ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ? ਕਾਵਿ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਬਾਰੇ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 'ਮਨੁੱਖ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲੋੜ-ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸੁਹਜ- ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਰਜਣਾ (ਕਲਾ ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਹੀ ਹੈ) ਦੇ ਸੁਹਜ-ਨਿਸ਼ਠ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਕਲਾ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਨਿਸ਼ਠ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਥਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਹਜ-ਸਿਰਜਣਾ ਹੈ, ਸਮਾਜਕ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਇਸ ਦਾ ਦੂਜੈਲਾ ਮੁੱਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੇ 'ਕਾਵਿੱਤਵ' ਦੀ ਮੂਲ ਸ਼ਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਾਂਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਕਾਵਿ-ਕਿਰਤ ਵੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਵੇਕ ਹੀ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਵੇਕ: ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਵਿਵੇਕ। ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਵਿ-ਕਿਰਤ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਕ ਭਾਵਨਾ ਕਰਕੇ ਆਨੰਦ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਨੰਦ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਜ-ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਆਨੰਦ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ-ਮੁੱਲ, ਸਮਾਜ-ਮੁੱਲ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਉਸਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। (ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪੰਨਾ 52) ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਸੁਹਜ-ਨਿਸ਼ਠ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਤੋਂ ਅਸਲੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਖ਼ੁਦ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਹਰ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਹੰਢਾਇਆ ਹੈ, 1947 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ, ਹਿੰਦ-ਪਾਕਿ ਜੰਗਾਂ, ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਨਰ-ਸੰਹਾਰ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਦਮਨ, ਅਜੋਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਕਟ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਸੰਤਪ, ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਮਨੋਦਸ਼ਾ 'ਚ ਉਪਜੇ ਸੰਕਟ ਅਤੇ 1984 ਈ: ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਕਾਰਨ ਭਾਈਚਾਰਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਤ੍ਰੇੜਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਮਾਜਕ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਅਰਥ-ਪੂਰਨ ਹਨ। ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਵਰਤਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਮਨੋਰਥ-ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ 'ਸਮਾਜਿਕਤਾ' ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ 'ਮੈਂ ਜੋ ਬੀਤ ਗਿਆ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਇਕਬਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ. ''ਸਮਾਜ ਜੋ ਮੇਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਹੀ ਰਹਿਣੀ ਸੀ. ਅਚੇਤ ਹੀ ਅਗਰਭੂਮੀ ਵਿਚ ਆ ਬਿਰਾਜਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮਾਜ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰਨ ਲਗ ਪੈਂਦਾ ਹਾਂ।'' ਇਸ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਸਾਰ-ਤੱਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਤਾਂ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਸੁਹਜ-ਸਿਰਜਣਾ ਹੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਮਲ ਵਿਚ ਉਹ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਅਜੇਹੀ ਚੇਤਨ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸਿਰਜਣਾ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਕ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੁਹਜ- ਨਿਸ਼ਠ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।