ਹੈ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਲ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੱਗਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਂਗ 'ਫ਼ੈਜ਼ਾਨਿ ਇਲਾਹੀ' ਜਾਂ 'ਸੁਖ਼ਨ ਇਲਾਹੀ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕਵੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵ, ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਸਯਤਨ ਸ਼ਿਲਪ- ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਲਾਹੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਕਾਵਿ- ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਦਾਤ ਮੰਨ ਕੇ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਸਾਗਰ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਾਂਗ ਮੂੰਹ-ਜ਼ੋਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਸੁਚੇਤ-ਘਾੜਤ ਦਾ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ। ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਵਾਰਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਲੌਕਿਕਤਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਕੀਰੀ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੰਵਾਹਕ ਕਿਹਾ ਹੈ :
ਪਰ ਨਾ ਲਿਖਣ ਤੀਕ ਮੌਕੂਫ਼ ਏ, ਇਹ ਫ਼ੈਜ਼ਾਨਿ ਇਲਾਹੀ
ਸ਼ਾਇਰ ਸੋਈ ਜਿਸ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿਚ, ਦੇਵੇ ਇਲਮ ਗਵਾਹੀ
ਇਲਮ, ਅਕਲ, ਤਦਬੀਰ ਅਰੂਜਾ, ਦਾ ਕੁਝ ਵੱਸ ਨਾ ਚੱਲੇ,
ਇਹ ਕਲਜ਼ਮ ਦੀ ਮੌਜ ਨੌ ਨੇਜੇ, ਪਹੁੰਚਣ ਅਰਸ਼ ਉੱਛਲੇ।
(ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ, ਅਹਸਨਲ ਕਸਿਸ)
ਇਹ ਕੁਰਾਨ ਮਜੀਦ ਦੇ ਮਾਇਨੇ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਕੌਲ ਮੀਆਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇਵੇ।
ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਵੇਸ਼ ਜਾਂ ਇਲਹਾਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਕਾਸਦ, ਪੈਗੰਬਰ ਜਾਂ 'ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ' ਦਾ ਸੰਚਾਰਕ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਹਵਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕਵੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿੱਸਾ ਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ-ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਕਵੀ ਦੀ ਕਰਤਾਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ (ਤੇਜ ਤਬਾਅ). ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ, ਰਸਕ ਸੁਭਾਅ, ਅਭਿਆਸ ਜਾਂ ਸ਼ਿਲਪ-ਸਾਧਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਚਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲੋਕਿਕ ਸੱਚ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ :
ਇਸ ਕੰਮ ਅੰਦਰ ਭਲੀ ਫ਼ਰਾਗਤ, ਤੇਜ ਤਬਾਅ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਂਹੀਆਂ ਤਰੈਂਵੇ, ਅਕਲ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਯਾਰੀ।
(ਸੈਫ਼ਲ ਮਲੂਕ)
ਕਵੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਹਿਤਕ ਪੰਰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨ ਮੰਨਕੇ ਉਸਦੀ ਅੰਧਾ ਧੁੰਦ ਨਕਲ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਪੂਰਵਲੇ ਰਚਨਾਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਰਹੇ
