ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਦਾਰਥਕ ਸੁਹਜ ਵਾਂਗ ਮਾਣਿਆ ਜਾਂ ਭੋਗਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕੇਵਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਵੇਸ਼ਮਈ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਦੀ ਉਪਜ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਾਵਿ-ਆਨੰਦ ਛਿਣ- ਭੰਗਰ ਆਨੰਦ ਹੈ ਜੋ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕੋਰ ਵਾਂਗ ਅਟਿਕਵਾਂ, ਬੇਰੋਕ ਅਤੇ ਮੂੰਹ-ਜ਼ੋਰ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਹੈ ਰਸ ਜਾਂ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਨ-ਛੁਹ ਲਾਉਣੀ। ਕਵਿਤਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਲੀਲ੍ਹਾ ਦੇ ਗੁੱਝੇ ਰਹੱਸਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਵਿਸਮਾਦਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਰਸ਼ੀ-ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਲਈ ਸੁਹਜ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਵੀ ਦੈਵੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸੁਹਜ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਸ ਦੈਵੀ-ਸੱਤਾ ਦੀ ਅਨੰਤਤਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਛੁਹ ਸਮੁੱਚੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸੁਹਜ ਵੀ ਪਰਮ-ਸੱਤਾ ਦੀ ਅਨੰਤਤਾ ਤੇ ਵਿਆਪਕਤਾ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾ ਕੇ ਰਸਿਕ ਮਨ ਨੂੰ ਵਿਸਮਾਦਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੰਸਾਰਕ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੁਆ ਕੇ ਕਿਸੇ ਉਚੇਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਲਾ ਤੇ ਸੁਹਜ ਜੀਵਨ ਦੇ ਗੁੱਝੇ ਰਹੱਸਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਦਾਤਤਾ ਬਖ਼ਸ਼ਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਲਈ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸੁਹਜ-ਸਾਧਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਪਾਸਾਰ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਸ ਉਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ। ਕਾਵਿ-ਸਿਰਜਨਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੋਤ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਦਿੱਬ ਸਰੋਤਾਂ ਉਪਰ ਬਲ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੇ ਸੂਫੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਦੈਵੀ-ਸੰਵੇਦਨ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਹੀ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਦੀ ਸਿਰਜਣ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (ਆਵੇਸ਼) ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜਕ-ਮਨੁੱਖੀ ਮਨੋਰਥ (ਰਸ) ਬਾਰੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੋ ਨਜ਼ਰੀਆ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਮਿਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਚਰਿਤਰ ਵੱਲ ਹੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੁਚੇਤ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਦਿੱਬ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਸਨਾਤਨੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਚੇਤ ਪੱਧਰ ਤੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਮਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮਨੁੱਖ-ਸਿਰਜਤ ਕਲਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਵੱਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਚੇਤ ਮਨ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਮੱਧਕਾਲੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਕਰੜੀ ਗਰਿਫ਼ਤ ਵਿਚ ਹੈ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਪਾਸਾਰੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਸ਼-ਮਾਤਰ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜਗਤ-ਰਚਨਾ ਵਾਂਗ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਕਲਾ-ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਕੋਈ ਅਣਦਿਸਦੀ ਦੈਵੀ-ਸੱਤਾ ਹੈ। 'ਗੁਲਦਾਉਦੀਆਂ ਆਈਆਂ' ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਸੁਹਜ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਰਜਣਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਭੋਲੇ ਮਾਲੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

ਮਾਲੀ ਆਖੇ: 'ਗਮਲੇ ਵਿਚੋਂ ਉਗ ਉਤਾਹਾਂ ਆਈਆਂ'

ਪਰ ਜੇ ਹੇਠੋਂ ਉਤੇ ਆਈਆਂ, ਚੰਦ-ਮੁੱਖ ਕਿਥੋਂ ਲਯਾਈਆਂ?