ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵਲੋਂ ਵਿਅੰਗ ਭਾਵ ਨਾਲ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਸ਼ਿਲਪ-ਘਾੜਤ ਕਹਿ ਕੇ ਅਕਸਰ ਛੁਟਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ/ਸਮਾਜ ਨਿਰਪੇਖ, ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰ, ਭਾਸ਼ਾਈ-ਚਿਹਨ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਉਪਰ ਬਲ ਦਿੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਉਸਦੀ ਇਸ ਸਾਹਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਮ-ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਅਪਵਾਦ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਸਮਾਜਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ 'ਅਲਫ਼ ਦੁਪਹਿਰ ਅਤੇ 'ਟੁੱਕੀਆਂ ਜੀਭਾਂ ਵਾਲੇ' ਆਦਿ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਿਹਾਂ ਨੂੰ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਰ-ਸੰਹਾਰ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਇਕ ਸਮੀਖਿਅਕ ਵਜੋਂ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਅਰਥਾਤ ਸਾਹਿਤ ਦੀ 'ਸਾਹਿੱਤਕਤਾ' ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਵੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਦੁਜੈਲੇ, ਰੂਪਾਤਮਕ ਅਤੇ ਚਿਹਨਕੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਜਗਤ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿਖੇੜਾ ਥਾਪਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਦੁਜੈਲੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਸਰਲ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਹਿਤ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦਾ ਅਕਸ ਨਹੀਂ, ਉਸਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੈ। ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਜਗਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਾਹਿਤ, ਵਾਸਤਵਿਕ ਜਗਤ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਜਟਿਲ, ਵਧੇਰੇ ਸੁਹਜਮਈ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸੁਜੀਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਾ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਦੁਜੈਲੇ ਤੇ ਚਿਹਨਕੀ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾ- ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁਜੈਲੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਾਹਿਤ ਗਿਆਨ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਵੀ। ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ : ਸੁਹਜ-ਗਿਆਨ, ਜਿਸਦੀ ਵਿਧੀ ਤਾਰਕਿਕ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਥੂਲ, ਸਮੂਰਤ-ਚਿਤਰ ਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰੂਪਾਤਮਕ ਤੇ ਚਿਹਨਕੀ ਸੰਦ੍ਰਿਸ਼ਣ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੋਝੀ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਵੀ।

ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਰਣਾਇਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ, ਸਹਾਇਕ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੋਝੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ. ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, "ਕਵਿਤਾ ਕੁਝ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਨਾਂ ਧਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਸੰਚਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਸੋਝੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਤੇ. ਏਦਾਂ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।" (ਵਿਹਾਰਕੀ, ਪੰਨਾ 187) ਹਤਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਸਾਰਥਕਤਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਮੁੱਲ ਅੰਦਰ ਹੀ ਉਸਦੀ