ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਸੀ। ਇਸ ਸਿੱਖ ਬੁਰਜੁਆਜ਼ੀ ਦੀ ਟੇਕ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਾਰਾਜ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮਝੋਤੇ ਉਪਰ ਸੀ। ਮੱਧਵਰਗੀ ਸਮਝੌਤਾਵਾਦੀ ਬਿਰਤੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਨੂੰ 'ਨਿੱਜ-ਭਾਵੀ' ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਪਲਾਇਣਮੁਖੀ ਹੈ। ਸਮਕਾਲੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪਲਾਇਣਮੁਖਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ, 'ਉਸਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰੀ ਹੋਈ ਰਾਜਾ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ' ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। (ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਚੋਣਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ, ਪੰਨਾ 113)। ਵਿਵਹਾਰਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਕੌਮੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਸੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਠਰੇ, ਸੰਕੋਚੇ ਤੇ ਬੇਵੱਸ ਨਾਇਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਂ ਉਹ ਤੱਥ ਹਨ, ਜੋ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਸਮਝੌਤਾਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ। ਭਾਜਵਾਦੀ ਅੰਤਰ ਮੁਖਤਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਪਾਰੀ ਵਰਗ ਦਾ ਮੁਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੈਂਤੜਾ ਤੇ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਖਰੇਵੇਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਾਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਮਧਕਾਲੀਨ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਬੜਾ ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਸਿੱਖ-ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਅਮਲ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਰਹੇ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮਾਜਕ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਲੋਕ-ਹਿਤੂ ਪੈਂਤੜੇ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਸੁਭਾ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਬੁਰਜੁਆ ਹੋ ਰਹੀ ਫ਼ਿਊਡਲ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਅਤੇ 'ਸਿੰਘ ਸਭਾ', 'ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ' ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰੀ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿਤਾਂ ਅਨੁਕੂਲ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਸਲੇ ਦੀ ਥਾਂ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਸੀ।

(ਵਿਰਸਾ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ, ਪੰਨੇ 22-23)

ਭਾਵੇਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਧੁਨਿਕ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਲੌਕਿਕ, ਸਰੀਰਕ-ਮਾਨਸਿਕ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਨ ਤੇ ਸਮਝਣ ਵਲ ਅਹੁਲਦਾ ਤਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਮਹੱਤਵ ਰੱਬ ਅਤੇ ਪਾਰਲੋਕਿਕ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ 'ਰੱਬ' ਤੇ 'ਪਾਰਲੋਕਿਕਤਾ' ਦੀ ਟੇਕ ਰਾਜਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਹਾਰ ਚੁੱਕੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤਾਪ ਤੇ ਭਾਵੁਕ ਵਿਗੋਚੇ ਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦਾ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਇਹ ਪਰਮਾਰਥੀ ਮਾਰਗ ਦਰਪੇਸ਼ ਮਸਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਸਮੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਇੱਛਾ-ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਰੋਲ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਧਿਆਤਮਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਇਤਿਹਾਸ