ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪਾਕਾਰ ਅਤੇ ਵਸਤੂ-ਸਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਡਾ. ਐਮ.ਪੀ. ਭਾਰਦਵਾਜ ਦੇ ਇਹ ਕਥਨ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਹਨ :

Insistence on story-telling alone, however, is primarily the concern of folk and folk-tradition in any society. And folk or plebian gets opportunity enough to give expression to his feelings only when the classical social order becomes decadent and when there is upsurge and renaissance of the masses. It may be interesting to note that Panjabi Qissa blossomed at a similar transitional phase in Panjabi society and Panjabi Literature. P.133 Qissa in Panjabi underscore the significance of social revolution, massive upsurge and popular protestant movements in this part of the country, and this should be an important guiding factor while studying and analysing this lively and full-blooded literary genre. P. 138-39

(ਖੋਜ ਦਰਪਨ, ਜਨਵਰੀ 1986)

ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਵਖਰੇਵਾਂ ਇਸਦੇ ਲੌਕਿਕ ਚਰਿਤਰ ਕਰਕੇ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਲੋਕਿਕ ਅਤੇ ਅਲੌਕਿਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਵਿ- ਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ-ਬਿੰਦੂ ਭਾਵੇਂ ਅਰੂਪ ਬ੍ਰਹਮ ਅਤੇ ਮੂਲ ਸੰਦਰਭ ਭਾਵੇਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ। ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਜਕ, ਨੈਤਿਕ, ਰਾਜਸੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਸਧਰਾਂ, ਚਾਵਾਂ, ਉਦਰੇਵਿਆਂ, ਖੋਹਾਂ, ਹਾਰਾਂ-ਜਿੱਤਾਂ, ਦੁਖ-ਸੁਖ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਲੋਕਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਆਦਰਸ਼ਕ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੱਚ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਕਿੱਸਾ-ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਯਥਾਰਥ-ਮੁੱਖ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਕਿੱਸੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਰਸਾਲੂ ਵਰਗੇ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸੇ ਦੇ ਨਾਇਕ ਬਣੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਭਗਤ ਜਾਂ ਲੋਕ-ਹਿਤੂ ਸੂਰਮੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿੱਸੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਢਾਲਣ ਸਮੇਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਂਚੇ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ