮਿਤੀ 9 ਫਰਵਰੀ 2007 ਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ 27ਵੀਂ ਕਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਗਵਰਨਰ ਸ੍ਰੀ ਟੀ.ਵੀ. ਰਜੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਜੇ ਤੁਸੀਂ 2 ਲੱਖ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਾਈ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੰਚਾਰ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਚੰਦਰਮਾ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਗੱਡੇ ਆਸਰੇ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਭਾਸ਼ਾ ਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਜੋ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਖੋਜ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਇਥੇ ਬੋਲੋੜਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਦਰੁਸਤ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਅਸਤਿਤਵੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੁਆਲ ਸਾਡੇ ਸਨਮੁੱਖ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਅਧੀਨ ਮਿਆਰੀਕਰਨ, ਮਾਧਿਅਮ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਕੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਉਦਮ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-2020 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾ ਸਿੱਧਾ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਸ਼ਾਲਾ (Lexicon) ਦਾ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ। ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗੀ ਬਲਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰੇਕ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਬੋਲੀ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬੋਲਣਹਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਾਨਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੋਲੀਆਂ ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸਿਮਰਤੀ, ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਜੀਵਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਬੋਲੀਆਂ ਕਿਸੇ ਜਨਜਾਤੀ ਅਤੇ ਖਿੱਤੇ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਜਨਜਾਤੀ ਨੇ ਇਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ ਇਕਾਈ

ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਚਿੱਤਰ ਚਰਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੋਮਿਆਂ ਤੋਂ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਉਸ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਬੋਲੀਆਂ ਉੱਪਰ ਡੂੰਘਾ ਉਕਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣਾ ਮਹਿਜ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ-ਵਾਕਾਂ ਦਾ ਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸੋਚਧਾਰਾ, ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਸਿਆਣਪ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਲੁਪਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਅਰੰਭ ਹੋਏ ਅਮਲ ਨੇ ਸਮੂਹ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਤਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਐਲ.ਪੀ.ਜੀ. ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ, ਸਾਡੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਭਰਮ ਸਿਰਜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਅਮਰੀਕਾ/ਯੂਰਪ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ, ਲੋਕ ਆਰਥਿਕ ਉੱਨਤੀ ਕਰ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਮੁਲਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ- ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਉਨਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਿਹਤਰ ਬੰਦੇ ਵੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੰਸਕਾਰੀ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀਆਂ ਨਿਰੋਈਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਦੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਪੁਖਤਾ ਗਿਆਨ; ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਬੰਦਾ ਬਿਹਤਰ ਇਨਸਾਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਿਹੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿਖਿਆ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ।

ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਕਾਸ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਵਾਬਸਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜੀ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਹਿਤ ਮੁਤਾਬਕ ਢਾਲ ਕੇ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਉਜਲ ਭਵਿਖ ਦੀ ਅੱਕਾਸੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਨਵੇਂ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਦੇ ਅਖੁੱਟ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲੀਏ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚ ਲਿਖੀਏ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਾਂਝ ਪਵੇ। ਇਉਂ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਭਾਗੀਦਾਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਰਨੀ ਬੇਮਾਅਨੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ: ਵਰਤਮਾਨ ਦ੍ਰਿਸ਼

ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ-ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ

-ਡਾ. ਮਨਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ,

ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਐਨ ਸਕੂਲ,

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ

ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਉਚਾਰਨੀ (articulatory) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਹ ਉਚਾਰਨੀ ਰੂਪ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਅਮੂਰਤ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਮੂਰਤ ਰੂਪ ਉਪ- ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਹੀ ਬੁਲਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਸਲਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਦਰਅਸਲ ਮਾਝੀ, ਦੁਆਬੀ, ਮਲਵਈ, ਪੁਆਧੀ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਹੀ ਬੁਲਾਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਂਝ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਉਚਾਰਨ (linguistic articulation) ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਅਧਿਐਨ-ਸਮੱਗਰੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਜੁਗਤ (ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ, ਰੂਪ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਵਾਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨਕ) ਦੀ ਸਮਝ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਮਾਈਕਰੋ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਐਨ (micro dilectological study) ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਪ-ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ (dilectology) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਪ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ (Sociolinguistics) ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਖੇਤਰੀ ਵੰਡ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਵਸਤੂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਭੂਗੋਲ

(linguistic geography) ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਜਨ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲਾਈਜੇਸ਼ਨ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਕਾਰਨ ਭੂਗੋਲਿਕ ਦੂਰੀ ਮਾਨਵੀ ਸੰਪਰਕ ਤੇ ਸੰਚਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ। ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਤੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਪਾਸਾਰ ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਹੱਦਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਪਾਸਾਰ ਵੀ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਖੇਤਰੀ ਵੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵੰਡ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (social dialects/ sociolects) ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ-ਆਧਾਰਿਤ ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਹੋਏ ਨਵੇਂ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਖੋਜ-ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪਿਕ ਪਾਸਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ-ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਪੈਟਰਨਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਭੁਗੋਲ-ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਖੇਤਰੀ ਕਾਰਜਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਮਾਈਕਰੋ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਵਸਤੂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਜੀ.ਏ. ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ ਨੇ Linguistlic Survey of India ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਆਹੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਵਾਹ ਦੇ ਉੱਤਹ ਪੱਛਮੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਲਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਝੰਗ-ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੀ ਲਹਿੰਦੀ, ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਮੁਲਤਾਨੀ, ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ ਦੀ ਜ਼ਾਫਿਰੀ, ਥਲੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਜਟਕੀ ਅਤੇ ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਂ ਦੀ ਡੇਰਾਵਾਲ, ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਤੇ ਬਨੂੰ ਦੀ ਹਿੰਦਕੋ ਜਾ ਮੁਲਕੀ ਅਵਾਣਕਾਰੀ ਜਾਂ ਅਵਾਣਕੀ, ਕੋਹਾਟ ਦੀ ਹਿੰਦਕ, ਘੋਬੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਧੁੰਦੀ-ਕੱਜਰਾਲੀ ਦੀ ਲਹਿੰਦੀ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਲਹਿੰਦੀ, ਧੰਨੀ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੀ ਹਿੰਦਕੋ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੀ ਹਿੰਦਕੀ ਅਤੇ ਤਿਕੱਲੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ-ਆਰੀਆ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਤ ਮਾਝੀ, ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਪੁਵਾਧੀ, ਕਾਠੀ, ਮਲਵਈ, ਭਟਿਆਣੀ, ਪੱਛਮੀ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਪੂਰਬੀ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਡੋਗਰਾ ਜਾਂ ਡੋਗਰੀ, ਕਾਂਗੜਾ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਟਿਆਲੀ ਉਪ- ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ

ਖੇਤਰ-ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਇਹ ਵੇਰਵਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸਥਾਰ ਦਾ ਸਧਾਰਨੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ : ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਲਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕਰਕੇ ਮਾਝੀ, ਮਲਵਈ, ਦੁਆਬੀ ਤੇ ਪੁਆਧੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ ਬੋਲੀਆਂ (subdialects) ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮੁਲਤਾਨੀ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਤੇ ਹਿੰਦਕੋ ਆਦਿ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜੰਮੂਆਲੀ, ਭਟਿਆਲੀ, ਕਾਂਗੜੀ ਅਤੇ ਪੁਣਛੀ ਆਦਿ ਉਪ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਸੂਤ੍ਰਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮੇਟਣ ਦੇ ਯਤਨ ਤਹਿਤ ਵੱਡੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਰਗਾਂ (ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਹੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਉਪਬੋਲੀਆਂ (sub-dialects) ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (dialects) ਹਨ। ਇਹ ਉਪਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਡੇ ਭੁਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਮਸਲਨ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਾਝੀ ਵਿਚ ਪਠਾਨਕੋਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੀਨਾਨਗਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਬਟਾਲਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ, ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਪੱਟੀ ਅਤੇ ਖੇਮਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਇਕ ਵੱਡਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੋਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ: ਪਠਾਨਕੋਟ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਭੂਗੋਲਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਆਪਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਮਾਝੀ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਵਰਤੋ ਜਾਦੇ ਹਨ ਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਦੀ ਮਾਝੀ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਜਿਵੇਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀ ਮਾਝੀ ਵਿਚ ਨਿਮਨ-ਲਿਖਤ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਉਪਲਬਧ ਹਨ:

-ਮੌਸਮ ਤੇ ਬਣਿਆ ਦਾ ਵੈ

-ਬੱਤੀਆਂ ਜਗੇ ਕਰਦੀਆਂ।

-ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਦਾ ਏ।

ਉਪਰੋਤ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਵਾਕ ਵਿਚ 'ਦਾ' ਸ਼ਬਦ ਕਰਮਵਾਚੀ ਸੰਚਾਲਕ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦਕਿ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਦਾ' ਸ਼ਬਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਕ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ। 'ਦਾ' ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਪਠਾਨਕੋਟ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀ ਮਾਝੀ ਵਿਚ ਹੀ ਕਰਮਵਾਚੀ ਸੰਚਾਲਕ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮਾਝੀ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ;

-ਮੌਸਮ ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਏ।

-ਬੱਤੀਆਂ ਜਗਦੀਆਂ ਨੇ।

-ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਏ।

ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਰ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵੀ ਖੇਤਰੀ ਕਾਰਜ ਰਾਹੀਂ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਤਰ ਕਰਕੇ ਪਛਾਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਦੀ ਮਾਝੀ ਹੋਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਮਾਝੀ ਹੋਰ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਅਸਲ ਇਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾ (dialect) ਦੀਆਂ ਸਹਿ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (subdilects) ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਅਮਲ ਹੈ। ਮਾਝੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਉਪ- ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਸਹਿ-ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਉਪ- ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸਹਿ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਫ਼ਸੀਲ (statisitcal detail) ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਹਿ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਅਗਲੇ ਵਿਸਥਾਰ ਤੋਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਵੱਡੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭੁਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਿਰਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਹੱਦਾਂ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕੀਤੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 1947 ਦੀ ਪੰਜਾਬ-ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵੰਡ ਉਪਰੰਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਹਿਜ਼ਰਤ (migra tion) ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਸਹਿਤ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਉਪ-ਖੇਤਰ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਹਿਜ਼ਰਤ ਕਰਕੇ ਆ ਵਸੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਉਪਰੰਤ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆ ਵੱਸੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਮਾਝੀ ਨਾਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਾਦੀ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀਆਂ ਘ, ਝ, ਢ, ਧ, ਭ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਮਾਝੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਵਾਪਰੀ ਹਿਜ਼ਰਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਇਕ ਨਿਰੰਤਰ ਵਰਤਾਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਵਾਸ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਯੂਰਪ, ਅਮਰੀਕਾ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤਕ

ਫੈਲੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਬਿਹਾਰ, ਬੰਗਾਲ, ਉੜੀਸਾ ਆਦਿ ਵਿਚ ਜਾ ਵੱਸੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕਈ ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਾਦੇੜ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ) ਵਿਚ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਮਰਾਠੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪ, ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪੀੜੀਆਂ ਤੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਵੀ ਉਥੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ ਉਚਾਰਨ ਦੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਪਹਿਚਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਇਕ ਮੁਕੰਮਲ ਖੇਤਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਵਜੋਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਖੋਜ- ਪੱਤਰਾਂ ["ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਪਰਵਾਸ: ਪੁਨਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੜਾਅ 'ਤੇ", ਪਰਵਾਸ ਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ, (ਸੰਪ.) ਡਾ. ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2005) ਵਿਚ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ- ਚਿੰਨ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਚਿਹਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਮਾਜ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਅਨੁਰੂਪਤਾਮੂਲਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸ਼ਰਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਜੁਗਤ ਦੇ ਪੇਟਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਜੁਗਤ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਜੁਗਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜੁਗਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜਕ ਵਖਰੇਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਖਰੇਵੇਂ ਹੈ ਨਿਬੜਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਕੇਵਲ ਖੇਤਰੀ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਸਮਾਜਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਵਰਗ-ਵੰਡ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਅੰਤਰ-ਸਬੰਧਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੂਝ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (social dilects/ sociolects) ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਹੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖਿੱਤੇ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਕ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਐਮ.ਏ.ਕੇ.ਹੈਲੀਡੇ ਉੱਚੇ-ਨੀਵੇਂ ਦੀ ਅਨੁਕੁਮਤਾ (lierarchy) ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਰਗ-ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੱਛਣ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੁਕੂਮਤਾ ਉਮਰ, ਪੀੜ੍ਹੀ, ਲਿੰਗ, ਜਾਤ ਅਤੇ ਜਮਾਤ ਆਦਿ 'ਤੇ

ਅਧਾਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਕਬੀਲਿਆਂ, ਜਾਤਾਂ, ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਕ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬਣਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡਾ ਅਧਿਐਨ-ਖੇਤਰ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਮਿਆਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮਿਆਰੀ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਦਰਭ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਉਪ- ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂ ਮਿਆਰੀ ਮੰਨਣ ਦਾ ਅਮਲ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ ਮਿਆਰੀ ਤੇ ਹਾਸ਼ੀਆਗਤ ਵਰਗ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉੱਤਰ-ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ (post structural) ਸੂਝ ਮੁਤਾਬਕ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਬੜੀ ਘਾਤਕ ਸੰਕਲਪਨਾ ਹੈ। ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖੁਦ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹ ਹਾਸੀਆਈ ਹੋਰਾਂ (marginalised others) ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰ ਦਬਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਰਦ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤ ਹਾਸ਼ੀਆਈ ਹੋ ਕੇ ਅਣਦੇਖੀ, ਦੱਬੀ ਹੋਈ 'ਹੋਰ' ਹੋ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ।" ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਸ਼ਾ/ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਮਾਝੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਾਝੀ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਨਾ ਕੇਵਲ ਕੇਂਦਰੀ ਬਲਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਧਾਰਨਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੀ ਮਾਝੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ ਜੁਗਤ ਨੂੰ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ ਜੁਗਤ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਨਾਦੀ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀਆਂ ਘ, ਝ, ਢ, ਧ ਅਤੇ ਭ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਝੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਕਬੀਲਿਆਂ (ਰਾਅ ਸਿੱਖ ਆਦਿ) ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ ਸਾਰਨੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਧੁਨੀਆਂ ਗਾਇਬ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼-ਵੰਡ ਉਪਰੰਤ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਸੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਧੁਨੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ ਜੁਗਤ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਧੁਨੀਆਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਬਾਣੀ ਦੀ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਤੁਕ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:

ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ॥

ਇਸ ਤੁਕ ਵਿਚ 'ਭੀ' ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ 'ਭ' ਵਰਣ ਨਾਲ ਅੰਕਿਤ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਉਚਾਰਨ ਨਾਦੀ ਅਲਪ-ਪ੍ਰਣ 'ਪ' ਤੇ ਸੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਨਾਦੀ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀ 'ਡ' ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੁਕ ਵਿਚ ਆਇਆ ਰੂਪ 'ਹੋਸੀ' ਮੁਲਤਾਨੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨਾਲ ਆਏ ਪਾਰਟੀਕਲ 'ਭੀ' ਦਾ ਠੀਕ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ਮਲਤਾਨੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਦੀ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ 'ਭ' ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤਕ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਦੀ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹਨ। ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਸੰਬੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ-ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਆਰਥਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਮਾਝੇ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਮਾਝੀ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਿਰਜਿਆ ਸੀ। ਪਰ 1947 ਦੀ ਦੇਸ਼-ਵੰਡ ਉਪਰੰਤ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਾਲੇ ਮਾਝੇ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰਾਜਨੀਤਕ 'ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਸਹਿਜੇ-ਸਹਿਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਮਲਵਈ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚਲੇ ਨਾਇਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਮਲਵਈ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਉਚਾਰਨ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਪਾਤਰ ਲਹਿੰਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨੀ ਲਹਿਜ਼ੇ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਆਗਤ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਪਿੱਛੇ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਐਮ.ਏ.ਕੇ.ਹੈਲੀਡੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਆਗਤ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜੁਗਤ ਦੀ ਸਮਝ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦਾ ਬਾਰੀਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪਿਕ ਪਾਸਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ-ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਉਪਰੋਕਤ ਸਮੁੱਚਾ ਵਰਣਨ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਹੱਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਪਈ ਬਾਰੀਕ ਉਪ-ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਸਹਿ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਉਪ- ਭਾਸ਼ਾਈ ਵੰਨਗੀ ਵਜੋਂ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਪ-

ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਖੇਤਰੀ ਵੰਡ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਆਗਤ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜੁਗਤ ਦੀ ਸਮਝ ਵੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇਕ ਅਹਿਮ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ

1.       www.wikipedia.org

2.       ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ, ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 1974, ਪੰਨਾ 180.

3.       "The essential characteristic of social structure as we know it is that it is hierachical; and linguistic variation is what expresses its hierachical character, whether in terms of age, generation, sex, provenance or any other of its manifestations, including caste and class." - M.A.K. Halliday, Language and Society, (ed.), Jonathan J. Webster, Continuum, London, 2007, p. 254.

4.       ਮਨਮੋਹਨ, ਦੇਰੀਦੀਅਨ ਵਿਖੰਡਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ, ਦਿੱਲੀ, 2006, ਪੰਨਾ 33.

5.       "ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ 'ਸਟੈਂਡਰਡ' ਰੂਪ ਮਾਝੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਾਝੀ ਹੈ।" - ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ, ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਪੰਨਾ 207.

6.       Here dilect becomes a means of expression of class conscious- ness and political awareness. We can recognize a category of 'oppressed languaes', Language of groups that are subjected to social and political oppression." -M.A.K. Halliday, Language and Society, p. 254.

ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਥਿਤੀ

-ਡਾ. ਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਛੀਨਾ

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ

ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਕਾਲਜ, ਬਰੜਵਾਲ, ਧੂਰੀ

ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਨਿਯਮਬੱਧ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਸ਼ੀਲ ਵਸੀਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਸੀਲਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਬੰਧਸ਼ੀਲ ਸੁਭਾਅ ਦੁਆਰਾ ਅਚੇਤ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ- ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਅਤੇ ਅਰਥਬੱਧ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਚਰਿਤ ਜਾਂ ਲਿਖਤ। ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਇਕ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ- ਸਹਿਣ, ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ, ਕੰਮ-ਧੰਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਉਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਚੀਜ਼ਾਂ- ਵਸਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਚਿਹਨਾਂ-ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵੱਖਰਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। 'ਬੋਲੀ ਬਾਰਾਂ ਕੋਹ 'ਤੇ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ' ਦੀ ਲੋਕ-ਕਹਾਵਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਖਿੱਤੇ ਵਿਚ ਵੱਸ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੂਸਰੇ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇਹ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਉਂਦਿਆਂ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲਤਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ ਉਸ ਦੇ ਭੂਤ ਤੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਭਵਿੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ 'ਮਾਲਵਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਮਾਲਵਾ' ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਸੱਤ ਭੂ-ਖੰਡ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲਵਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਾਲਵਾ ਨਾਮ ਦੇ ਦੋ ਖੇਤਰ ਹਨ: ਇਕ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਾਲਾ ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲਾ ਮਾਲਵਾ। ਸ੍ਰੀ ਜੈ ਚੰਦਰ ਵਿਦਿਅਲੰਕਾਰ

ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ 'ਮਦਰ' ਇਕ ਗਣ ਦਾ ਨਾਉਂ ਸੀ। ਮਦਰ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਮਾਲਵਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਮਹਾਨ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਗੁਣ ਰਾਣੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਡੇ ਉੱਤੇ ਵਸਦਾ ਸੀ। ਸਿਕੰਦਰ ਤੋਂ ਹਾਰ ਕਰਕੇ ਇਸ ਗਣ ਦੇ ਲੋਕ ਜਿੱਥੇ-ਜਿੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਵਸੇ, ਉਥੋਂ ਦਾ ਨਾਂ ਮਾਲਵਾ ਪੈ ਗਿਆ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਰਾਇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ 'ਮਾਲਵਾ' ਨਾਮ ਮਦਰ ਗਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ 'ਮਲੋਈ' ਜਾਤੀ ਤੋਂ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮਦਰ ਗਣ ਅੱਗੋਂ ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆਈ ਨਸਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਦੱਸ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਮਾਲਵਾ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਐਸ.ਐਚ. ਬੈਨਰਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ 'ਮਾਲਵ' ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਿਕੰਦਰ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖਿੱਤੇ ਦਾ ਨਾਂ ਮਦਰ ਗਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ 'ਮਲੋਈ' ਜਾਤੀ ਤੋਂ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ 326 ਈ. ਪੂ. ਤੋਂ 150 ਈ. ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਿਸ਼ੀ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਵੀ ਮਾਲਵੀਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਜੇ ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਰਾਜੇ ਵਜੋਂ ਸਲਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਥੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਂਝ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਚਲ ਖੇਤਰ ਮਾਲਵਾ ਦੀ ਇਲਾਕਾਈ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮਲਵਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਮਲਵਈ' ਮਾਲਵ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਮਾਲਵ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜਾਤੀ ਸੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥ ਮਹਾਂਭਾਰਤ (ਸੱਤਵੀਂ ਸਦੀ bc) ਵਿਚ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰਾਮਰ ਅਸ਼ਟਾਧਿਆਈ ਵਿਚ ਮਾਲਵ ਗਣ- ਰਾਜ ਸੰਘ ਦਾ ਬੜਾ ਉੱਘਾ ਉਲੇਖ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਪੁ. ਈ. 'ਚ ਲਿਖੀ ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਅਸ਼ਟਾਧਿਆਈ ਵਿਚ ਇਕ ਤੁਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀ ਵੈਦਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਸੰਭਾਲੇ ਪਏ ਹਨ 'ਬੂਹੇ' ਦੇ ਅਰਥ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਦਰ, ਦਰਵਾਜ਼ਾ, ਦੁਵਾਰ ਆਦਿ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। 'ਬੂਹੇ' ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਬਾਰ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜੋ ਵੈਦਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ ਜਾਂ ਮਲਵਈ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਾਰ ਭੇੜ ਦੇ। ਉਪਰੋਕਤ ਤੱਥ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਮਲਵਈ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚੀਨਤਾ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੈਦਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਤਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਉਪਭਾਸ਼ਾ:- ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੋਲੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਬਣਤਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅੰਤਰ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਆਪੇ ਵਿਚ ਨੇੜੇ ਦਾ ਸਬੰਧ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਉਪਰ ਅਧਾਰਤ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ, ਵਾਕ-ਵਿਉਂਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਵਿਚ ਸਾਂਝ-ਬਹੁਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵਿਪੇਖਤਾ ਘੱਟ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਰਵੇਖਣ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਦਵਾਨ ਸਰਪੰਚੀ ਜਾਨ ਬੀਮਜ਼, ਹਾਰਨਲੋ, ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਅਤੇ ਸੁਨੀਤੀ ਕੁਮਾਰ ਚੈਟਰਜੀ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਮ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਅਸਲੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ ਦੀ ਖੋਜ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੇਂ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਮਾਝੀ, ਮਲਵਈ, ਦੁਆਬੀ ਅਤੇ ਪੁਆਧੀ ਸਰਵ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਹਨ। ਡਾ. ਭੋਲਾ ਨਾਥ ਤਿਵਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ "ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਸੀਮਿਤ ਖੇਤਰੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਧੁਨੀ-ਰੂਪ, ਵਾਕ-ਗਠਨ, ਅਰਥਾਂ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਆਦਿ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਟਕਸਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇੰਨਾ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕਣ। (ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਕੋਸ਼, ਪੰਨਾ 560) ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਟਕਸਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਦੂਜੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਟਕਸਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਸਬੰਧਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਛੋਟੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਵੀ। ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਜਾਂ ਵੱਡਾ ਹੋਣਾ ਉਸ ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਉਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਲਾਕੇ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਖੇਤਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਪੱਖ ਭਾਰੂ ਹੋਵੇ ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਜਲਦੀ ਵਟਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਗ ਵੰਡ ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਪਰ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵੰਡ ਮਾਝਾ, ਮਾਲਵਾ, ਦੁਆਬਾ ਅਤੇ ਪੁਆਧ ਚਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਚਾਰੇ ਖੇਤਰ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ। ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਾਲਵੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਮਲਵਈ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਠਿੰਡਾ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਸੰਗਰੂਰ, ਫਰੀਦਕੋਟ, ਮੋਗਾ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਟਿਆਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵੱਖਰਤਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਜੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਿਚ ਕਈ ਹੋਰ ਉਪ ਬੋਲੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਧੁਨੀ ਉਚਾਰ ਹਨ। ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਸਵਰ ਹੀਨਤ ਹੀ ਬਿਰਤੀ ਵਧੀਕ ਹੈ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਵਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ:- ਨਾਜ, ਖੰਡ, ਲਾਜ, ਨੰਦ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾ ਵਿਚ 'ਅ' ਸਵਰ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕ 'ਸ਼' ਅਤੇ 'ਛ' ਅਤੇ 'ਸ਼' ਦਾ ਅੰਤਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਛੇਰ, ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਤੀ, ਸੜਕ ਨੂੰ ਛੜਕ, ਬ੍ਰਰਮ ਨੂੰ ਫਰਮ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਬੈਂਕਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ 'ਵ' ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹੀ 'ਬ' ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ:- ਬੇੜ੍ਹਕਾ, ਬੀਰ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ 'ਵ' ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਾਸਿਕਤਾ ਅਨੁਸਾਰ 'ਮ' ਵਿਚ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਤੀਮੀਂ, ਜਿਮੇ, ਤਿਮੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਂਗ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੁਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਬਦਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸੁਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਘ/ਝ/ਢ/ਧ/ਭ/ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਸੁਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧੁਨੀਆਂ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਕ/ਚ/ਟ/ਤ/ਪ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਨਾਦੀ ਧੁਨੀਆਂ ਗ/ਜ/ਡ/ਦ/ਬ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਸਵਰ ਉਪਰ ਲਹਿੰਦੀ ਸੁਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੁਰ। ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਪਹਿਲੇ ਸਵਰ ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੁਰ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਉੱਪਰ ਹੋਣ ਤਾਂ ਲਹਿੰਦੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

/ਹ/ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਉੱਪਰ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੈ। / ਹ/ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਅਤੇ ਅਖੀਰਲੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਖੀਰਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਿਚ ਲਹਿੰਦੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਸਥਿਤੀ ਦਬਾਅ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਦਬਾਅ /ਹ/ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦੇ ਸਵਰ ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ /ਹ/ ਧੁਨੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗੀ, ਜੇ ਦਬਾਅ ਪਿੱਛੇ ਵਾਲੇ ਸਵਰ ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ /ਹ/ ਧੁਨੀ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗੀ।

ਵਿਆਕਰਨ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵੱਡੀ ਵੱਖਰਤਾ ਇਸ ਦੇ ਨਿਰਾਲੇ ਪੜਨਾਂਵ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਤੋਂ, ਬੋਡਾ, ਠੰਡਾ, ਸੋਡਾ, ਸੋਨੂੰ ਆਦਿ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਬੰਧਕ ਕਾ, ਕੇ, ਕੀ, ਵੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਮਾਝੀ ਨਾਲੋਂ ਮਲਵਈ ਵਧੇਰੇ

ਵਿਯੋਗਾਤਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਜਿਵੇਂ-ਤਿੱਖੜ ਦੁਪੇਹਰ, ਆਥਣ-ਉਗਣ, ਬਲਾਈ, ਕੇਰਾ, ਤੋਕੀ, ਬਗ ਆਦਿ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖਰਤਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਰੋਕਤ ਵੱਖਰਤਾ ਆਪਣਾ ਅਹਿਮ ਪੱਖ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਕਾਲੀ ਦੌਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਦੌਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਇਕ ਪਿੰਡ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਆਪਣਾ ਨਕਮ ਤਾਰਾਸ਼ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਸਰੂਪਣ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾ 1947 ਵਿਚ ਹੋਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇਕ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਬਲਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤਕਸੀਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਿਆ ਜਾਂ ਇਥੋਂ ਹਿਜ਼ਰਤ ਕਰਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਏ ਜਾਂ ਚਲੇ ਗਏ ਲੋਕ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਮਾਝੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਨ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸਾਹਿਤ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਿਆ। ਇਥੋਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਜਿਹੜੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਸ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਲਵਈ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਨੋਰਥ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਇਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਥੋਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਲਵਈ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਨ ਵੀ ਮਲਵਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਲਵਈ ਦਾ ਖੇਤਰ ਦੂਜੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਕਾਲੀ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ, ਮੀਡੀਆ, ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਗੀਤਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ "ਪੰਜਾਬ 84" ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਖੇਤਰ ਜਾ ਪਿਛੋਕੜ ਤਾਂ ਮਾਝਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਮਲਵਈ ਨਾਲ ਮਲਵਈ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਟਕਸਾਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖੇਤਰ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਖੇਤਰ ਮਾਝਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੀਡੀਆ ਜਾ ਹੋਰ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਮਾਝੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਇਹ ਰੋਲ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਨਿਭਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ

• ਉਪਦੇਸ਼ ਕੌਰ, 2006 ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਜਲੰਧਰ : ਆਧੁਨਿਕ ਕਿਤਾਬ ਘਰ.  
• ਅਰੁਣ, ਵਿੱਦਿਆ ਭਾਸਕਰ, 1996. ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਪਟਿਆਲਾ: ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 
• ਆਤਮ ਸਿੰਘ, 1988 ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਪਟਿਆਲਾ: ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ... 1990 ਇਤਿਹਾਸਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਪਟਿਆਲਾ: ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 
• ਸਿੱਧੂ, ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ, 1990. ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਪਟਿਆਲਾ: ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ, 1964. ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ: ਬਾਹਰੀ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼,  
• ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉੱਜਲ ਬਾਹਰੀ, 1973, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ: ਬਾਹਰੀ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼,
• ਦੁਨੀ ਚੰਦਰ 1964, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਆਕਰਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ: ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ,
• ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ, 2002, ਸਿਧਾਂਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਪਟਿਆਲਾ ਮਦਾਨ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ।

ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ

-ਡਾ. ਸਰੋਜ ਰਾਣੀ ਸ਼ਰਮਾ

ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗਰਲਜ਼ ਕਾਲਜ ਫੱਲੇਵਾਲ ਖੁਰਦ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ,

ਮੋਬਾ: 96462-62610

ਇਤਿਹਾਸ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ (ਸਪਤ-ਸਿੰਧੂ) ਪੰਜਾਬ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵੰਡਾਂ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਅਲੱਗ ਹੋਏ, ਫੇਰ ਪੈਪਸੂ ਇਲਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਲਿਆ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬੜੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਖੇਤਰ ਬੜੇ ਤੇ ਅਖੀਰ ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ਵੱਖ ਹੋਣਾ, ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਹਿਮਾਚਲ 'ਚ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਣ ਸਨ। ਜੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਖੋਜ ਭਰਪੂਰ ਕੰਮ ਹੋਇਆ। ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਐਲਬਰੂਨੀ (11ਵੀਂ ਸਦੀ), ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ (14ਵੀਂ ਸਦੀ) ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰੀ, ਅਬੁਲ ਫਜ਼ਲ (ਆਇਨੇ ਅਕਬਰੀ) ਨੇ ਮੁਲਤਾਨੀ, ਵਿਲੀਅਮ ਕੇਰੀ (1816) ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ, ਪੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸਰਪੰਚੀ (1816) ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨੀ ਨੂੰ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਰਗ 'ਚ ਰੱਖਿਆ ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਜਾਰਜ ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਨੇਪਰੇ ਚੜਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾ. ਸੁਨੀਤੀ ਚੈਟਰਜੀ, ਡਾ. ਹਰਦੇਵ ਬਾਹਰੀ, ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੇ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਕੀਤੇ ਤੇ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸਾਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੈਦਿਕ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਪਾਲੀ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾ ਆਦਿ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਅਜੋਕੀ ਸਥਿਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ । ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੁਝ ਫਰਕ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੱਛਣ ਮਿਲਣ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਧੁਨੀਆਂ, ਵਿਆਕਰਨ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਉੱਘੜਵੇਂ ਫ਼ਰਕ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ

ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਉਚਾਰਨ, ਸ਼ਬਦ ਭੰਡਾਰ, ਵਿਆਕਰਣ ਪੱਖੋਂ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਚਾਰਨ-ਪ੍ਰਬੰਧ, ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤ, ਵਾਕ-ਵਿਉਂਤ ਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਂਝ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀ ਬੋਲੀਆਂ ਮਿਲ ਕੇ ਮਖਾਨਿਕ ਬੋਲੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰੀ ਜਾਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਖਰੇਵੇਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰਮਨ ਦੋ ਅਧਾਰਾਂ ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਦਾ ਅਧਾਰ ਭੂਗੋਲਿਕ ਜਾਂ ਖੇਤਰੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰਾ ਸਮਾਜਕ ਵੰਡ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਟਕਸਾਲੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਸੰਬਧਿਤ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਸਮਾਜ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਵੰਡ, ਜਾਤ, ਜਮਾਤ, ਕਿੱਤਾ, ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿੰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵੰਨਗੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਸਮੁੱਚੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਕ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਹਿੰਦੀ, ਮਾਝੀ, ਦੁਆਬੀ, ਮਲਵਈ ਨੇ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਤੇ ਡੋਗਰੀ ਆਦਿ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਟਕਸਾਲੀ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਹੜਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਨਕਸ਼ਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਰੂਪਾਂ ਤੇ ਉਚਾਰਨ ਵਧੇਰੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲੀ ਬੈਠੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਡਾ. ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੁਆਰ ਅਨੁਸਾਰ "ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਵਲੋਂ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਉਚਾਰਨ ਅਤੇ ਗਠਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਲੀਕ ਸਕਦਾ ਹੈ।"

ਪੰਜਾਬੀ 8 ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੁਣ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ (ਚਾਰ) ਦੁਆਬੀ, ਪੁਆਧੀ, ਮਾਝੀ ਅਤੇ ਮਲਵਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ਤੇ ਜਿਆਦਾ ਤਿੰਨ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ ਸੁਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰ ਰਹਿਤ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸੁਰੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸੁਰ-ਰਹਿਤ ਹਨ।

ਮਾਝੀ:- ਮਾਝਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਮੱਧ ਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਹੈ। ਰਾਵੀ ਅਤੇ

ਬਿਆਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਮਾਝਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਨਾਂ ਮਾਝੀ ਪੈ ਗਿਆ। ਮਾਝੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੂਰਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੀਆਂ ਦੇ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਬਟਾਲਾ ਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਦਰਿਆ ਬਿਆਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦਿਆਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮਾਝੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਰਿਆ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਭਾਵੇਂ ਮਾਝੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉੱਥੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵੀ ਮਾਝੀ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਲਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰਲਾ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮਲਵਈ:- ਮਲਵਈ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਲਵਈ ਸ਼ਬਦ 'ਮਾਲਵਾ' ਤੋਂ ਬਣਿਆ, ਮਾਲਣ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਤੀ ਸੀ। ਮਲਵਈ ਜਾਤੀਵਾਚਕ ਨਾਂ ਹੈ। ਇਹ ਬਠਿੰਡਾ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਪੂਰੇ ਤੇ ਫਰੀਦਕੋਟ, ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੀ ਰੋਪੜ ਸੰਗਰੂਰ ਦਾ ਪੱਛਮੀ ਅੱਧ, ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਵੀ ਮਲਵਈ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਮਲਵਈ ਵਿਚ ਨੀਵੇਂ ਸੁਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉੱਚੀ ਸੁਰ ਮਾਝੀ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਘੱਟ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਦੁਆਬੀ:-ਦੁਆਬੀ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਪੂਰਥਲਾ, ਜਲੰਧਰ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਹਰਲੇ ਘੇਰੇ ਦੀ ਦੁਆਬੀ ਉੱਪਰ ਮਾਝੀ, ਮਲਵਈ, ਪੁਆਧੀ ਤੇ ਕਾਂਗੜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਉੱਚੀ ਤੇ ਨੀਵੀਂ ਦੋਵੇਂ ਸੁਰਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਘੇ, ਪੇ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦੁਆਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੁਆਧੀ:- ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ, ਪਟਿਆਲਾ ਦਾ ਪੂਰਬੀ ਭਾਗ, ਤਹਿਸੀਲ ਰਾਜਪੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦਾ ਸਤਲੁਜ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਇਲਾਕਾ, ਤਹਿਸੀਲ ਨਰਾਇਣਗੜ੍ਹ ਤੇ ਜੀਂਦ ਦੇ ਕੁਝ ਭਾਗ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪੁਆਧੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਲਵਈ ਤੇ ਬਾਂਗੜ ਦਾ ਰਲਾ ਹੈ, ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ ਮਲਵਈ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਪੁਆਧੀ ਸਰਹੱਦੀ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਇਕ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਮਲਵਈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਾਂਗਰੂ ਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਮੁਲਤਾਨੀ:- ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਟੈਂਡਰਡ ਰੂਪ ਹੈ ਮੁਲਤਾਨੀ ਤੇ ਹੋਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਬੋਲੀਆਂ ਮਿਲਾ ਕੇ 'ਲਹਿੰਦੀ' ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁਲਤਾਨ, ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ, ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਂ, ਝੰਗ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਲਗਭਗ 50 ਲੱਖ ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਝਾਂਗੀ ਸ਼ਾਹਪੁਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਪੱਧਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀਆਂ ਉਪਤਾਸ਼ਾਵਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ। ਸਾਹੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਮੁਲਤਾਨੀ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਛੇ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪਾਂ ਤੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੰਨਗੀਆਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ਮੈਂਡਾ, ਤੈਂਡਾ, ਮੈਨੂੰ, ਤੈਕੂ, ਕੇ ਕਰਦੇ ਈ ਆਦਿ।

ਪੋਠੋਹਾਰੀ:- ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪੋਠੋਹਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ।

ਇਸਦਾ ਖੇਤਰ ਜਿਹਲਮ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਹੈ। ਧੰਨੀ ਆਵਡਕਾਰੀ ਤੇ ਘੋਬੀ ਇਸਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਹਿੰਦਕੋ:- ਹਿੰਦਕੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੱਛਮ ਉੱਤਰੀ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਪਸਤ ਦਾ ਰਲਾ ਹੈ।

ਪਹਾੜੀ ਪੰਜਾਬੀ- ਕਾਂਗੜੀ ਉਪਬੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਾਂਗੜਾ 'ਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਣਛੀ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਪੁਛਣ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ।

ਡੋਗਰੀ:- ਡੋਗਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਪੁਛਣ ਦੇ ਕੁਝ ਭਾਗ ਇਸ ਵੇਲੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਧੀਨ ਹਨ। ਬੋਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਡੋਗਰੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜੀ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਡੋਗਰਾ ਪਲਟਨਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੋਗਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਡਾ. ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ, ਚੈਟਰਜੀ ਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛਮੀ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਡਿਗਰੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਡਗਰੀ ਦੀ ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਫਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਡੰਗਰੀ ਦੇ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਬੋਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ 'ਅਸ਼ਟ ਅਧਿਆਏ' ਬਣਾਈ, ਬੋਲੀ ਦੀ ਠੁੱਕ ਬੱਝੀ, ਅੱਖਰਾਂ-ਮਾਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ। ਜਦੋਂ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ 'ਵੀਹਾਂ ਕੋਹਾਂ ਤੇ ਬੋਲੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਕੁੱਲ 16 ਜੁਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਬੋਲੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋਈਆਂ। ਬੋਲੀ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਧਰਮ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਵੰਡਾਂ ਨੇ ਬੋਲੀ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਮੁਲਤਾਨੀ ਖਤਮ ਹੋਈ, ਡੋਗਰੀ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ 'ਚ ਰਹਿ ਗਈ, ਪਹਾੜੀ ਹਿਮਾਚਲ ਵੱਲ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਜਿਥੇ-ਜਿਥੇ ਲੋਕ ਜਾ ਵਸੇ ਉੱਥੇ-ਉੱਥੇ ਬੋਲੀ ਦਾ ਪਾਸਾਰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮਾਂ, ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਢਾਅ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ ਪੰਜਵੀਂ-ਛੇਵੀਂ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਛੇਵੀਂ 'ਚ ਲਗਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਖਿਆ, ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ, ਨਰਸਿੰਗ, ਮੈਡੀਕਲ, ਨਾਨ-ਮੈਡੀਕਲ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਕੇ ਆਈਲਿਟਸ, ਟਫਿਲ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿਖਣੀਆਂ ਪੈਦੀਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ

ਵਿਚ ਗੋਰਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਈਏ ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਕੋਈ ਐਸਾ ਕਸਥਾ, ਸ਼ਹਿਰ ਨਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜਾਉਣ ਦੇ ਸੈਂਟਰ ਨਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਣ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਭਾਵੇਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਮਰੀਕਾ/ਕੈਨੇਡਾ ਬੈਠੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਢਾਅ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਯਤਨ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਿਖਿਆ ਅਤੇ ਪਰੀਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਹੈ। 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰੀ/ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ। ਮਹਿਕਮਾ ਪੰਜਾਬੀ 1949 'ਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ ਤੇ 1950 ਵਿਚ ਪੈਪਸੂ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕੇ। ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ 'ਪਰਪ' ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਡਮੀ 1954 ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈ ਫੇਰ 1956 ਵਿਚ 'ਕੇਂਦਰੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ' ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਹਨ ਫੇਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਦੂਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿਵਾਉਣ 'ਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ 1962 'ਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਦਾਰੇ ਸੀਮਤ ਸਾਧਨਾਂ ਕਰਕੇ ਘੱਟ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕੇ। 1965 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿਭਾਗ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। 'ਪੰਜਾਬੀ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬਰੇਰੀ' ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1969 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਅਧਿਅਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਹਿਤ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚ ਸਿਖਿਆ-ਪਰੀਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ। 1983 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਕਾਦਮੀ ਬਣਾਈ ਤਾਂ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਵਰਤਣਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਸਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਇਕਸਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵੀ Spellchecker ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਹੋ ਸਕੇ ਤੇ ਪਰੂਫ ਰੀਡਿੰਗ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ P ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ

ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਸੇਧ ਦੇਵੇਗੀ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਮਿਆਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਰੂਪ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੋਰਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਕਹਿਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸ਼ਬਦ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।

ਹਵਾਲੇ

1.       ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ 'ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ' ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ, 2011, ਪੰਨਾ-250

2.       ਡਾ. ਜੁਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੁਆਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਆਕਰਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਕਾਦਮੀ 1992

3.       ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੰਘਾ 'ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ' ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਕਾਦਮੀ, ਜਲੰਧਰ, 2012 ਪੰਨਾ-96 ਤੋਂ 98

4.       ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ 'ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ, 2011, ਪੰਨਾ-250

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ: 'ਸਮਾਜ-ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪਾਸਾਰ’

(ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ)

-ਡਾ. ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ,

ਪੋਸਟ ਗਰੈਜੂਏਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ,

ਲਾਇਲਪੁਰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਜਲੰਧਰ

ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸੂਚਨਾ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਦੀ ਵੱਖਰਤਾ ਕਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਵਨਗੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਦੂਸਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵੰਨਗੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਿਆ ਕੇ ਵੱਖਰੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਅੱਜ ਦੀ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸਨਅਤੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ 'ਤੇ ਸਾਰਾ ਵਪਾਰਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਖੜਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਅਨਿਵਾਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅੱਜ ਦਾ ਯੁੱਗ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਯੁੱਗ ਹੈ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਨਿਵਾਰੀ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈ ਹੋ। ਅੱਜ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਵੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖ਼ਰੀਦਣ ਮੰਤਵ ਨੂੰ ਉਤੇਜਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਤੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗੁਣਵਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏਨੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਕਰ ਸਕਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀ ਚੀਜ਼ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੀ.ਵੀ. ਸੈੱਟ ਲਗਾਉਣ ਤੇ ਹਰ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਨਾਇਕ ਜਾਂ ਨਾਇਕਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਜੇਕਰ ਕਿਧਰੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਤਾਂ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਬੋਰਡ ਜਾਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਜਾਂ ਉਕਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼' ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ

ਸਦਕਾ ਅੱਜ ਦਾ ਯੁੱਗ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਯੁੱਗ ਅਖਵਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੈਨਿਕਾ ਅਨੁਸਾਰ:

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਆਧਾਰਿਤ ਜਨ- ਸਮੂਹ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਅਜਿਹੇ ਸਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਤਪਾਦ ਪ੍ਰਤਿ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰਤਿ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਘੜਨ ਲਈ ਯਤਨ ਲਗਭਗ ਹਰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਕੀਤੇ ਹਨ ਪਰ ਅਜੇ ਤਕ ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਸਾਲ 1932 ਤਕ ਜੋ ਵੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਲੀਕੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਧੂਰੀਆਂ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਜੋ ਉਸ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਕ ਵਧੇਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਉਲੀਕੀ ਗਈ ਕਿ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ:

ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ, ਮਾਲ, ਸੇਵਾ ਜਾਂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਛਪੀ ਹੋਈ ਲਿਖਤੀ, ਮੂੰਹੋਂ ਆਖੀ ਜਾਂ ਚਿਤ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਉਤਪਾਦਕ ਨੇ, ਆਪ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚ ਕੇ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਲ ਦੀ ਵਿਕਰੀ, ਵਰਤੋਂ, ਵੱਟਾ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕੇ ।

ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਉਤਪਾਦਨ/ਸੇਵਾ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸਗੋਂ ਉਪਭੋਗਤਾ ਅਤੇ ਵਿਕਰੇਤਾ ਵਿਚਾਲੇ ਚੰਗੇਰੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਜਨਬੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਨੇੜਤਾ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਮੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਸਮਾਜੀ ਢਾਂਚਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਢਾਂਚਿਆਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਬਦਲਦੀ ਗਈ। 1948 ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਮੰਡੀਕਰਣ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (AMA) ਨੇ ਜੋ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਉਲੀਕੀ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:

ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਸੇ ਪਛਾਣੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਗ਼ੈਰ-ਨਿੱਜੀ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਲ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੁਹਿੰਮ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਹੈ।"

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸੰਚਾਰ ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਸੁਹਜ-ਮੁੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੂਚਨਾ ਮੁੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਕਰਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜ੍ਹਾ ਹੈ।

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸੂਚਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਕਿਸੇ ਮਾਲ ਜਾਂ ਸੇਵਾ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਕਰਨਾ, ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਇੱਛਕ ਹੋਵੇ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਸਤੀ-ਪਰਚੇ, ਸਮਾਚਾਰ-ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਦੇ ਲਾਈਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਪੂਰੇ ਦੇ ਪੂਰੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੇ ਛਪੀ ਸੂਚਨਾ ਵੀ ਹੈ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੁਕਾਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਬੋਰਡ ਤਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਰੰਗਦਾਰ ਬੱਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ"

ਜੇਕਰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਅਜਿਹੀ ਸੂਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਕੋਈ ਸੰਦੇਸ਼, ਸੂਚਨਾ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੋਰਥ ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਉਪਭੋਗਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ:

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਹਰੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਹ ਵਸਤਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਹ 'ਹੁਕਮ' ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਥੇ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਆਖਦੇ ਹੋ, ਉਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਭਾਸ਼ਾ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਸੰਪੂਰਣ ਸਾਧਨ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਹੈ, ਵਧੇਰੇ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ, ਅਨੁਭਵ, ਆਸਾਂ- ਉਮੀਦਾਂ ਅਤੇ ਭੈਅ ਦਾ ਸੰਚਾਰ, ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹਰ ਇਕ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਜੁਗਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਜਕ/ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੇਖ ਅਤੇ ਨਿਰਲੇਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤ ਕੇ ਅਰਥ ਸਿਰਜਣ ਅਸੰਭਵ ਦੇ ਤਲ ਹੈ। ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਅਨਰਥਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਜਿਹੀ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਵਰਤ ਕੇ, ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਤੀਖਣਤਾ ਭਰ ਕੇ, ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਤੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ

ਉਪਰੋਕਤ ਵਰਤਾਰੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਰੂਪਕੀ (metaphoric) ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੂਪਕੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਮੈਟਾਫਰਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨੰਤਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਸਿਊਰ ਤੇ ਚੋਮਸਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੰਕਲਪਨਾਵਾਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 'ਭਾਸ਼ਾ' (lang) ਤੇ 'ਉਚਾਰ' (parole) ਅਤੇ 'ਭਾਸ਼ਿਕ ਸਮਰੱਥਾ' (compitence) ਤੇ 'ਭਾਸ਼ਿਕ ਵਿਹਾਰ' (performance) ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਦੋਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਵਸਥਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਸਤਕ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ-ਵਿਵਸਥਾ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਰੂਪੀ (homogeneous) ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਚਾਰ/ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਹਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਰਤੀਂਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਹ ਪੱਖ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀਂਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬਹੁਰੂਪੀ (hetrogeneous) ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਹੁਰੂਪੀ (ਬਹੁਭਾਤੀ) ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਤਾਸ਼ਾਈ ਵਿਕਲਪਨ (linguistic variation) ਭਾਵ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਕਾਈਆਂ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਸਥਿਤੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਵੀ ਭਿੰਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਭਿੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਭਿੰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਸਲਨ ਘਰ ਵਿਚ ਪਿਤਾ, ਭਰਾ, ਪਤੀ, ਪੁੱਤਰ ਆਦਿ। ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਅਫ਼ਸਰ, ਸਹਿ-ਕਰਮੀ ਆਦਿ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀਂਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਬਦਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹਰ ਵਰਤ ਵਿਚ ਸੰਦਰਭ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਲੋੜਾਂ ਤੇ ਸੰਦਰਭਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਵਿਲੱਖਣ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਕੇਵਲ ਸੂਚਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਗਾਹਕਾਂ/ਖ਼ਰੀਦਦਾਰਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਕ੍ਰਸ਼ਿਤ ਕਰਕੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਤਪਾਦਨ ਧਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਤਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਤਪਾਦਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਉਪਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਤੇ ਇਕੱਲੀ ਵਸਤ ਨੂੰ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਲਚਸਪ ਆਕਸ਼ਿਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਮੂਲਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰਪੱਖ ਪਾਠਕ/ਸਰੋਤੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਵੀ ਗਾਹਕ ਵਿਚ ਢਾਲਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਤ ਰਣਾਮੂਲਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਨ-ਸੰਚਾਰ

ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ:

1. ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਗਾਹਕਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਨੇੜਤਾ ਨਾਲ ਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਉਪਜ ਪ੍ਰਤਿ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਗਾਉਂ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਕੇ ਵਰਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆਵਾਂ (responses) ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੋਵੇ। ਉਤਪਾਦਕ ਨੇ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਥਾਨ/ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

2. ਦੂਜੀ ਬੰਦਿਸ਼ ਦੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਧਾਅ ਵਜੋਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਥਾਨ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਅਧੀਨ ਸੰਭਾਵੀ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

1. ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼ (hordings) :- ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਦਾਰੇ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨੀਮ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਵਗੈਰਾ ਹੋਰਡਿੰਗ ਦਾ ਆਮ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਧਾਜ਼ੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੋਰਡਿੰਗ ਨੂੰ ਬਿਲ-ਬੋਰਡ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬੋਰਡ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਰੇਮ ਤੇ ਲਗਾ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 5'-10', 6'×12' ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਲੋਹੇ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਐਂਗਲ ਆਇਰਨ ਦੇ ਫਰੇਮ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾ ਕੇ ਗਾਰਡਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਗੱਡ ਕੇ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਰਡਾਂ ਤੋਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਅਤ ਭੜਕੀਲੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਵੱਡਾ-ਵੱਡਾ ਪੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਹਰ ਭਾਗ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੜੀ ਦੂਰ ਤੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਰਾਂ, ਬੱਸਾਂ, ਟਰੇਨਾਂ ਵਗੈਰਾ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਯਾਤਰੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਣ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੋਰਡਿੰਗ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੋਰਡਿੰਗ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਤੇ ਖ਼ਰਚਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਕਮੇਟੀਆਂ ਜਾਂ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਰਾਬ

ਮੌਸਮ, ਧੁੱਪ, ਬਾਰਿਸ਼ ਵਗੈਰਾ ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਹੋਰਡਿੰਗ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਂਟ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕੀ ਇਕ ਹੋਰਡਿੰਗ ਦੇਖਦੇ-ਦੇਖਦੇ ਬੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਜਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹਰਡਿੰਗਜ਼ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਨ੍ਹੇਰੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼ ਨੂੰ ਗਿਰਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹਿੰਗੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰਡਿੰਗ ਐਡਵਰਟਾਈਜ਼ਿੰਗ ਏਜੰਸੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਜਾਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵੀ ਇਕ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸੜਕ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਦੀਵਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੀਵਾਰ ਕਿਸੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਦੁਕਾਨ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਦਾਰੇ ਦੀ। ਇਸ ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਵਿਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਨੂੰ ਪੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰਡਿੰਗ ਵਾਂਗ ਦੀਵਾਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਦੀ ਆਕੁਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਦੀਵਾਰਾਂ ਕਈ ਮੰਜ਼ਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਇਕ ਲਾਭ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਤੇ ਬਹੁਰ ਘੱਟ ਮਰਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦੀਵਾਰ ਦਾ ਕੁਝ ਕਿਰਾਇਆ ਉਸ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਕਮੇਟੀ ਜਾਂ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਟੈਕਸ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰਡਿੰਗ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਨ੍ਹੇਰੀ, ਧੁੱਪ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਟੁੰਬਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਅਦਾਰੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਈਨ-ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਦਾਰੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਪਹਿਚਾਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਈਨ-ਬੋਰਡ ਅਦਾਰੇ ਦੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਚੰਗੇ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਾਈਨ-ਬੋਰਡ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਾਹਕਾਂ ਤੇ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇ। ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-

ਯੋਗਤਾ ਵੀ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਅਦਾਰੇ ਆਪਣੇ ਸਾਈਨ-ਬੋਰਡਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਜਗਮਗਾਇਆ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵੱਡੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ੋ-ਰੂਮ ਦੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੁਝ ਵੱਡੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਇਕ ਸਾਧਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਕਈ  ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਗਮਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਜਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਆਦਮੀਆ ਜਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਡੱਮੀਆਂ (ਪੁਤਲੇ) ਨੂੰ ਵੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ਰਚਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੋਰ 'ਤੇ ਇਹ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦੇ ਬਰਾਮਦਿਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਰਾਮਦਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕੀਂ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਸਮਰੱਥਾ ਕਿਆਸਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੋਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਇਕ ਮਨੋਰੰਜਨ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੜਕਾਂ, ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜੇ ਬਿਜਲੀ ਜਾਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਦੇ ਖੰਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਫਰੇਮ ਲਗਾ ਕੇ ਪੋਸਟਰ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰੇਮਾਂ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਸਥਾਨਕ ਕਮੇਟੀਆਂ ਜਾਂ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਲੰਮੀਆਂ ਸਸ਼ਕਾਂ ਤੇ ਲੱਗੇ ਖੰਭਿਆਂ ਤੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫਰੇਮ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਨੂੰ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੱਸਾਂ, ਟੈਕਸੀਆਂ ਵਗੈਰਾ ਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੋਰਡ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਰਡਾਂ ਤੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਦਾ ਸੇਦੇਸ਼ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਛਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦੀ ਬਾਡੀ ਤੇ ਵੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਦੇ ਬੋਰਡ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਨੂੰ ਬਾਡੀ 'ਤੇ ਪੇਂਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ, ਬੰਬਈ ਵਗੇਰਾ ਕੁਝ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕਲ ਬੱਸਾਂ ਤੇ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਬਾਡੀ ਇਕ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਲਈ ਪੇਂਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਇਸਤਿਹਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਉਠਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਅਦਾਰੇ ਨੂੰ ਸਪਤਾਹਿਕ ਜਾਂ ਮਾਸਿਕ ਕਿਰਾਇਆ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ

ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਾਧਨ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਟੈਂਡਾਂ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰਡਿੰਗ, ਪੋਸਟਰ, ਦੀਵਾਰ ਪੇਂਟਿੰਗ, ਨਿਯੂਨ, ਕਿਆਸਕ ਵਗੈਰਾ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵੰਡੇ ਸਾਧਨ ਹਨ। ਪਲੇਟ- ਫਾਰਮਾਂ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੋਰਡਿੰਗ, ਪੋਸਟਰ, ਦੀਵਾਰ- ਪੇਟਿੰਗ, ਕਿਆਸਕ, ਨਿਯੂਨ ਵਗੈਰਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਲ ਟਰੇਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਦੇ ਬਰਡ ਲਗਾ ਕੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼' ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਵਸਤਾਂ/ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪਰੀਖਿਤ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਪੁਰਾਣੇ ਬਾਂਡਾਂ ਦੇ ਸੁਧਰੇ ਰੂਪਾਂ ਤੇ ਨਵੇਂ ਢੰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਸੇਧ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟ ਤੇ ਲਾਭਕਾਰੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੇਂਡੂ ਵੱਸੋਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਸਦਕਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਜਿਨਸਾਂ ਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਕਈ ਦੇਰ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਬੈਂਕਾਂ, ਮਸ਼ੀਨੀ-ਔਜ਼ਾਰਾਂ, ਦਵਾਈਆਂ, ਖਾਦਾਂ, ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਸੰਬੰਧੀ ਫਰਮਾਂ ਜਿਹੇ ਸਰਕਾਰੀ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਰੀ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਕੇ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਤੇਜਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹੋਰਡਿੰਗਜ਼ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਟਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਰਸਾਲ, ਟੀ.ਵੀ. ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਿੰਟ, ਰੇਡੀਓ ਧੁਨੀਆਂ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਆਦਿ ਗਾਹਕਾਂ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਨੇੜਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

1.       ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੇਨਿਕਾ, Vol.-1

2.       ਦਿਲਗੀਰ, ਐੱਚ.ਐੱਸ. ਵਿਗਿਆਪਨ ਕਲਾ, ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਟੈਕਸਟ ਬੁੱਕ ਬੋਰਡ, ਮੋਹਾਲੀ, 1985, ਪੰਨਾ-7

3.       ਉਹੀ, ਪੰਨਾ-5

4.       ਉਹੀ, ਪੰਨਾ -14-15

5.       ਨੂਰ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਚਿਹਨ ਵਿਗਿਆਨ, ਪੰਨਾ-138.

6.       ਸੰਘਾ, ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਬੋਲਚਾਲੀ, ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਪਨ ਭਾਸ਼ਾ: ਸਰੋਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ, (ਸੈਮੀਨਾਰ 21-23 ਮਾਰਚ, 2001), ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਐਨ ਸਕੂਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ।

7.       Fatihi, A.R. Language of Advertising and TV Commercial, P. 34- 35.

 

ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਪਰਿਵਰਤਨ

(ਦੁਆਬੀ, ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ)

-ਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ

ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ

ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ,

ਡੁਮੇਲੀ, ਕਪੂਰਥਲਾ

ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈ ਜਾਂ ਖੇਤਰੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ, ਦੁਆਬੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਮਾਝੀ, ਮਲਵਈ, ਦੁਆਬੀ, ਪੁਆਧੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰੀ ਰੂਪ ਹਨ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹਨ। ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਧੁਨੀਆਂ, ਵਿਆਕਰਨਕ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਦੇਖੀ ਸਾਂਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲੋਂ (ਜਿਸਦੀ ਉਹ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਹੋਵੇ) ਕੁਝ ਕੁ ਹੀ ਨਿਵੇਕਲੇ ਲੱਛਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਉਪਰਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਅਸਲ 'ਚ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹੁੰਦੀ ਟਕਸਾਲੀ ਤਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੀ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਜਿਥੇ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਭਾਸ਼ਾ (ਟਕਸਾਲੀ) ਵਿਦਿਆ, ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਫੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜਕੱਲ ਟਕਸਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਸਟਾਚਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਰਿਆ ਪਹਾੜ ਆਦਿ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਕ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਿਆਉਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦਰਿਆ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ

ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਕ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਿਆਉਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦਰਿਆ ਹਨ। ਪਹਿਲ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਘੱਟ ਸੀ। ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਿੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਨਿਰਬਾਹ ਹੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਂਚ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪੁਲ ਬਣਨ, ਆਵਾਜਾਈ, ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ, ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਪਾਸਾਰ, ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸਣ ਦੀ ਰੁਚੀ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਨਾਲ ਇਹ ਅੰਤਰ ਘਟੇ ਹਨ। ਸਿੱਖਿਆ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋੜਾਂ ਕਾਰਨ ਇਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੂਜੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਲ ਆ-ਜਾ ਅਤੇ ਵੱਸ ਰਹੇ ਹਨ।

ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਟਕਸਾਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਹਿੰਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਧੜਾ-ਧੜ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਸੁੰਗੜ ਕੇ 'ਗਲੋਬਲ ਵਿਲੇਜ਼' ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਪਰ ਵੀ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਵਰਤਾਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਭਕਨਾ ਤੋਂ ਵੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਾਕਿਫ਼ ਨਹੀਂ। ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਖਾਣਾ, ਪਹਿਰਾਵਾ, ਮਕਾਨਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਰਿਸ਼ਤੇ-ਨਾਤੇ ਆਦਿ। ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਵਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ। ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਮੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ:

"ਸਾਰੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਲਕੜੇ ਜਿਹੇ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸੱਚਾਈ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਸੂਖਮ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚੁੱਕਿ ਇਹ ਲੋੜਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਵੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਨ ਲਈ ਢੁੱਕਵਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਅਪਣਾ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।... ਕਈ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਭੇਦ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਰੂਪ ਭੇਦ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬੁਰਾ ਹੈ ਜਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਕੋਈ

ਮਤਲਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਹਿਜ਼ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੁਲੰਕਣ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮਾਨਦੰਡ (ਮਿਆਰ) ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਅਨੇਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਫਿਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਬੇਲਚਾਲੀ ਰੂਪ ਇਸਦਾ ਰੁਖ ਹੋਰ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੂਚਨਾ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਰੂਪ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਦੁਆਬੀ:- ਦੁਆਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੁਆਬਾ ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਦੁਆਬ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਅਤੇ ਆਬ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ-ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਕਾਰਲਾ ਇਲਾਕਾ। ਭਾਵੇਂ ਦੁਆਬਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਤਲੁਜ-ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਲਈ ਰੂੜ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਦੁਆਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਲੰਧਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਕਪੂਰਥਲਾ, ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਦੁਆਬੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਦੁਆਬੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮਾਝੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਦੁਆਬੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹਨ:-

1. ਦੁਆਸੀ ਵਿਚ /ਵ/ਡੇ/ਬ/ ਧੁਨੀਆਂ ਅੰਤਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ/ ਵ/ਦੀ ਥਾਂ/ਬ/ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਟਕਸਾਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਇਸ ਵੱਖਰਤਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਆ ਰਿਹਾ। ਬੱਛਾ (ਵੱਛਾ), ਬਾਰ-ਬਾਰ (ਵਾਰ- ਵਾਰ) ਬਿੱਚ (ਵਿੱਚ)।

2. ਕੁਝ/ਓ/ਉ/ ਅੰਤਿਕਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ /ਓ/ਉ ਦੀ ਥਾਂ ਦੀਰਘ ਏ ਵਰਤਣ ਦੀ ਉੱਘੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਘੇਹ, ਪੇ, ਦੇ (ਘਿਓ, ਪਿਓ, ਦਿਓ, ਥਾਂ) ਪਰ ਹੁਣ ਘਿਓ, ਪਿਓ, ਦਿਓ, ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

3. ਮੈਥੋਂ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਮੇਰੇ ਤੋਂ' ਜਾਂ 'ਮੇਰੇ ਕੋਲ" ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

4. ਦੁਆਬੀ ਦੇ ਕ੍ਰਿਆਵੀ ਗਠਨ ਵਿਚ ਸ੍ਵਰ-ਸੰਜੋਗ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਵੀ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਦੁਆਬੀਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ:-

ਦੁਆਬੀ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਰੂਪ         ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਰੂਪ

ਉਹ ਆਇਓਆ                      ਉਹ ਆਇਆ

ਹੋਇਆ ਉਹ ਗਏਓਆ               ਉਹ ਗਏ ਹੋਏ ਨੇ

5. ਦੁਆਬੀ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਆ ਰਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇਖਣਯੋਗ ਹੈ। ਗੱਕੇ (ਵਿਚਕਾਰ) ਬੱਝਾ, ਬੱਝਣਾ (ਲੱਭਾ, ਲੱਭਣਾ) ਢੂਈ (ਪਿੱਠ, ਕਮਰ), ਮੇਰ (ਮੋਢੇ), ਲੀੜੇ (ਕੱਪੜੇ), ਰੀਣਕ (ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ) ਬੀਬੀ (ਮੰਮੀ), ਭਿਣਕ (ਕੰਨਸੋਅ), ਤਕਾਲਾਂ, ਲੇਢਾ ਵੇਲਾ (ਸ਼ਾਮ)

6. ਦੁਆਬੀ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਦਾ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਰੂਪ- ਮਿੰਦੋ ਦਾ ਪੇ ਆਇਆ, ਘੋ ਲਿਆਇਆ ਮੈਂ ਰੀਣ ਕ ਮੰਗਿਆ- (ਪੁਰਾਣੀ ਦੁਆਬੀ)। ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਰੂਪ- ਮਿੰਦ ਦਾ ਪਿਓ ਆਇਆ, ਘਿਓ ਲਿਆਇਆ ਮੈਂ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਮੰਗਿਆ। (ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਰੂਪ)

ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੋਈ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਹੀ ਜੇ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ, ਪੰਜਾਬੀ ਇੰਡੋ ਯੂਰਪੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਰੀਆਇ ਸ਼ਾਖਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਲੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਰੂਪ ਵਟਾਉਂਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬਣੀ।

ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ

1. ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੰਘਾ, 2004 ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਦੀਪਕ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ਼, ਜਲੰਧਰ।

2. ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ, 1988 ਸਿਧਾਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ।

3. ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, 2010 ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੇ ਭਵਿੱਖ, ਸਿਲਵਰ ਜੁਬਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕਾਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ।

ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ

-ਡਾ.ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ

ਮੁਖੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ,

ਸੰਤ ਹੀਰਾ ਦਾਸ ਕੰਨਿਆਂ ਮਹਾਂ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆ

(ਕਪੂਰਥਲਾ)।

ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਭਾਸ਼ਾਈ, ਵਿਗਿਆਨਕ, ਸੰਚਾਰਸਾਧਨੀ, ਤਕਨੀਕੀ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨੀ ਅੰਤਰਸੰਬੰਧਿਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹੱਦਾਂ ਤੇ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਰ ਖੇਤਰੀ ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪਈ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਾਸ਼ੀਆਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 6703 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 11 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਅੱਧੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਲੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ 5000 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹਨ। ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਤੱਕ ਵੀ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਟ ਵਿਸ਼ਦੀਕਰਨ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰੇਕ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ,ਉਥੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਖਤ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਅਰਥ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਹੋਂਦ, ਜੀਵਨ ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮੋਈ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਅਰਥ ਅਜਿਹੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝਿਆ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੇ ਅਨੇਕ ਸਬੂਤ ਇਹਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਨਿਰਹੋਂਦ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ। ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਸਪਰ ਲੈਣ ਦੇਣ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ

1950 ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ 1965 ਤੱਕ ਸਹਾਇਕ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਦਬਾਅ ਅਧੀਨ ਪਹਿਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਖੇਤਰੀ ਤੇ ਸਥਾਨਕ) ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਹਥਲੇ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਤ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

Key words : ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਵਿਰਾਸਤ, ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਸਥਾਨਕੀਕਰਨ

ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵੀ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੇ ਲੋਕ/ ਕੌਮਾਂ/ ਦੇਸ਼/ ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਇਕੱਠੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਾਂਝਾਂ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਗਲਬਲ ਸਮਾਜ ਬਣਾਉਣ ਵੱਲ ਅਹੁਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੇਵਲ ਆਰਥਿਕਤਾ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਹਕਨਾਲੋਜੀ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ, ਵਿਗਿਆਨ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਇਹ ਏਨਾ ਤੇਜ਼ ਵਹਾਅ ਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਭਾਸ਼ਾਈ, ਵਿਗਿਆਨਕ, ਸੰਚਾਰਸਾਧਨੀ, ਤਕਨੀਕੀ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨੀ ਅੰਤਰਸੰਬੰਧਿਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹੱਦਾਂ ਤੇ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੈਕਡੋਨਲਡੀਕਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਫ਼ਿਲਮਾਂ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ, ਫਾਸਟ ਫੂਡ,ਪੋਪ ਮਿਊਜਿਕ ਵਰਗ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਘਰ-ਘਰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਰ ਖੇਤਰੀ ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪਈ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਾਸ਼ੀਆਸਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਰਗੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੁੱਲ ਅੱਗੇ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।

1. ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ 6703 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ 1000 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ, 2011 ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ, 225 ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ, 2165 ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਅਤੇ 1320 ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਟਾਪੂਆਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 6703 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 11 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਅੱਧੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਲੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂਡਰਿਕ ਚਾਇਨੀਜ਼,ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ,ਸਪੈਨਿਸ਼, ਫਰੈਂਚ, ਪੁਰਤਗੀਜ਼, ਰਸ਼ੀਅਨ, ਹਿੰਦੀ, ਜਰਮਨ, ਜਪਾਨੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਅਰੇਬਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ 5000 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹਨ। ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਤੱਕ ਵੀ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰੇਕ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਲੋਪ ਹੈ ਰਹੀ ਹੈ।

ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ (United Nation) ਵਲੋਂ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੋਂਦਮਈ ਸਥਿਤੀ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਆਧਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ:-

1.ਅਲੋਪ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ:- ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ

2.ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕੰਢੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ:- ਜਦ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣ।

3. ਗੰਭੀਰ ਖਤਰੇ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ:- ਕੁਝ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਵੱਲੋਂ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਪਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਨਕਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

4. ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ: ਬੱਚੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਹੋਣ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।

5. ਸੀਮਿਤ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ:- ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਵੱਜੋਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪਰ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਹੋਵੇ।

6. ਬਿਨਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ:-ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਬਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ।

ਜਿੱਥੇ-ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਵਧਿਆ ਹੈ, ਉਥੇ-ਉਥੇ ਸਥਾਨਕ ਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਘਟੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ,ਉਥੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਖਤ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਕਟ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੀ ਸੀਮਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੂੰਜੇ ਲੱਗ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਾਪੂਆ ਨਿਊ ਗਿਨੂਆ ਵਿੱਚ ਹੀ 800 ਦੇ ਕਰੀਬ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ 80% ਕਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਸੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ।' Ethonologue (2005) ਨੇ ਮੌਜੂਦਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 473 ਨੂੰ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕੰਢੇ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ, ਯੁੱਧ, ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਆਦਿ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜਸੀ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਗਲਬੇ ਅਧੀਨ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਵੀ ਇੱਕ

ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਜਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਆਇਨੂੰ, ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੀ ਅਧਿਆਕਾ, ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਬਿਕਿਆ, ਪੀਰੂ ਦੀ ਕੈਮੀਕੂਰੋ, ਨੇਪਾਲ ਦੀ ਦੁਰਾਨੀ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਦੀ ਸਦਨਰ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ 25 ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਸੱਤ ਤੱਕ ਹੀ ਹਨ।

ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਅਰਥ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਹੋਂਦ, ਜੀਵਨ ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੈ। ਜੇ ਭਾਸ਼ਾ ਮਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਆਣਪ ਮਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਕੌਮੀ ਤੇ ਜਾਤੀਗਤ ਗਿਆਨ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਵਿਵਿਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਨਾ ਰੱਖ ਕੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਤਾਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਚਿਹਰਾ ਹੈ ਜੋ ਕਠੋਰ ਸੁਭਾਓ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਬਸਤੀ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਉਥੇ ਉਸ ਵੇਲੇ 60 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆ ਸਨ, ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਫ੍ਰੈਂਚ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਨੁਕਤੀ(Inkutitut) ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਕਹਿਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਚਾ ਸਕੀ। ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ 23 ਤੋਂ 66 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਕਾਰਨ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਸੀਮਤ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਾਸ਼ਿਆ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਵਿਸਕੋਨਸਿਨ ਦੀ ਮਿਨੋਮਿਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਗਲਬਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਗਿਆਨ (ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ) ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਵੱਲ ਖੁਲ੍ਹਣ ਵਾਲੀ ਖਿੜਕੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਮੰਤਰ ਹੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੰਪਿਊਟਰ,ਮਨੋਰੰਜਨ, ਮੈਡੀਸਨ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਆਦਿ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸਿਖਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਹੁਣ ਜਦਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਬਾਕੀ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਚਲੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ :-

1. ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵਿਵਿਧਤਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀਆਂ ਅਸੀਮ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ।

2. ਹਰੇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮੋਈ ਬੈਠੀ ਹੈ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਅਰਥ ਅਜਿਹੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝਿਆਂ ਹੋਣਾ ਹੈ।

3. ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੇ ਅਨੇਕ ਸਬੂਤ ਇਹਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਨਿਰਹੋਂਦ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ।

4. ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਸਪਰ ਲੈਣ ਦੇਣ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਮੇਤ) ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਧਾਰੇ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦਿੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇੰਜ ਇੱਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਦੂਸਰੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੱਭ ਸਕਦੀ ਹੈ।

5. ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨ, ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਰਚਨਾ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਸਥਾਨਕ ਤੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਲੋਅ ਮੱਧਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ,ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਦੁੱਖਦਾਈ ਅੰਤ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਗੋਂ ਇਹਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਨਿੱਘਰਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਦਾ ਜਾਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਪੀਰੂ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੁਏਚੂਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਨਵੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਘਾਟੇ ਵੀ ਹਨ ।

1.       ਇਹ ਵੱਡੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਗਲੋਬਲੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਗਲੋਕਲੀਕਰਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਏਥੇ ਸਥਾਨਕ ਉਚਾਰਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2.       SMS, ਸ਼ਾਰਟਹੈਂਡ, ਅਣਉਪਚਾਰਿਕ ਈ-ਮੇਲ ਆਦਿ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਟੋਏ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

3.       ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੁਲਾਰੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ।

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 1950 ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ 1965 ਤੱਕ ਸਹਾਇਕ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 40% ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਦੀ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਰਾਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਗਲਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਪਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਨਗਣਨਾ 2011 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ 41.03% ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਅਨੁਪੂਰਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ 22 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।

ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਦਬਾਅ ਅਧੀਨ ਪਹਿਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਜਰਮਨ . ਅਤੇ ਫ੍ਰੈਂਚ ਨੂੰ ਚੁਨਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਏਥੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮਾਤਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਬੋਲਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਜਿਸਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 68:31 ਹੈ, ਵਲੋਂ ਆਪਣੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ 1255 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੁਲਾਰੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ 10ਵੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਨਗਣਨਾ 2011 ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 2.83% ਬੁਲਾਰਿਆ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 11ਵੇਂ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ 30 ਮਿਲੀਅਨ ਬੁਲਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ 60 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਉਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।" ਦਿੱਲੀ, ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੂਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਇਹ U.K ਦੀ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ -ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਸਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ-ਉਥੇ ਹੀ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ।

ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਖੇਤਰੀ ਤੇ ਸਥਾਨਕ) ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਅਪਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਘੱਟ ਖਤਰੇ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਲੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹੋਰ ਉਚੇਚੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

1.       Anthony C.Woodbury, What is an endangered Language? edi.by Betti Birner, Linguistic society of America, Washington, P.2.

2.       Source: http:www.helsink.fi/- tasalmin/Europe index.html

3.       Anthony C. Woodbury, What is an endangered language? edi.by Betti Birner, lingnistic Society of America, Washington, P.3.

4.       Ethnologue (Edi) Raymond G.Gorden jr. SIT international, Dallas, USA, 2005.

5.       Lenore A. And other (edi), Endangred Languages: Language Loss and Community Response, Cambridge University Press, Cambridge, 1998, P.6

6.       The Constitution of India, Artical 343(2), 343(3)

7.       The Constitution of India, 8th ccchodule, Articlc 351.

8.       Ethnologne(edi) Raymond G. Gorden jr.SIL international, Dallas, 15th edition, 2005

9.       Census of India 2011, Ministry of Home Affairs Govt. Of India.

10.     Pritam Singh, Globalisation and Punjabi Identity: Resistance, Relocation and Reinvention(yet again), Jaurnal of Punjabi Stidies 19, P.159.

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ:

ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ

-ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ

ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ,

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ

ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨਿਵੇਕਲੇ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਹਨ। ਇਹ ਗਿਆਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅਭਿਆਸ ਵਿਚੋਂ ਘੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਸਮੁੱਚੇ ਗਿਆਨ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਨਿਵੇਕਲੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਨੂੰ ਉਦਾਤਮਈ ਸੁਹਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਇਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਦਹਾਕਾ ਗਿਆਨ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਸਰੂਪ ਦੀਆਂ ਨਿਵੇਕਲੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਤਲਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਲ ਵਰਤਾਰੇ ਸਾਹਿਤ, ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਵਿਗਿਆਨ ਆਧਾਰਿਤ ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਕੋਮਲ-ਕਲਾਵਾਂ, ਇਤਿਹਾਸ, ਮਿੱਥ, ਲੋਕ-ਧਾਰਾਈ ਵਰਤਾਰੇ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਚਿੰਤਨ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਛਾਣ ਵਿਚੋਂ ਨਵੀਂ ਤਾਲੀਮ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਿਕਸਿਤ ਚੇਤਨਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਖੋਜ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਹਿਤ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਚਿੰਤਨ ਵੀ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ। ਇਸ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੇਠ ਨੁਕਤਿਆਂ ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

1.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਰੂਪ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ

2.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ

3.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਪਛਾਣਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ

4.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਤੇ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬਣਾਉਣੇ

5.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਅਕਾਦਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਉਘਾੜਨਾ

6.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚੋਂ ਇਸਦੀ ਵਿਆਕਰਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣਾ

7.       ਖੇਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨਾ

8.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਸੰਬੰਧੀ ਲਗਾਤਾਰ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਚਰਚਾ

9.     ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਪਰ ਦੂਸਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅਸਰ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਮੌਲਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨੀ

ਉਪਰੋਕਤ ਨੁਕਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਚਿੰਤਨ ਆਪਣੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਇਕਹਰੇ ਪਾਸਾਰਾ ਨੂੰ ਹੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਦਾ ਮੂਲ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾਈ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਬਹਿਸ ਕੀ ਹੈ?

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਛੇੜੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਕਰਣਕ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਸੰਪਦਾਇ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਨਿਆਇ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਮੀਮਾਂਸਾ ਵਿਚ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਅਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਵਿਚ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਆਕਰਣ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਯਾਸਕ ਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਬਵਰਤੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਅਸਟਾਧਿਆਈ ਵਿਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਲੱਭੇ ਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕਾ ਨਾਲ ਨੇਮਬੱਧ ਕੀਤਾ। ਕਾਤਿਆਇਨ ਉਸ ਉਪਰ ਵਾਰਤਿਕ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਪਾਣਿਨੀ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਉਦੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਕਿਹਾ ਹੋਇਆ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਪਾਤੰਜਲੀ

ਨੇਪਾਣਨੀ ਅਤੇ ਕਾਤਿਆਇਨ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਪਾਠਾਂ ਦੀ ਟੀਕਾ ਮਹਾਭਾਸ਼ਯ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਲਿਖੀ। ਵਿਆਡੀ ਮਹਾਭਾਸ਼ਯ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਲਿਖ ਚੁਕਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਪਾਤੰਜਲੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਵਿਆਕਰਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਚਿੰਤਕ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪਾਤੰਜਲੀ ਦੇ ਮਹਾਂਭਾਸ਼ਯ ਦੀ ਟੀਕਾ ਲਿਖੀ ਸਗੋਂ, 'ਵਾਕਪਦੀਯ' ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਰਸ਼ਨ ਉਪਰ ਇਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਕਿਧਰੇ ਹੁਣ ਜਾ ਕੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋਈ ਹੈ । ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦੇ ਯਾਗ ਵਿਚ ਨਾਗੇਸ਼ ਭਟ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਫੋਟਵਾਦ ਵਰਗੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗ੍ਰੰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਛੇਵੀਂ-ਸੱਤਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਆਕਰਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਵੇਗ ਮੱਧਮ ਪੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਅਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਸਰੀ ਧਾਰਾ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਛੇ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਇਆ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੈਮਣੀ ਦਾ ਮੀਮਾਂਸਾ ਸੂਤਰ ਕੁਮਾਰਲ ਭਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੇ ਵਾਦ-ਪ੍ਰਤੀਵਾਦ, ਯੋਗ ਸੰਪਦਾਇ ਦਾ ਯੋਗ-ਪ੍ਰਤੀਵਾਦ, ਯੋਗ ਸੰਪਦਾਇ ਦਾ ਯੋਗ-ਸੁਤਰ, ਨਿਆਇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕ ਦਰਸ਼ਨ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਬੋਧ ਤਰਕਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਨਾਗੁਜਨ ਅਤੇ ਦਿਗਨਾਗ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੂਨਯ ਅਤੇ ਅਪੋਹ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ਵਿਚ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੋਸਿਊਰ ਅਤੇ ਦੇਰਿਦਾ ਦੀਆਂ ਸਰਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵਿਲੱਖਣ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੋਧ ਅਪੋਹ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਕੀਰਤੀ ਅਤੇ ਰਤਨ ਕੀਰਤੀ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੀ ਚਮਸਕੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ।

ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਰਬੀ ਚਿੰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹਜ਼ਰਤ ਅਲੀ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਕ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਜਿਹੜੀ ਅਰਸਤੂ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ। ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਇਲਮੁਲਕਲਾਮ ਵਾਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਾਂਚੇ ਵਿਚ ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅਰਬੀ ਚਿੰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਕਾਲਖੰਡ ਦੌਰੇ ਜਾਹਿਲੀ, ਉਮਵੀ ਕਾਲ, ਅੱਬਾਸੀ ਕਾਲ ਤੱਕ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।" ਅਬਦੁਲ ਕਾਹਿਰ ਜੁਰਜਾਨੀ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਅਸਰਾਰੁਲ ਬਲਾਗਤ ਤਹਿਕੀਕ ਹਲੂਮਤ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਇਸ ਸੰਬਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਥ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਰਚਨਾ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਰੂਪ ਦੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਬੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਵਡੇਰੀ

ਧਾਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਬਲਾਗਤ ਦੇ ਬਿਆਨ ਅਭਿਧਾ ਅਤੇ ਲਖਸ਼ਣਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਅਰ ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਬਦਗਤ ਸ਼ਿਲਪ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਅਰਥਾਤ ਪੂਰਬੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਰਥ ਉਪਰ ਤਰਜੀਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਅਸੰਗਤੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਥਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਫੇਰ ਵੀ ਕੋਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਚ ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਵੈਦਿਕ ਗਿਆਨ, ਅਰਬੀ, ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਤਕ ਆਪਣੀ ਸਿਖਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚੋਂ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਰੀਅਨ ਤੇ ਸਾਮੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵੀ ਫੈਲਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਤਣਾਅ, 1947 ਦੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼, 1964 ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਧਰਾਤਲ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਪਰਿਪੇਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੇ ਸਥਾਨਕਤਾ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਉਸਤਤੀ ਦਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਰਾਹ ਹੀ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਦਿਸ਼ਾਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਸਰੰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਸ੍ਰੋਤ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚੋਂ ਠੀਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਘੜ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਪਿਛਲੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਤਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਜੀਵਨ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਕਲਪਾਂ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਤੇ ਵਿਹਾਰਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਤਲਾਸ਼ਿਆ ਤੇ ਘੜਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਅਨੁਭਵੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰਹਿਤਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਠੋਸ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀ। ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਯਮਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਘੜ ਸਕੇ।

ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਕਸੁਰਤਾ ਅਰਥ ਦੀ ਸੰਦੀਵਤਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਧਰਾਤਲ ਉਸਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਗੀਤ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਿਧਾਨ, ਰੁਮਾਂਸ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਸੁਹਜ ਦੇ ਉਦਾਤ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਤੇਜ਼, ਬੋਲ ਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਰਥ ਦੀ

ਸੰਦੀਵਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਿਧਾਨ ਰਾਹੀਂ ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਅਪਣੱਤਾ ਦਾ ਗਾਇਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬੇਧਿਕਤਾ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਅਰਥ ਦੀ ਸੰਦੀਵਤਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਸੁਹਜ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧੇਰੇ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲਗਾਤਾਰ ਫੈਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸਸਾਰ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮਰਸਾ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਗਲੇਰੇ ਪਾਸਾਰਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਤਣਾਅ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਪਰੇ ਸਨ।

ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਇੱਕਸੁਰਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਧਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥ ਸੰਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਸਤੁਭਾਵੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਾਰਾ ਅਤੇ ਪੂਰਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਛਾਣਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਿਸਦਾ ਸੰਬੰਧ "ਮੁਕੱਦਸ ਪੰਬੀ" ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਯਹੂਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਬ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਜਾਂ "ਚੂਜ਼ਨ ਪੀਪਲ" ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇਵੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਬੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਹਉਮੈਂ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਟਕਰਾਵਾਂ ਦੇ 'ਮੁਕੱਦਸ ਪੋਥੀ' ਜਾਂ 'ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਠ' ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈਏ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਚਿਤਵੇ ਜ਼ਰੂਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਏ ਹਾਂ। ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਸ੍ਰੋਤ ਸ਼ਬਦ ਵੱਲ ਹੋ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਵਾਮ ਨੂੰ ਖੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਨਾਗੀ, ਆਰੀਆ, ਯੂਨਾਨੀ, ਫਾਰਸੀ ਕਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਇਕਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾ ਵਾਲਹੀਦ ਉਦੀਚ, ਸਪਤ-ਸਿੱਧੂ ਅਤੇ ਪੰਜ ਨਾਦ" ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਪਿਛੋਂ ਆਇਆ। ਜੋ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਧ ਮਹਾਂਨਦੀ ਤੋਂ ਸਰਸਵਤੀ ਜਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਮਾਰਕੰਡਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਇਹ ਵਿਚ ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਅੱਜ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ, ਹਿਮਾਚਲ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨੂੰ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਅਭਿਆਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਚਿਤਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਖੰਡਿਤ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਪਰੰਪਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ

ਵਿਚਿਤਰਤਾ, ਇਕਸੁਰਤਾ, ਇਕਮਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਧੁਰੋਂ ਉਤਰੇ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣ ਇਸਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਨੂੰ, ਛੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਇਸ ਦੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ, ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਇਸ ਦੇ ਮੂਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਚਿੰਰਨ ਅਤੇ ਸੜਿਆਚਾਰ ਦੇ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਅਧੀਨ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਇਹ ਫਿਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਹੈ ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚੋਂ ਜਾਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਵਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਆਪਹੁਦਰਾਪਨ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਉਂਤਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅੰਦਰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਆਕਰਣ, ਅਰਥ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਸਧਾਰਨ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇਵਲ ਵਿਹਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਤਣਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਫੈਲਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਗੋਹਜ਼ਮਈ ਧਰਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਹਾਰਕਤਾ ਵਿਚ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਵਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਫਿਕਰ ਨੂੰ ਚੇਤਨਾ ਅੰਦਰ ਫੈਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਵਿਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਹ ਪਸਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਧੁਰ ਦਾ ਦਿਬਤਾਮਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮੋਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਾਨਸਿਕ ਧਰਾਤਲ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਵਿਆਕਰਣਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਅੰਦਰ ੴ ਦੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਇਹ ਓ ਦਾ ਚਾਨਣ ਧਰਤੀ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਦੂਸਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਤੁਲਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਾਸ ਰੂਪ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕਹਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪ ਹੁਦਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਖਤਮ ਹੋ ਸਕਣ।

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਮੁਖ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ (ਇਸਲਾਮਿਕ ਅਤੇ ਆਰੀਅਨ) ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਸਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਜਿਹੜੀਆਂ

ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਇਕਹਿਰੇ ਮਾਪ-ਦੰਡਾਂ ਤਹਿਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਹੈਡੇਗਰ, ਹੁਸਰਲ ਅਤੇ ਲੇਵੀਨਾਸ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਤਨਾਅ ਵਿਆਖਿਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਵਿਚ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਇਕਸੁਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ:

1.       ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾਵਾਂ ਉਪਰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦੇਣੇ।

2.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਬਦ ਕੇਂਦਰਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੌਲਿਕ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚੋਂ ਪਛਾਣਨਾ।

3.       ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਏ ਤਣਾਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨੀ।

4.       ਸਾਹਿਤਕ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਮਿਲਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੂਪ ਦੇਣਾ।

5.       ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿਰਜਣਾ।

6.       ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨਾ।

7.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਖੇਤਰੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਰੂਪ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ।

8.       ਸਾਹਿਤ-ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਸੰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਗੋਸ਼ਟ ਦਾ ਮਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।

9.       ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅਤੇ ਨੇੜਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨੀ।

10.     ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਅਕਾਦਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਸਿਰਜਣਾ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣੀ।

11.      ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣਾ।

ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਫੀਸ ਨਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਹ ਨਫੀਸ ਨਕਸ਼ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅੰਦਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹਰ ਇਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਰਚਨਾ ਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਡਾਇਨੈਮਿਕਸ ਆਫ ਡਿਫਰੰਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਆਪਸੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤਰ

ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਧੀ ਵੀ ਨਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਕ੍ਰਿਆਵੰਤ ਰੱਖੋ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ। ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਸਾਝਾਂ ਅਭਿਆਸ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਣਸਹਾਇਕ ਅਤੇ ਇਕਸਾਰਵਾਦੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ। ਜਿਸ ਨੇ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਸਾਝਾ ਚਿੰਤਨ ਵੀ ਗੁਆ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਰਿਪੇਖ ਥੱਲੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਉਸਤਤ ਦਾ ਗਾਇਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਉਂਤਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਗਾਇਨ ਵਿਚ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਸ੍ਰੋਤ ਚਿੰਤਨ ਅੰਦਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ 1967 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਨ ਨਾਲ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਬਣ ਗਏ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਇਕਸਰਤਾ ਇਸ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਾਹੌਲ ਅੰਦਰ ਲਗਾਤਾਰ ਖੁਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੁੜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਇਕਸੂਰ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਜਗਾ ਸਕੇ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਤਲਾਸ਼ ਰਹੀ। ਇਸ ਦੀ ਮੌਲਿਕ ਪ੍ਰਤਿਬਾ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਸੁੰਗੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਅੰਤਰ-ਸਬੰਧਿਤਾ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਦਾਸ਼ਨਿਕ ਆਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇਸੇ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਮੁਲਧਾਰਾ ਵਿਚ ਲਗ ਸਕੇ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਾਹਲੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਹ ਫੈਸਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਹਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਜਿਹੜਾ ਚਿੰਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਾਂ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰੁਝਾਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ

ਨਜਿੱਠ ਕੇ ਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰੁਝਾਨਾਂ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਇਸਦੀ ਖੋਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲਹਿਰਾਂ ਚੱਲਣ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਤਣਾਅ ਵਧਿਆ ਹੈ ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਹ ਧਿਰਾਂ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਵੀ ਹੱਲ ਤਲਾਸ਼ਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੇਗਾਨੀ ਹੋਈ ਤੇ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬ ਵੰਡ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਵਾਪਰਿਆ। ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਨਾਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਾਪਰੇ ਨਸਲੀ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਵੀ ਸਮਝ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਨਸਲੀ ਆਪ-ਹੁਦਰੇਪਣ ਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਨਸਲੀ ਟਕਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਉਲਾਰੂ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਦਿਸ਼ਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋ ਸਕੇ।

ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸੰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਚਾਰਨਾ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਕੇਵਲ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਹੀ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਉੱਪਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਕੋਈ ਚਿੰਤਨ ਸਕੂਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕੇ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਾਂ ਵਿਚ ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਉਦਾਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਯੋਗੀ ਬਣਤਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੈਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਤਣਾਉ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਅਕਿਹਰੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੂਜੈਲੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤਹਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮੂਲ ਆਤਮਾ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਤਰ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤਹਿਤ ਇਸਦੀ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਕਦਰ ਅਵੇਸਲੇ ਹਾਂ ਉਸਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਸਲ ਮੁਹਾਰਤ ਅਤੇ ਮੂਲ ਆਤਮਤਾ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਝੁਕਾਅ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ

ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਠੀਕ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਹੀ।

ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਿਖਤ ਦੀ ਅਨੇਕਤਾ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੁਣ ਹਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਊਰਜਾ ਲਿਖਤ ਦੇ ਇਕ ਅਰਥ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤਹਿਤ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰਕ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਨਾ ਤਾਂ ਨਿਵੇਕਲੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਿਰਜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਿਖਤ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪਾਸਾਰਾਂ . ਦਾ ਗਿਆਨ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਦਾ ਮੂਲ ਮਨੋਰਥ ਇਸੇ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਉਘਾੜਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਿਚਰਦੀ ਹੋਈ, ਆਪਣੇ ਮੌਲਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਵਧ ਸਕੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੁੜ ਉਦਾਤ ਨਕਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ।

ਹਵਾਲੇ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ

1.       ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਨਾਰੰਗ, ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਉਤਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪੰਨਾ- 415.

2.       ਉਹੀ, ਪੰਨਾ-416.

3.       ਉਹੀ, ਪੰਨਾ -416-17.

4.       Edward Said, The world, The Text and the Critic, p. 58.

5.       T.J. De Boer, History of Philosophy in Island, p. 124.

6.       ਅਲਤਾਫ ਹੁਸੈਨ ਹਾਲੀ, ਮੁਕੱਦਮਾਇ ਸ਼ਿਅਰੋ-ਸ਼ਾਇਰੀ, ਪੰਨਾ-39

ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ

-ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ

ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ,

ਮੁਖੀ, ਪੋਸਟ ਗਰੇਜੂਏਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ,

ਜੀ.ਜੀ.ਡੀ. ਐੱਸ.ਡੀ. ਕਾਲਜ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ

ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ; ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਉੱਨਤੀ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਇਹੀ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੋਸਿਊਰ ਤੇ ਨੰਮ ਚੋਮਸਕੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ; ਇਹੋ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਇਕੋ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਜੇਕਰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਤੇ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਬੰਗਾਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰੰਤੂ ਸੰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।

ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਸਾਡੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਉਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਕੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ ਇਕੋ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਉਸੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਜੰਮਪਲ ਧੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਉਹ ਅਨੇਕਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਈਆਂ ਇਹ ਧੀਆਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ-ਮਾਵਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪਿਛਕੜ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਅਲੱਗ- ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਵਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਇਕੋ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਲੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਇਕੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ

ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਡਾ. ਸ਼ਿਵ ਸ਼ਰਮਾ ਜੋਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਲੇਖ 'ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:

"ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਭੀੜ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਦੇਣਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਮਾਧਿਅਮ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚੋਂ ਭਾਬਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਕੇਵਲ ਦੋ ਕੌਸ਼ਲ: ਸੁਣਨਾ-ਸਮਝਣਾ ਐਤੇ ਬੋਲਣਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਭਾਸ਼ਾ-ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਤਨ ਅਤੇ ਮਨ ਜੀਵਨ ਭਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ, ਕਿਸੇ ਉਚੇਚ ਦੀ, ਕਿਸੇ ਯਤਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਕੰਮ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਬਹੁਤੇ ਕੰਮ ਅਜਿਹੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੇ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਾਰਜ ਹੈ।`

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਸਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਉਚੇਚੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਦੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਜੜ ਤੇ ਚੇਤਨ-ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇਤਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਉਸਦਾ ਸਹਿਜ ਹੀ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਕਾਸ ਜਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਰ ਵਸਤੂ ਵਾਂਗ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਰੂਪ, ਵਾਕ ਰਚਨਾ, ਉਚਾਰਣ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਅਰਥ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਮਾਜਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਵਿਗਿਆਨਕ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਡਾ. ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਤਾਂਘ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, "ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਰੂਪ ਜਾਂ ਉਚਾਰਣ ਜਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ 'ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਜੀਵਿਤ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਬਦਲ ਰਹੇ ਵਿਕਸਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਰੂੜ੍ਹ ਹੋ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਉਹ ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇਗੀ।"

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਢੁੱਕਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ

ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚਾਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੋਮਾ ਬੁੱਧੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸਮਾਜਕ, ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਧਰ ਦੇ ਹਨ। ਜਿਤਨਾ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਉੱਨਤ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪੁੱਜਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਤਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਪਕੇਰੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਰਜ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਡਾ. ਜਗਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, "ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕੇਵਲ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਨ ਮਾਤਰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਦੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਪਾਸਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ,

"Language is not merely an instrument of communica- tion, while it forms the basis of identity, cultural, heritage and social reality, it plays a crucial role in the distribution of power and resources in society."

ਅਰਥਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰਗਤ (communicative) ਪਛਾਣਗਤ (iden- tity oriented), ਸਭਿਆਚਾਰਕ (cultural) ਸਮਾਜਗਤ (sociative) ਸਕਤੀਗਤ (power oriented) ਅਤੇ ਸਾਧਨਗਤ (source oriented) ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਗਿਆਨਗਤ (cognitive) ਅਤੇ ਸੁਹਜਗਤ (Aesthetic) ਕਾਰਜ ਜੋੜ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ; ਪਰੰਤੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਕੇ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਡੀ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਡਾ. ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਤਾਂਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:

"ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪੱਖ ਹਨ ਸਮਾਜਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਆਰਥਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਅਧਿਆਤਮਕ, ਆਤਮਕ, ਧਾਰਮਕ, ਨੈਤਿਕ ਆਦਿ ਕਈ ਹੋਰ। ਭਾਸ਼ਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਨੋਚੇਤਨਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਅੰਗ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪੱਖ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਮੰਨ ਕੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ

ਅੰਗਾਂ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਨੇਕ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਥਾਂ, ਵਿਅਕਤੀ, ਸੰਬੰਧ, ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ, ਧਰਮ, ਸਿੱਖਿਆ, ਜਾਤੀ, ਆਦਤਾਂ, ਕਾਰਜ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੈਨਿਕ ਸਮਾਜਕ, ਵਤੀਰੇ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।"

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ; ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਸਭਿਅਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਅੱਖਰ ਚਿੰਨ੍ਹ-ਮਾਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿਵਹਾਰ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਰਲਗੱਡ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਾਝਾਂ ਤੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਨੂੰ। ਡਾ. ਕਾਲਾ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ:

"ਮਿਲਦੀਆਂ-ਜੁਲਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜਿਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇੰਜ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਬੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅੰਦਰ ਮਲਵਈ, ਮਾਝੀ, ਕਾਂਗੜੀ, ਪੁਆਧੀ, ਲਹਿੰਦੀ, ਦੁਆਬੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਡੋਗਰੀ, ਮੁਲਤਾਨੀ ਆਦਿ। ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਕਈ ਬੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੋਲੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਇਕ ਬੋਲੀ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਖਾਸ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਕਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ-ਜੁਲਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਉਸਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬੋਲੀ ਇਕ ਖਾਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ 'ਰਾਸਾ' ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਉਪਬੋਲੀ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਪਸੀ ਸਮਾਨਤਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਕ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਸੀਮਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜਾ ਧੁਨੀ, ਰੂਪ, ਵਾਕ, ਅਰਥ, ਸ਼ਬਦ ਸਮੂਹ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਉਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਤੋਂ ਕੁਝ ਅੰਤਰ

ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਅੰਤਰ ਇਤਨਾ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਦੂਜੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮਝ ਨਾ ਸਕਣ। ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਜਦ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ, ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਹੈ, ਵਿਭਾਗ ਹੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਕਈ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੋ ਕੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਰੂਪ ਵੀ ਧਾਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਬੇਲੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਬਣ ਕੇ 'ਭਾਸ਼ਾ' ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਉਸਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ 'ਭਾਸ਼ਾ' ਬੋਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੀਮਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਪਕਾਰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬਣ ਕੇ ਰਾਜ-ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਟਕਸਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ 'ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੋਲੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅੰਤਰ ਬਹੁਤ ਬਾਰੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਉਪ- ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਆਪੇ ਵਿਚ ਨੇੜੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਕ ਦੂਜੀ ਉਪਰ ਅਧਾਰਤ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ-ਵਿਉਂਤ, ਵਾਕ-ਵਿਉਂਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਵਿਚ ਸਾਂਝ ਬਹੁਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵਿਪੇਖਤਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇ।

ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ' 'ਭਾਸ਼ਾ' ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਛੋਟੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਭੈਣਾਂ ਵਾਲਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਸੰਰਾਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ 'ਉਪਭਾਸ਼ਾ' ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਵਲੋਂ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕੋ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਇਕ ਹੀ ਢੰਗ 1 ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਆਪਣੇ

ਨਿੱਜੀ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਤ- ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਜਾਂ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿੱਜੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਕੋ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਲੈਕਚਰ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਭਾਂਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਦੋਂ ਦੋ ਬੋਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਜਾਨਣ ਲਈ, ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਇਕੋ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ ਜਾਂ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ- ਵੱਖ ਕਸੌਟੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਕਸੌਟੀ ਸੁਬੋਧ ਜਾਂ ਪਰਸਪਰ ਸਮਝ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਰਾਹੀਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬੋਲ ਕੇ ਜਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਮਝ ਸਮਝਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਝੀ, ਦੁਆਬੀ, ਮਲਵਈ, ਮੁਲਤਾਨੀ, ਪੁਆਧੀ, ਪਹਾੜੀ ਆਦਿ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਕਰਨ, ਉਚਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਭੰਡਾਰ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲਗਵੇਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨਾ ਕਿ ਉਹ ਇਕੋ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ, ਇਹ ਪਰਸਪਰ ਸਮਝ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ 'ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਅਸਰ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਾਚਿਆ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੁੱਚੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਉਚਾਰਨ, ਸ਼ਬਦ ਭੰਡਾਰ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨਕ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਰੋ ਤਾਂ ਹਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣਗੇ। ਇਕ ਪਾਸਿਓਂ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦਿਆਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੀਕ ਪੁੱਜਣ ਤੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਈ 'ਸਾਂਝਾ' ਵੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਕਿਸੇ ਇਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅੰਤਰਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦੀ ਕਈ ਸਾਝਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾ ਅਖਵਾਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅੰਤਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ