ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਧਰਮ' ਦਾ ਸਹਿਜ ਅੰਗ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। (ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ) ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ ਕਿੱਸਾ-ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਲੋਕਿਕਤਾ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਮੁਖਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਪਰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਕਾਰਨ ਜਿਥੇ ਬਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਜਗਤ-ਰਚਨਾ ਵਾਂਗ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਦਿੱਬਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾਂ ਭੋਗੇ-ਭੁਗਤੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦਾ ਸਿਰਜਣ-ਸਰੋਤ ਮੰਨਣ ਉਪਰ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦਾ ਸਿਰਜਣ-ਸਰੋਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਲੌਕਿਕਤਾ ਨਾਲੋਂ ਪਾਰ-ਲੋਕਿਕਤਾ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਕੋ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਸਮਾਜਕ ਅਨੁਭਵ-ਸਾਰ ਦੀ ਉਪੰਜ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਅਪਸ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਾਂਝ ਵੀ ਹੈ। ਰੂਪਾਕਾਰ ਅਤੇ ਰਚਨਾ-ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਮਨੋਰਥ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਫ਼ਿਊਡਲ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਉਠ ਰਹੀਆਂ ਦਬੇਲ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਹਿਤ ਦੇ ਪੈਂਤੜੇ ਤੇ ਭੁਗਤਾਉਣ ਵਿਚ ਮਿਥਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮਜ੍ਹਬੀ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਉਹੀ ਗੱਲ ਸੰਸਾਰਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਡਾਇਲੈਕਟਿਸ ਨਾਮ ਤੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਵਿਰੋਧ- ਜੁੱਟ ਰਾਹੀਂ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਿੱਸਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਡਾਇਲੈਕਟਿਸ ਕਾਮ ਤੇ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਵਿਰੋਧ-ਜੁਟ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ, ਸਰਬੱਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਕਿਤੇ ਮੁਹਾਵਰਾ ਮਜ੍ਹਬੀ ਹੈ ਕਿਤੇ ਸੰਸਾਰਕ। (ਖੋਜ ਦਰਪਨ, ਜੁਲਾਈ 1995, ਪੰਨੇ 12-19)

ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ-ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਯਤਨ (ਸੁਚੇਤ ਸ਼ਿਲਪ-ਘਾੜਤ) ਦਾ ਫ਼ਲ ਮੰਨ ਕੇ ਵੀ ਸਾਹਿਤ-ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਰੱਬੀ ਆਵੇਸ਼ ਦਾ ਦਖ਼ਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜੇਹਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੁਕਬਲ, ਵਾਰਸ, ਫ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਆਦਿ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ, ਸਗੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਲਈ ਵੀ ਰੱਬੀ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵਾਰਸ ਵਰਗ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਰਚਨਾਕਾਰ ਆਪਣੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਹੀਰ ਤੇ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਰਥ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪੀਰਾਂ ਦੇ ਥਾਪੜੇ ਜਾਂ ਰੱਬੀ ਟੇਕ ਨਾਲ ਸਲਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ