ਦੇਖਣ ਦੀ ਨੀਝ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਕਣ ਕਣ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਸਨੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਭਟਕਣਾ ਅਤੇ ਸੰਦੇਹ ਦਾ ਸਰਾਪ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਮੁਖ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸੂਤਰ ਇਹੋ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲੋਂ ਆਸਥਾ ਖੋਹ ਕੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਸ਼ੰਕਾ ਅਤੇ ਸੰਦੇਹ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਨਾਇਕ ਅਜੇਹਾ ਸ਼ੰਕਾਵਾਨ ਜਗਿਆਸੂ ਹੈ ਜੋ ਸਤਹ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਕਵੀ ਨੇਕੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਦਿੱਖ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸੱਚ ਦੇ ਅਜੇਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੰਨ੍ਹੇ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਜਾਂ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਪਾਰ-ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਾਟਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੇਕੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਅਸਲੋਂ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਵਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਏਨੀ ਲੰਬੀ ਭੂਮਿਕਾ ਉਲੀਕਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਿਥੇ ਨੇਕੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬਹੁ-ਰੰਗੀ, ਬਹੁ-ਅਰਥੀ ਸਾਰ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਨੇਕੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕਾਵਿ- ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪਾਠ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਅੰਤਰ- ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਉਪਜ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਸਲੇ ਤੇ ਉਹਲੇ (1955 ਈ:) ਵਿਚ ਨੇਕੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤੱਤ-ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਮਕਾਲੀ ਕਾਵਿ-ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਲੱਖਣ ਕਾਵਿ-ਉਚਾਰ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਦੋ ਨਜ਼ਮਾਂ- 'ਧਰਮ ਦੇ ਬੀਤ ਰਹੇ ਜੁਗ ਚਾਰ ਅਤੇ ਦੋ ਪਿਆਰ' ਉਸਦੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। 'ਧਰਮ ਦੇ ਬੀਤ ਰਹੇ ਜੁਗ ਚਾਰ' ਨਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਧਰਮ-ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰਦਿਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ-ਬਿਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ 'ਅਪਦਾ' ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੀ 'ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੀ ਅਤਾਰਕਿਕ ਬਿਰਤੀ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਜਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਕੈਦੀ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੰਕੇ ਨੂੰ ਗਿਆਨ-ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਨਦਿਆਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੰਕਾਵਾਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਜਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਅਨੰਤ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਅਸੀਮ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਤਰਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਧਰਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸਨੂੰ ਅਗੇ ਤੋਰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਇਕ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ :
