ਸੋਚ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ

ਚੇਤਨਾ ਸੋਚ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਵਸਤੂ ਹੈ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੀ ਉਹ ਮੁੱਢਲੀ ਯੋਗਤਾ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ (evolution) ਨਾਲ ਵਿਕਸਦੀ ਹੋਈ ਇਹਸਾਸਣ, ਇੱਛਣ ਅਤੇ ਸੋਚਣ ਦੀਆਂ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜੀਵ-ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੇਵਲ ਇਹਸਾਸ ਰੂਪ ਹੈ; ਉਚੇਰੇ ਪਸ਼ੂ-ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇਹਸਾਸ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਹੈ; ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇਹਸਾਸ, ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਸੋਚ, ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਸੁਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਇਹਸਾਸ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਸੋਚ (feeling, willing and thinking) ਤਮੋ, ਰਜੋ ਅਤੇ ਸਤੋ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਹਨ। ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਇਹਸਾਸ ਹੈ; ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ 'ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ' ਢਾਲਣ ਦਾ ਜਤਨ ਇੱਛਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਇਹਸਾਸ+ਇੱਛਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸੋਚ ਹੈ। KHBO

ਸਾਧਾਰਣ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਨਾਲੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵਧੇਰੇ ਹੈ। ਹਰ ਇੱਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਲੰਮਾ ਅਭਿਆਸ ਆਦਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਦਤਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੰਡਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ; ਪਹਿਲੀ-ਮਾਜਕ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੀ-ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਦਤਾਂ। ਸਾਡੇ ਰਸਮੋ-ਰਿਵਾਜ ਸਾਡੀਆਂ ਸਮਾਜਕ ਆਦਤਾਂ ਹਨ। ਹਰ ਆਦਮੀ ਦਾ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਉਸ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੋਖਾ ਅਤੇ ਸਰਲ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਹਸਾਸ, ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਸੋਚ ਹੌਲੀ- ਹੌਲੀ ਆਦਤ ਵਿੱਚ ਢਲ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਰਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਵਿਚਰਣ ਵਰਤਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬੋਝਲ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਜੀਵਨ ਹਰ ਸੋਚ ਨੂੰ ਆਦਤ ਜਾਂ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਉਲਥਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਵੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਉਂ ਸੋਚ ਸਦਾ ਹੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਜਾਂ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਸੋਚ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਦਤ ਨਹੀਂ ਬਣੀ ਉਹ ਸੋਚ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਉਸ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਦੇਵ-ਬਾਣੀ ਜਾਂ ਇਲਹਾਮ ਸੋਚ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (belief) ਸੋਚ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਚ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਇਹ ਇਹਸਾਸ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਦੀ ਉਪਜ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਇਹਸਾਸ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ।ਸਧਾਰਣ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ