ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਦੇ ਅਚੇਤ ਮਨ 'ਚ ਵਸੇ ਸੁਪਨੇ ਸੁਹਜ-ਚਿਤਰ ਵਿਚ ਰੂਪਮਾਨ ਹੋ ਕੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਬੇਪਛਾਣ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਵੀ। ਕਵੀ ਨੇਕੀ ਦੀ ਮੂਲ ਸਥਾਪਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ-ਜਗਤ, ਮਨੋ-ਜਗਤ ਦਾ ਸੁਹਜਮਈ, ਚਿੰਨ੍ਹਾਤਮਕ ਤੇ ਅਜਨਬੀਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਵੀ ਦੇ ਅਚੇਤ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ 'ਜਾਗੋ ਮੀਟੀ' ਜਾਂ 'ਬਾਹਰੋਂ ਜਾਗਦਿਆਂ ਅੰਦਰ ਦੀ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। 'ਅਸਲੇ ਤੇ ਉਹਲੇ' ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ 'ਚ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ :

ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਵਿਤਾ ਇਕ ਆਤਮਕ ਤਜਰਬਾ ਹੈ। ਕਦੇ, ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ, ਕੋਈ ਆਤਮਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਨ ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਕੋਈ ਅਨੂਠਾ ਜਜ਼ਬਾ ਜਗਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਸੁਰਤ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਥੇ ਅਚੇਤ ਮਨ ਦੇ ਕਿੰਗਰਿਆਂ ਤੇ ਲਟਕਦੇ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਕੈਦ ਪਏ ਖਿਆਲਾਂ ਨੂੰ, ਝੀਤਾਂ, ਵਿੱਥਾਂ ਥਾਣੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਸੁਵਿਗਿਆਨਕ ਮੁਤਾਲਿਆ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਜੀਵਨ ਸੇਧ, ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਕੋਲਿਤਰੇ ਖਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਤੇ ਸੁਹਜ ਰੁਚੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੁਚੇਤ ਛੁਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਖਿਆਲਾ ਨੂੰ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਭਾਵ ਲੜੀ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮਨੋਬਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਟੁੰਬ ਸਕੇ। ਇਉਂ ਇਕ ਜਾਗੋ-ਮੀਟੀ ਜਿਹੀ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕਵਿਤਾ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।

ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਅਚੇਤ ਮਨ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਮੰਨਣ ਦੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ, ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਫ਼ਰਾਇਡ ਅਤੇ ਕਾਰਲ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕਲਾ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਫ਼ਰਾਇਡ ਨੇ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੀ ਕਲਾ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸੋਮਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾ ਅਵਚੇਤਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਕੁੰਠਿਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾ ਦੀ ਰੁਚੀ 'ਚੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਜਣਾ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਉਸਦੇ ਅਵਚੇਤਨ ਦੇ ਧੁਰ ਡੂੰਘ ਵਿਚ ਲਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਉਦਾਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਜ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕਲਾ ਸਿਰਜਣਾ ਅਚੇਤ ਮਾਨਸਿਕ ਦਬਾਉ ਦਾ ਉਦਾਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਰੇਚਨ ਹੈ। ਕਾਰਲ ਯੁੱਗ ਨੇ ਕਲਾ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਜਾਂ ਜਾਤੀ-ਅਵਚੇਤਨ (Racial Uncon- scious) ਦੀ ਕਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਸਮੂਹਿਕ ਜਾਂ ਜਾਤੀ-ਅਵਚੇਤਨ ਦਾ ਹੀ ਫ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਮੂਹਿਕ ਅਵਚੇਤਨ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਅਜੇਹੀ ਰਚਨਾ- ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਕਾਂਖਿਆ ਦੀ ਥਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਮਾਨਵਜਾਤੀ ਦਾ ਬੁਲਾਰਾ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕਾਰਜ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਜਾਤੀ-ਅਵਚੇਤਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮੂਲ ਮਿੱਥਕ ਪੈਟਰਨ ਹੀ ਕਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਯੁੱਗ ਦੇ ਕਲਾ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਾਰਨ ਮਾਡ ਬੋਡਕਿਨ ਅਤੇ ਨਾਰਥੋ ਫਰਾਈ