ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ 'ਸਮਾਧੀ' ਵਰਗੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਇਕਾਗਰਤਾ ਯੋਗ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਵਰਗਾ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂ-ਸੁੰਨ ਵਿਚ ਸਥਾਗਤ ਕਰਨ ਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਇਸ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਨੇਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: "ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਇਤਨੇ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਮਾਹ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚ ਇਤਨੀ ਇਕਾਗਰਤਾ, ਇਤਨੀ ਲਿਵਲੀਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਧੀ ਇਸਥਿਤ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜਰੂਰ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਸਮਾਧੀ ਇਤਨੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਧਾਰਨ ਸਮਾਧੀ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੀਣਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਉਤੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਛਾਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।' (ਕਵੀ ਦਾ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਅਨੁਭਵ) ਕਵੀ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਵਿਚ ਸੁਰਤ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਜਾਗ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੇ ਹਨ। ਸਿਰਜਨ-ਛਿਣਾਂ ਦੇ ਇਸ ਅਨੂਠੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਨੇਕੀ ਨੇ 'ਸਤਿ ਸੁਹਾਣ' ਨਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਜਦੋਂ ਵੀ ਏਕਾਂਤ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੁਆਸ ਮੌਲੇ,

ਮਨ ਦੀ ਸਮਾਧੀ 'ਚੋਂ ਸੁਹਾਵਾ ਧਰਵਾਸ ਮੇਲੇ।

ਸੈਨਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਤੇ ਸਲਾਮਤੀ ਦਾ ਬੂਰ ਪਵੇ,

ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਕੀਤੀ ਅਰਜ਼ੋਈ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਵੇ ।...

ਰੂਹ ਮਚੇ, ਰੀਝ ਮਰੇ, /ਜਿੰਦ ਮਰੇ, ਜਾਨ ਮਚੇ.

ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਬੋਲ ਮਚੇ, /ਹਿਕੜੀ 'ਚ ਪ੍ਰਾਣ ਮਚੇ।

ਸੁਤੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਚ ਸੱਚ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੁਰੇ,

ਸਰਗਮਾਂ ਦੀ ਤਾਲ ਨਾਲ ਅਥਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੁਰੇ।

ਕਾਲ ਦੇ ਕਲੇਜੇ ਕੋਈ, ਕੰਬਣੀ ਬੇਤਾਬ ਜਗੇ,

ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਅੱਖ 'ਚ ਸਵੇਰਿਆਂ ਦੀ ਆਬ ਜਗੇ।

(ਨਾ ਇਹ ਗੀਤ ਨ ਬਿਰਹੜਾ, ਪੰਨੇ 20.21)

ਸੁਚੇਤ ਪੱਧਰ ਤੇ ਭਾਵੇਂ, ਨੇਕੀ ਗੋਚਰ-ਜਗਤ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸੁਹਜ, ਦਿਸਦੇ ਜਗਤ ਦੇ 'ਅਸਲੇ', ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਵਚੇਤਨ ਦੇ ਸੱਚ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖਣ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਨੂੰ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਮਿਥਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਰਹੱਸ-ਅਨੁਭ ਵੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਾਰਨ ਉਹ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਰ-ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਲੋਕਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਚਿਤਰਣ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਤਾਂ, ਕਾਂਤ, ਦੇਕਾਰਤੇ, ਲੋਕ ਅਤੇ ਵਾਈਟ ਹੈਡ ਆਦਿ ਆਤਮਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਉਹ ਗੋਚਰ-ਜਗਤ ਦੀ