ਦੇ ਜਤਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਹੈ। ਸਥੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਸੁਹਜ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਹੋਈ ਹੈ।

ਉਂਞ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਚੌਗਿਰਦਾ ਵੀ ਨਿਰਜਿੰਦ ਜਾਂ ਜੜ ਚੋਗਿਰਦਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਚੋਗਿਰਦਾ ਵੱਖਰਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚੇਤੰਨ ਚੋਗਿਰਦਾ ਕਹਿ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੇਤੰਨ ਚੋਗਿਰਦੇ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚੇਤਨ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਰਵਿਰਤੀ-ਮੂਲਕ ਅਤੇ ਭਾਵਾਧਾਰਿਤ ਸਨ। ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਾਧਾਰਿਤ (ਸਨਮਾਨ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ) ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਾਧਾਰਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ ਹੈ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਰਲਤਾ, ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਕਪਟਤਾ ਨੂੰ ਅਸਾਂ ਸੂਖਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਕਿਸਾਨੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ; ਉੱਗਿਆ ਵੀ ਸੀ: ਪਰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਮੌਲਣ, ਵਿਕਸਣ, ਫੈਲਣ, ਫੁੱਲਣ ਲਈ ਉਹ ਰੁੱਤ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਾਰਣਾਂ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਝਾਤੀ ਪਾ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ।

ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਨੇ ਸੂਖਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਅਵਸਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਅਸਲਾ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜਾਂਗਲੀਅਤ, ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਕੋਲ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ, ਸਮਾਜਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਵਲਗਣਾਂ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦੀ ਜਾਚ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਵੀ । ਇਸ ਜਾਚ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਹ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਸੰਭਵ ਅਤੇ ਸੌਖਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਯੌਰਪ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਕੰਪਨੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ।

ਇਉਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੱਛਮ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਹਿਣਗੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਸਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਾ ਮੋਹ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਂ ਜੀ, ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਏਦਾਂ ਹੀ ਹੈ; ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਏਦਾਂ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਇਉਂ ਸੋਚਣਾ, ਸੋਚਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮਸ਼ੀਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹਾ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅੱਠ-ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਸੋਲਾਂ-ਸੋਲਾਂ ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਅਜੋਕੀ ਹਾਲਤ ਏਨੀ ਭਿਆਨਕ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਲੱਭ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੋਚੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੱਚੀ ਧੋੜੀ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਛਾਲੇ ਪਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂ ਅੱਡੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਆਦਿਕ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਘੱਟ- ਕਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਅਸਾਂ ਜੁੱਤੀ ਪਾਉਣੀ ਛੱਡ ਕੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਰਹਿਣ ਦੀ ਗੱਲ