ਇਸ ਤੋਰ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਬੱਚੇ ਹੰਢ ਜਾਵਾਂਗੇ ?

ਖੜੇ ਖੜੋਤੇ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਸਾਡਾ ਤੁਰਨਾ ਹੈ ?

 ਆਪਣਾ ਆਪ ਉਲੰਘਹਾਰਾ

ਕੋਈ ਕਦਮ ਵੀ ਚੁਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ?

(ਮੱਥਾ ਦੀਵੇ ਵਾਲਾ, ਪੰਨਾ 18)

ਚਲ ਇਕ ਦੁਨੀਆਂ ਹੋਰ ਬਣਾਈਏ

ਮਨ ਚਾਹੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿਚ ਰੰਗੀਏ

ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਕਰੀਏ ਧਰੀਏ

ਜੋ ਜੀ ਚਾਹੇ ਛੱਡੀਏ ਅੰਗੀਏ।

(ਮੱਥਾ ਦੀਵੇ ਵਾਲਾ, ਪੰਨਾ 32)

ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਪਾਤਰ ਦੀ ਅਜੇਹੀ ਸਵੈ-ਚੇਤਨਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇਕੀ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ 'ਗਿਆਨ-ਗੀਤ' ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਉਸਦੀ ਕਾਵਿ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ 'ਸੁਹਜਵਾਦੀ-ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ' ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਜੋਕੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਗ-ਬੋਧ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਨਿੱਤ ਨਵੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸੁਹਜਵੰਤ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਵੀ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਵਿਆਪਣ ਵਾਲੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਜਰਨ ਅਤੇ ਘਟਾਉਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਤਪਦੀ ਲੋਕਾਈ ਲਈ ਮਲ੍ਹਮ ਜਾਂ ਲੇਪ ਸਮਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤਕ ਅੰਸ਼ ਕਾਰਨ ਦੁਖੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਕਲਪਣਾ-ਲੋਕ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਲਪਣਾ-ਲੋਕ ਬਚਪਨੇ ਜਾਂ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਦੁੱਖ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਆਪਣੇ ਗੁਆਚ ਚੁਕੇ ਬਚਪਨੇ ਤੇ ਆਦਿਮ-ਸਾਦਗੀ ਵਾਲੇ ਸੁਪਨ-ਲੋਕ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਲਾ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ। ਕਲਾ, ਦੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਾਲੇ ਜਾਗਰਿਤ ਮਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਹੈ। ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਵਿਆਪਣ ਵਾਲੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੀ ਕਵਿਤਾ ਮੁੜ ਕੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਹੀ ਲੜਦੀ ਹੈ। ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਚੋਲਾ ਟਾਕੀਆਂ ਵਾਲਾ' ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਆਮ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਬਾਲੜੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਅਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ-ਦਾਦੀ-ਭੈਣ ਅਤੇ ਘਰ-ਘਾਟ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਚਪਨ ਅਜੇਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਬੀਤਿਆ ਜਿਥੇ ਉਹ 'ਅਣਚਾਹਿਆ ਮਹਿਮਾਨ ਸੀ। ਬਚਪਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਪਿੱਠ ਕਰ ਲਈ। ਉਸਦੇ ਸੁਪਨ- ਲੋਕ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ। ਉਹ ਖੁਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ