ਖੋਜ ਨੇ ਸ਼ੰਕੇ ਲਖ ਉਪਾਏ

ਸ਼ੰਕਾ ਗਿਆਨ ਦਾ ਮੂਲ

ਸ਼ੱਕੀ ਜਾਪੇ ਰਿਆਨ ਦੀ ਅੱਖ ਨੂੰ

ਬੁਢੇ ਕਈ ਅਸੂਲ

ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਜਿਹੜਾ ਕਾਫ਼ਰ

ਖੋਜ 'ਚ ਹੀ ਮੁੜ ਬਣਦਾ ਜਾਪੇ

ਕਿਸੇ ਨਿਰੋਈ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲਾ

ਮੋਮਨ ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ।

 

ਭਰਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਬੰਦਾ

ਧਰਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਠ ਕੇ ਬੰਦਾ

ਇਕ ਸਜਰੇ ਵਿਸਮਾਦ ਜਹੇ ਵਿਚ

ਗੁੰਮਦਾ ਗੁੰਮਦਾ ਜਾਏ।

ਇਕ ਸੱਜਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਜੱਗ ਤੇ

ਰੂਪ ਮੋਲਦਾ ਆਏ।

ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਨਵੇਂ ਰੱਬ ਦੀ

ਘਾੜਤ ਘੜਦਾ ਜਾਏ।

(ਪੰਨੇ 60-66)

ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਨੇਕੀ ਧਰਮ-ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਅਤਾਰਕਿਕ ਆਧਾਰਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਮਕਾਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵੀਆਂ ਵਾਂਗ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਸਦੀ ਸ਼ੰਕਾਲੂ, ਪਰ ਆਸਥਾਵਾਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਜਗਤ ਨੂੰ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਣ ਵਿਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 'ਸਥਾਪਤ ਦੇ ਸੁਹਜ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁਚਿਤ' ਤੇ 'ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਪਰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਧੀਮੇ ਬੋਲਾ ਵਾਲਾ ਕਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। (ਸਨਮਾਨ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ, ਪੰਨੇ 74-77)

'ਦੋ ਪਿਆਰ' ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਨੇਕੀ, ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸ੍ਰੋਤ ਅਤੇ ਸਿਰਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ 'ਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਤਰਕ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਉਸਦਾ ਪਿਆਰ ਅਨੁਭਵ ਹੈ, ਜੋ ਆਸ਼ਾ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਦੇ ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿਚ ਵਸੀ ਪਿਆਰ-ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਉਚਿਤ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ