ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਮਿਆਰ ਜਾਂ ਸਤਰ ਇੱਕ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਣ। ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਅ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਤਰ (ਵਿਕਾਸ ਪੱਧਰ) ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਸੀ; ਤਾਂ ਵੀ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਅਰਬਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਸੀ। ਯੂਨਾਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰਕ ਬਸਤੀਆਂ ਵਸਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦੋਵੇਂ ਕੰਮ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਯੂਨਾਨੀ ਲੋਕ ਗੁਲਾਮਾਂ ਬਗ਼ੈਰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਮਝਦੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਲਈ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਕਾਜ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਹਰ ਕੰਮ (ਖੇਤੀ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ) ਵਿਵਰਜਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਲਈ ਯੋਗ ਜਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਉੱਤਮ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕਰੜੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਜੋਗਾ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਆਪ ਇੱਕ ਵਪਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਦਾ ਅਵਸਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਉਚੇਚੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਰਬ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨ ਦੋਹ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸੀ । ਏਥੋਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉਪਜਾਊ ਸੀ, ਥੋੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਏਥੇ ਖੇਤੀ, ਵਪਾਰ ਆਦਿਕ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਬੇ-ਅਰਥੇ ਦੱਸ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੁਨਿਆਵੀ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਗੱਲ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਧ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨਿਰਵਾਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਸਿਮਰਨ-ਭਜਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸਦਾਚਾਰ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ।
ਬੁੱਧ ਜੀ ਨੇ ਨਿਰਵਾਣ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਲੋਕਵਾਦ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਦਿਆਲਤਾ ਕਾਰਨ ਦੁਨਿਆਵੀ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਮੁੜ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਰਲੋਕ ਅਤੇ ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਕਾਰਨ ਨਿਰਵਾਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵਧ ਗਿਆ। ਬੁੱਧ ਮਤ ਵੀ ਸਮਾਧੀਆਂ, ਯੋਗ-ਅਭਿਆਸਾਂ ਅਤੇ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕਾਂ ਦੇ ਕਰਮ- ਕਾਂਡੀ ਛੜਯੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੁਨਿਆਵੀ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਗੱਲ ਵੱਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਮੁੜ ਇਸਲਾਮੀ ਕਬਜ਼ੇ ਨੇ ਦਿਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸਲਾਮੀ ਹਕੂਮਤ ਜਜ਼ੀਆ ਮੰਗਦੀ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ੀਆ ਮੁਆਫ਼ ਸੀ: ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ੀਆ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸੌਦਾ ਘਾਟੇਵੰਦਾ ਜਾਪਿਆ-ਟੈਕਸ ਵੀ ਦਿਓ ਅਤੇ ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨ ਵੀ ਭੋਗੋ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਕੇ ਟੈਕਸ ਤੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਦੀਵੀ ਜੰਨਤ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਟਿਕਟ ਕਟਵਾ ਕੇ 'ਲੋਕ ਸੁਖੀਏ ਅਤੇ ਪਰਲੋਕ ਸੁਹੇਲੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁੱਖਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਕੂਮਤਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਾਂ ਅਤੇ ਐਸ਼ਵਰਜਾਂ ਲਈ ਧਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਰਚੋਂ ਤੰਗ ਆਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਇਸਲਾਮੀ ਹਕੂਮਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਉਚੇਚੀ ਮਨਾਹੀ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸੱਚ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਲਿਖਤੀ (ਜਾਂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ) ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੋਚ-ਸਾਗਰ ਦੇ ਤਲ ਉੱਤੇ ਉਪਜਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਕਤੀ ਲਹਿਰਾਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਦੀ ਅਤੇ ਜਿਹੋ ਜਹੀ ਹਵਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਹੋ ਜਹੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋਚ ਸਾਗਰ ਦੀ