ਜਿਹੜੇ ਆਪਨੀ ਟਹਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਪਰਖਨ ਤਾਈਂ ਕਸਉਟੀ ਦਾ ਕੰਮ ਭੀ ਦੇਨਗੇ, ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਭੀ ਦਿਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਨਮੂਨਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਭੀ ਮਿਲੂਗਾ ਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਜਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੈ-ਅਲੰਕਾਰ (ਸਨਅਤ)—ਵਲੋਂ ਉੱਕੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਆਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਣਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਥਾਉਂ ਮਨਿਆ ਹੈ । ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਛੁਟ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਨਹੀਂ ਸੁਖਾਉਂਦੇ ਉਹ ਅਨਰੁਚਦਿਆਂ ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਚਾਖਾ ਕਰ ਲੈਨ ॥

ਖਿਮਾ ਜਾਚਨਾ

ਆਪਨੇ ਰਾਮ ਕਿਸੇ ਭੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਯਾ ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈਂ, ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰੀ ਹੈਂ ॥ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨਾਟਕ 'ਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਨੇ ਪਤਿ ਦੇ ਘਰ ਭੇਜੀ ਜਾਨੇ ਲਗੀ ਤਾਂ ਬਣ ਦੇਵੀਆਂ ਭਾਂਤਿ ੨ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਤੇ ਕਪੜੇ ਦੇ ਗਈਆਂ । ਕਣਵ ਮੁਨਿ ਦੇ ਪੁਛਨੇ ਪਰ ਕਿ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਗਹਣੇ ਤੇ ਕਪੜੇ ਪਹਨਾ ਦਿਤੇ ਗਯੇ ? ਲੜਕੀਆਂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਅਸਾਂ ਬਣਾਂ' ਚ ਰਹਨੇ ਵਾਲੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੂਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਦੀਆਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰੰਤੂ ਚਿਤ੍ਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਦੇਖ ਕੇ ਪਹਨਾ ਦਿਤੇ । ਸੋ ਆਪਨੇ ਰਾਮ ਨੇ ਭੀ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਲਕਸ਼ਣ ਤੇ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਮਨੇ ਰਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉਜੇਹੇ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹ ਕਰ ਛਡਿਆ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਕਿਤੇ ਭੁਲ ਚੁਕ ਹੋਵੇ ਗੁਣੀ ਗਿਆਨੀ, ਅਸਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਖਿਮਾ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪ ਸੋਧ ਕੇ ਪਾਠ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈ ਲੈਨ । ਇਹ ਹੋਰ ਭੀ ਕਿਰਤਗਤਾ ਹੋਵੇਗੀ ਜੇ ਉਜੇਹੀਆਂ ਭੁੱਲਾਂ ਚੂਕਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਭੀ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਕਿ ਅਗਾਹਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾ ਸੰਭਵ ਉਹ ਠੀਕ ਹੋ ਸਕਨ ॥

ਲਿਖਾਉਟ :- ਆਪਨੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਖਾਉਟ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ । ਸੋ ਇਸ ਲਿਖਾਈ 'ਚ ਕੁਛ ਖਿਚੜ ਮਿਚੜ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ । ਅਸਾਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲਿਖਾਈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪੱਤਲ ਹੈ, ਸੋ ਪਾਠਕ ਸੱਜਨ ਪੱਤਲ ਯਾ ਡੂਨੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਨਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਰੋਸੇ ਗਏ ਪਾਕ (ਪਕਵਾਨ) ਦਾ ਈ ਸੁਆਦ ਚਖਨੇ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰਨ ।। ਓਂ ਤਾਂ ਇਸੇ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਲਿਖਾਈ ਕਈ ਪੁਰਾਨੀਆਂ ਪੋਥੀਆਂ 'ਚ ਭੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ॥

ਉੱਦੇਸ਼:- ਇਸ ਪਰਿਸ਼੍ਰਮ ’ਚ ਹੈ, ਸਾਹਿੱਤ ਸੇਵਾ ਤੇ ਰਿਖੀ ਰਿਣ ਦੇ ਨਿਬੇੜੇ । ਇਓਂ ਭੀ ਕਹਿਆ ਗਿਆ ਹੈ :—

No man when he hath lighted a candle, putteth it in a secret place, neither under a bushel, but on a candle stick, that they which come in may see the light.                        

(st. Luke 1/3 1/3)

ਅਰਥਾਤ :-ਕੋਈ ਆਦਮੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੋਮ ਬੱਤੀ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਲੁਕਵੇਂ ਛਿਪਵੇਂ ਥਾਉਂ ਨਹੀਂ ਧਰਦਾ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਬੁਸ਼ਲ (ਕਾਠ ਦੇ ਬਨੇ ਪੀਪੇ) ਦੇ ਟੇਠ ਰਖਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਦੀਵਟ ਉੱਤੇ ਖਡੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਕੋਈ ਉਥੇ ਅੰਦਰ ਆਵਨ ਉਹ ਚਾਨਣਾ ਦੇਖਨ ।                                  

ਸੰਤ ਲੀਯੂਕ 1/3 1/3

ਸੰਪਾਦਕ

੨. ਅਰਥਾਲੰਕਾਰ :- ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਨੇ ਵਾਲਾ ਚਮਤਕਾਰ ।

੩. ਉਭਯਾਲੰਕਾਰ :—ਉਭੈ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਦੋਨੋਂ । ਸੋ ਜਿਸ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਲੰਕਾਰ ਅਤੇ ਅਰਥਾਲੰਕਾਰ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਹੋਵਨ, ਉਸ ਜਗਹ ਉਭੈ ਅਲੰਕਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਅਰਥ ਸ਼ਕਤੀ

ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਆਵੱਸ਼ਕ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੱਤਾ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਸੁਝਾਉਂਦੀ ਹੈ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਆਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ।

੧. ਅਭਿਦਾ - ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਥਵਾ ਕਿਸੇ ਵਾਕ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਾਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਭਿਦਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਉਹ ਅਰਥ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਨਾਂਉ ਧਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਣ :-

(ਓ) ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਾਕ ਦਾ ਤਾਤਪਰਯ ਹੈ, ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ੨ ਪੋਥੀਆਂ ਖੋਲੀ ਬੈਠੇ ਤੇ ਪਾਠ ਰਟ ਰਹੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਡੰਗਰ ਘੁਸੇ ਹੋਏ ਦੇਖ ਕਰਕੇ ਕਾਮੇ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਜਾਹ ਔਹ ਡੰਗਰ ਕਢਿ ਆਉ। ਤਾਤਪਰਯ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ; ਖੇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਡੰਗਰ ਬਾਹਿਰ ਕਰ ਦੇਨਾ । ਇਹ ਅਭਿਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਈ ।

ਲਕਸ਼ਣਾ - ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਯਾ ਵਾਕ ਦਾ ਸਿਧਾ ਸਾਦਾ ਅਰਥ ਨਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਰੂਹੜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ (ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲੀਹ

ਚਲੀ ਹੋਈ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ) ਸਾਥ ਮਿਲਦਾ ਹੋਇਆ ਅਰਥ ਕਰਨਾ ਲਕਸ਼ਣਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਅਤੇ ਐਸਾ ਅਰਥ ਲਕਸ਼ਾਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ :-

(ਓ) ਗੰਗਾ ਬਾਸੀ । ਗੰਗਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਸੀ ਹੋਈ ਬਸਤੀ ਦਾ ਬਸਨੀਕ ।

(ਅ) ਸ: ਫ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਧੀਦੋ (ਰਾਂਝਾ) ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਜਾਉਨ ਦੇ ਪਿਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਬੇਬਸੀ ਤੇ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਚਿਤ੍ਰ ਖਿਚਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :—

ਦੂਤੀ ਵਿਹੜਾ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਜਾਨ ਭਾਈ,

ਲਗੇ ਭਰ ਭਰ ਦੇਨ ਸੁਲਾਈਆਂ ਜੇ।

ਇਸ ਥਾਂਉ "ਵਿਹੜਾ" ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, “ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਬਸਨੀਕ, ਸ਼ਰੀਕ ਇਤਿਆਦੀ ।”

(ੲ) ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਕੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਆਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਮੁਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆ ਗਿਆ। ਵਾਸਤਵ 'ਚ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਹੈ ।

(ਸ) ਕਿਸੇ ਮਨੁਖ ਦੀ ਬਾਬਤ ਕਹਿਣਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਖੋਤਾ ਹੈ ।” ਏਸ ਦਾ ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ ਹੈ, ਕਿ, "ਉਹ ਸਮਝਦਾਰ ਨਹੀਂ ।" ਵਿਪ੍ਰੀਤ ਲਕਸ਼ਣਾ :-ਵਿਪ੍ਰੀਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਲਟਾ, ਸੋ ਜਦੋਂ ਲਕਸ਼ਾਰਥ ਉਲਟਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਤਦੋਂ ਵਿਪ੍ਰੀਤ ਲਕਸ਼ਨਾ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੁਬਲੇ ਪਤਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ “ਆਈਏ ਭੀਂ ।”

੩. ਵਿਅੰਜਨਾ ਸ਼ਕਤੀ - ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਪਰ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਦੋਹਾਂ ਢੰਗਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਟੇਢਾ ਮੇਡਾ ਜਿਹਾ