ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਪੂਰਵਲੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਕਾਵਿ-ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ- ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਨਿਖੇਧ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਉਚਿਤ ਹੈ। ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਚਿੰਤਨ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ-ਚਿੰਤਨ ਉਪਰ ਹੀ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਕਹਿਣਾ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ ਉਦਾਰਵਾਦੀ, ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਮੁਹਾਜ਼ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਅਜੇਹੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸ- ਮੁਖ ਪਹੁੰਚ ਕਰਕੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੰਕਲਪ ਕਰਕੇ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਰਹੱਸਵਾਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸਦਾ ਸਥਿਰ ਗਤੀਹੀਨ ਵਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ, ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹੋਰ ਚੰਗੇਰੇ ਤੇ ਉਚੇਰੇ ਰੁਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਚਿੰਤਨ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਸੁਚੇਤ ਮਨੁੱਖੀ ਅਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਧਾਰ-ਸਰੋਤ ਇਤਿਹਾਸਕ- ਸਮਾਜਕ ਅਨੁਭਵ-ਸਾਰ ਦੇ ਮੁਖ ਦਵੰਦਾਂ ਦੀ ਸੁਚੇਤਨਾ ਹੈ । ਕਾਵਿ, ਨਾ ਦਿੱਬਤਾ ਦਾ ਜ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਨਾ ਬੇਰੋਕ ਭਾਵ-ਉਛਾਲਾ, ਨਾ ਭਾਵ-ਵਿਰੇਚਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸ਼ਿਲਪ-ਘਾੜਤ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਿਰਤ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਇਲਹਾਮ ਮੰਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕਾਵਿ- ਸਿਰਜਨ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਮਾਰਕਸੀ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਵਰਾਇਡ-ਯੁੱਗ ਦੇ ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ 'ਸ਼ਾਸਤਰ' (ਸੰਵਾਦ) ਅਤੇ 'ਸ਼ਸਤਰ' (ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ) ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਨਾਤਨੀ ਅਤੇ ਰੂਪਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਨਾਹਰੇ ਨੂੰ ਕਾਵਿ-ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਅਨਿਖੜ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ। ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਪਰਣਾਈ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਰਲ, ਸੰਚਾਰ-ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣਾ ਅਨਿਵਾਰੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ 'ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਅਨੁਸਾਰ' ਰੀਤੀਵਾਦੀ ਭੁੱਲ- ਭਲਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰੂਪਕ-ਸੁਹਜ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੱਧੀ ਪੱਧਰੀ ਲੋਕ-ਕਾਵਿਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਚਿੰਤਨ ਕਵੀ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਫਿਲਾਸਫ਼ਰ ਜਾਂ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸਦੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਵਾਰਸ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਉਚਿਤ ਹੈ। ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣਿਕ