ਜਿਵੇਂ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਆਪਣੇ ਗੁਆਚੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਵਿਧਵਾ ਅਤੇ ਨਿਰਸੰਤਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਕੋਲ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਕੇਵਲ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮਾਰਗ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤਾਪ ਤੇ ਵਿਗੋਚੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਹਾਰੀ ਹੋਈ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਇਹੋ ਰਾਹ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਗੌਰਵਮਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਦਾ ਅਤੇ ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸਾਧਨਾ ਦੁਆਰਾ ਆਤਮ-ਸੋਝੀ ਤੇ ਆਤਮ-ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦਾ। 1857 ਈ. ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਉਪਰਾਮ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਟੁੱਟ ਚੁਕੇ ਭਾਰਤੀ ਮੱਧਵਰਗ ਵਾਂਗ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਇਕੋ ਇਕ ਰਾਹ ਸੀ, ਸਮਝੌਤੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦਾ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੇਤ/ਅਚੇਤ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਰਉਂ ਰੁਖ਼' (ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ) ਵਿਚ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਉਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੱਥ ਹੈ ਜੋ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਤਾ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦਿੱਖ ਦੀ ਸਾਂਝ ਕਾਰਨ ਆਲੋਚਕ ਅਕਸਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੂਲ ਸੰਦਰਭ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਜਕ, ਰਾਜਸੀ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 'ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਬਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਮਾਨਵੀਕਰਨ ਰਾਹੀਂ ਉਸਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿੱਗਰ ਸੱਚ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਵਾਉਣ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਿੱਗਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਨ ਦੀ ਥਾਂ 'ਨਿਰਾ ਨੂਰ' ਜਾਂ 'ਅਣਡਿਠਾ ਰਸਦਾਤਾ' ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਿਕ ਜਗਤ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਮਲਾਂ ਦੀ 'ਧਰਮਸ਼ਾਲ' ਕਹਿਕੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਭ ਰਸਾਂ- ਕਸਾਂ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰਤਾ 'ਚ ਮਾਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਜਗਤ ਇਕ ਵਰਜਿਤ-ਵਾੜੀ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਬਦੀ ਤੋਂ ਤਾਂ ਹੀ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਜਗਤ ਨੂੰ ਭੋਗਣ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਦਮਨ ਕਰ ਲਵੇ।' (ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਸਾਹਿਤ ਸੰਵੇਦਨਾ, ਪੰਨੇ-94 99)

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਜੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਸਰੋਤ ਨਿੱਗਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨੈਤਿਕ-ਸਮਾਜਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਵਿਤਰੇਕਤਾਵਾਦੀ ਰੁਚੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲੋਂ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਅਪਸਾਰਵਾਦੀ ਫਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਅਪਸਾਰ ਦਾ ਇਹ ਵੇਦਾਂਤੀ ਮਾਰਗ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਿੱਖ ਬੁਰਜੁਆਜ਼ੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ 'ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ' ਅਤੇ 'ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ' ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਦਾ