ਸੋਚ ਨੂੰ ਉਚੇਚਾ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ; ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਿਰਿਆ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਆਦਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕਰ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਆਦਤ ਵੱਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਸੋਚ (thinking) ਤੋਂ ਇੱਛਾ (willing) ਵੱਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਹੈ। ਸਾਧਾਰਣ ਜੀਵਨ ਸੋਚ-ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਵ੍ਰਿਤੀਮੂਲਕ ਅਤੇ ਆਦਤਯੁਕਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਸੌਖ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਡੀਆਂ ਦਿਮਾਗੀ ਜਾਂ ਬੌਧਿਕ ਆਦਤਾਂ ਹਨ। ਦੇਵ-ਬਾਣੀਆਂ, ਇਲਹਾਮਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ- ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਬੌਧਿਕ ਆਦਤਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਆਦਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਿਖਲਾਈ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਜਾਂ ਅਧਿਕਾਰ ਦਾ ਭਾਰ ਜਾਂ ਦਬਦਬਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਵਹਾਰਕ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਸਰੀਰਕ ਜਾਂ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਭਾਵਾਤਮਕ ਜਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵੈ, ਲੋਭ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (belief) ਦਾ ਧਾਰਣੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਆਮ ਹੈ। ਨਰਕ ਡਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸ੍ਵਰਰ ਲੋਭ ਦਾ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਰਲੌਕਿਕ ਹਨ। ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਮੋਹ ਸੰਸਾਰਕ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਰਲੌਕਿਕ ਵੀ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 'ਏਥੇ' ਗੁਰੂ ਵਾਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੱਬ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਬਿਆਦਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ; 'ਉੱਥੇ' ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਸੋਚ ਸਤੋਗੁਣ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਤੋਖ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ; ਵਿਸ਼ਵਾਸ 'ਇੱਛਾ' (ਜਾਂ willing) ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਾਰਜ ਜਾਂ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ। ਜੇ ਸੋਚ ਸੰਸਾਰਕ ਹੈ ਤਾਂ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਵੇਗੀ: ਜੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇਗੀ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ (belief) ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਣ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸੋਚ ਜਾਂ 'ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੋਚ' ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲੋਂ ਨੀਵੀਂ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੁਚੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕਤਾ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਿਣ ਅਤੇ ਮੰਨਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਰੁਚੀ ਹੈ। ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਦਾ ਜਨਮ ਇਸੇ ਰੁਚੀ ਵਿੱਚੋਂ, ਰੂਸੋ ਰਾਹੀਂ", ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ, ਜਹਾਦਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਯੁੱਧਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਹੈ।
ਸੋਚ ਦੀ ਜਿਸ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ (process) ਦਾ ਸਰਲ ਜਿਹਾ ਵਰਣਨ ਮੈਂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦੀ ਸ਼ਤਰੰਜ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੋਹਰੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੋਹਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ, ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਅਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਾਂ
____________
- ਇਸ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਮ ਹਨ। ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਣ ਜਾਂ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਵਜਾਉਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਚੇਤਨ-ਬੌਧਿਕ-ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਿਖਲਾਈ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਆਦਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਦੋਂ ਅਸੀਂ ਨਿਰਯਤਨ ਹੀ ਕਾਰ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਵਜਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।
