ਪਦਾਰਥਕ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਹੀ ਸੱਚ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਤਮਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸੂਤਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਉਹੀ ਗੁਣ ਪ੍ਰਤੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਗੁਣ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਖਣਹਾਰੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜਾ, ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਆਸਥਾ ਕਾਰਨ ਉਸਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਅਸਲ ਸੰਸਾਰ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰਤੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਸੰਸਾਰ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਧੋਖਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਦਿਸਦਾ ਪਸਾਰਾ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਪਦਾਰਥਕ-ਤੱਕਣੀ ਦੀ ਸੀਮਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਦਿੱਖ ਤਾਂ 'ਕੱਚ ਲਿਸ਼ਕੰਦੜਾ ਪੜਦਾ' ਹੈ; ਸੱਚ ਉਸ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੈ ; ਰੂਪ- ਰੰਗ ਦੇ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਕਿਸੇ ਪਾਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਾਸੀ, ਜੋ ਤਰਕ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਲਪਣਾ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਰਮ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ :

ਸੱਚ ਉਹ ਵੀ ਜਿਹੜਾ,

ਸਾਡੇ ਪੋਟਿਆ ਨਾ ਪਕੜਿਆ

ਸੱਚ ਉਹ ਕੰਠਾਂ ਤੀਕ,

ਸਾਡੇ ਜੋ ਨਾ ਅਪੜਿਆ

ਸੱਚ ਉਹ ਵੀ ਜਿਹੜਾ,

ਸਾਡੀ ਕਲਪਣਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦਾ।...

ਸੱਚ ਉਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ,

ਚਿਤਰਿਆ ਨਾ ਜਾਏ ਜਿਹੜਾ

ਰੂਪ ਤੇ ਕਰੂਪ ਤਾਈਂ, ਇਕੋ ਰੰਗ ਲਾਇ ਜਿਹੜਾ।

(ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਸਰੋਵਰ 'ਚੋਂ, ਪੰਨੇ 85.86)

ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਦੁੱਖ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਸੁਖਾਏ ਨੀ,

ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਉਹਲੇ ਵੀ ਰਹੱਸ ਕੋਈ, ਮਾਏ ਨੀ,

ਕਾਵਿ ਏਸ ਭੇਤ ਉਤੋਂ ਅੱਧਾ ਘੁੰਡ ਚਾਏ ਨੀ,

ਨਾਦ 'ਚ ਸੁਆਦ ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ ਸਜਾਏ ਨੀ,

ਚਕਾਚੌਂਧ ਕਰੇ ਜਿਹੜੀ ਜੋਤ ਕਿਸੇ ਪਾਰ ਦੀ

ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਬੱਦਲਾਂ ਚੋਂ ਝਾਤ ਪਈ ਮਾਰਦੀ

ਝਾਤ ਜਦੋਂ ਵੱਜੇ ਉਹਦੀ ਸੁੱਚੀ ਲਿਸ਼ਕਾਰ ਦੀ

ਤੜਪ ਉਠੇ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ ਮੁੱਠੀ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰ ਦੀ।

ਗੀਤ ਹੋ ਕੇ ਗੂੰਜੇ, ਜਲਾਂ ਥਲਾਂ, ਗਿਰਾਂ, ਥਨਾ ਵਿਚ

ਬਿਰਹਾ ਜਗਾਂਦੀ ਜਾਵੇ ਸਰਸ ਰਹੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ

(ਨਾ ਇਹ ਗੀਤ ਨ ਬਿਰਹੜਾ, ਪੰਨਾ 23)