ਲਿਖਾਉਟ :- ਆਪਨੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਖਾਉਟ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ । ਸੋ ਇਸ ਲਿਖਾਈ 'ਚ ਕੁਛ ਖਿਚੜ ਮਿਚੜ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ । ਅਸਾਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲਿਖਾਈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪੱਤਲ ਹੈ, ਸੋ ਪਾਠਕ ਸੱਜਨ ਪੱਤਲ ਯਾ ਡੂਨੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਨਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਰੋਸੇ ਗਏ ਪਾਕ (ਪਕਵਾਨ) ਦਾ ਈ ਸੁਆਦ ਚਖਨੇ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰਨ ।। ਓਂ ਤਾਂ ਇਸੇ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਲਿਖਾਈ ਕਈ ਪੁਰਾਨੀਆਂ ਪੋਥੀਆਂ 'ਚ ਭੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ॥

 

ਉੱਦੇਸ਼:- ਇਸ ਪਰਿਸ਼੍ਰਮ ’ਚ ਹੈ, ਸਾਹਿੱਤ ਸੇਵਾ ਤੇ ਰਿਖੀ ਰਿਣ ਦੇ ਨਿਬੇੜੇ । ਇਓਂ ਭੀ ਕਹਿਆ ਗਿਆ ਹੈ :—

No man when he hath lighted a candle, putteth it in a secret place, neither under a bushel, but on a candle stick, that they which come in may see the light.                        

(st. Luke 1/3 1/3)

ਅਰਥਾਤ :-ਕੋਈ ਆਦਮੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੋਮ ਬੱਤੀ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਲੁਕਵੇਂ ਛਿਪਵੇਂ ਥਾਉਂ ਨਹੀਂ ਧਰਦਾ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਬੁਸ਼ਲ (ਕਾਠ ਦੇ ਬਨੇ ਪੀਪੇ) ਦੇ ਟੇਠ ਰਖਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਦੀਵਟ ਉੱਤੇ ਖਡੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਕੋਈ ਉਥੇ ਅੰਦਰ ਆਵਨ ਉਹ ਚਾਨਣਾ ਦੇਖਨ ।                                  

ਸੰਤ ਲੀਯੂਕ 1/3 1/3

ਸੰਪਾਦਕ

卐 ਸਤਿ ਨਾਮ 卐

ਯਾ ਦੇਵੀ ਸਤੂਯਤੇ ਨਿਤਯਮ ਬ੍ਰਹਮੇਂਦ੍ਰ ਸੁਰਮਾਨਵਈ

ਸਾ ਮੇ ਵਾਸਤੁ ਜੀਹਬਾਗ੍ਰੇ ਪਦਮ ਹਸਤਾ ਸਰਸ੍ਵਤੀ ॥

 

ਅਥ ਵਿਸ਼ੈ ਪ੍ਰਾਰੰਭਾ

ਕਿਸੇ ਭੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਤੇ ਆਚਾਰਯਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ, ਚਮਕਦਾਰ ਤੇ ਚਮਤਕਾਰਯੁਕਤ ਅਤੇ ਰਸਭਰੀ ਬਣਾਉਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਸ ਚਮਤਕਾਰ ਨੂੰ ਜੋ ਕਿਸੇ ਕਥਨ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਭੂਸ਼ਨ ਭੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਅਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਨਅਤ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਕਲਾ-ਕਾਰੀ ।

 

ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਭੇਦ

ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ; ਫੇਰ ਅੱਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੇਦਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ੨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । ਮੂਲ ਭੇਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤੀਜਾ ਮਿਸਾ ਭੇਦ ਭੀ ਬਨ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਮੂਲ ਭੇਦ ਇਹ ਹਨ :-

੧. ਸ਼ਬਦਾਲੰਕਾਰ : — ਉਹ ਚਮਤਕਾਰ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੀ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ ।

 

ਚਲੀ ਹੋਈ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ) ਸਾਥ ਮਿਲਦਾ ਹੋਇਆ ਅਰਥ ਕਰਨਾ ਲਕਸ਼ਣਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਅਤੇ ਐਸਾ ਅਰਥ ਲਕਸ਼ਾਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ :-

(ਓ) ਗੰਗਾ ਬਾਸੀ । ਗੰਗਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਸੀ ਹੋਈ ਬਸਤੀ ਦਾ ਬਸਨੀਕ ।

(ਅ) ਸ: ਫ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਧੀਦੋ (ਰਾਂਝਾ) ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਜਾਉਨ ਦੇ ਪਿਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਬੇਬਸੀ ਤੇ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਚਿਤ੍ਰ ਖਿਚਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :—

ਦੂਤੀ ਵਿਹੜਾ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਜਾਨ ਭਾਈ,

ਲਗੇ ਭਰ ਭਰ ਦੇਨ ਸੁਲਾਈਆਂ ਜੇ।

ਇਸ ਥਾਂਉ "ਵਿਹੜਾ" ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, “ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਬਸਨੀਕ, ਸ਼ਰੀਕ ਇਤਿਆਦੀ ।”

(ੲ) ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਕੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਆਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਮੁਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆ ਗਿਆ। ਵਾਸਤਵ 'ਚ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਹੈ ।

(ਸ) ਕਿਸੇ ਮਨੁਖ ਦੀ ਬਾਬਤ ਕਹਿਣਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਖੋਤਾ ਹੈ ।” ਏਸ ਦਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ ਹੈ, ਕਿ, "ਉਹ ਸਮਝਦਾਰ ਨਹੀਂ ।" ਵਿਪ੍ਰੀਤ ਲਕਸ਼ਣਾ :-ਵਿਪ੍ਰੀਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਲਟਾ, ਸੋ ਜਦੋਂ ਲਕਸ਼ਾਰਥ ਉਲਟਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਤਦੋਂ ਵਿਪ੍ਰੀਤ ਲਕਸ਼ਨਾ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੁਬਲੇ ਪਤਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ “ਆਈਏ ਭੀਂ ।”

੩. ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ - ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਪਰ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਦੋਹਾਂ ਢੰਗਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਟੇਢਾ ਮੇਡਾ ਜਿਹਾ

ਅਰਥ ਸਮਝਨਾ ਪਵੇ, ਊਹਾਂ ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਜਿਵੇਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਖਨਾ, "ਕਾਕਾ ਜੀ ੧੦ ਬੱਜਨ ਨੂੰ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਹਨ ।" ਇਸ ਦਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ ਹੈ, “ਪਾਠ ਸ਼ਾਲਾ ਨੂੰ ਜਾਓ ।” ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਖਣਾ, "ਅਨ੍ਹੇਰਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਹੈ ।” ਹਾਲੀ ਸਮਝੇਗਾ, ਮੈਨੂੰ ਹਲ ਛਡਣੇ ਨੂੰ ਕਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪੜ੍ਹਨੇ ਵਾਲਾ ਸਮਝੇਗਾ, ਮੈਨੂੰ ਪੋਥੀ ਢੱਪਨ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਵਸਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਾਕ ਦੇ ਕਈ ਅਰਥ ਲਗ ਗਏ । ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ "ਵਿਅੰਜਨਾ" ਤੇ ਅਰਥ ਵਿਅੰਗਾਰਥ ਹੋਏ ।

 

ਅਲੰਕਾਰ ਵਰਣਨ

(ਸ਼ਬਦਾਲੰਕਾਰ)

ਇਹ ਦੱਸ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਹੋਵੇ ਤਦੋਂ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਜਾਚ ਇਉਂ ਭੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਿ ਅਲੰਕਾਰਕ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਥਾਉਂ ਤੇ, ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਰਖ ਦੇਣੇ ਨਾਲ ਉਹ ਚਮਤਕਾਰ ਨਾ ਰਹੇ, ਤਦੋਂ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਬਦ 'ਚ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਦਸ ਭੇਦ :-

੧. ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ, ੨. ਚਿੱਤ੍ਰ, ੩. ਪੁਨਰੁਕਤ ਪ੍ਰਕਾਸ, ੪. ਪੁਨਰੁਕਤ- ਬਦਾਭਾਸ, ੫. ਪ੍ਰਹੇਲਿਕਾ, ੬. ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਕ, ੭. ਜਮਕ, ੯. ਬਕ੍ਰੋਕਤਿ, ੯. ਵੀਪਸਾ, ੧੦. ਸ਼ਿਲੇਸ਼ ।

 

੧. ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ (ਉਰਦੂ ਤਾਂ ਫਾਰਸੀ "ਤਜਨੀਸ "।)

ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ।