ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਦੋਸ਼ੀ ਨਾ ਬਣ ਸਕਣ। ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੁੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਸੋਚ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕਣ ਦੀ ਦੁਖਦਾਇਕ ਭੁੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਜਿਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਏਨੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਸੱਚੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਿਆਂ, ਸੰਗਸਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜਿਊਂਦੇ ਜਲਾਇਆ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਆਮ ਜਹੀ ਗੱਲ ਸੀ।

ਇਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ (ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ) ਦੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਸੋਚ ਵਿਰੁੱਧ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਬੈਤਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਇਲਾਹੀ ਫ਼ਤਵੇ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਭੈ, ਅਗਿਆਨ ਅਤੇ ਲੋਭ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੇ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ (faiths) ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਟੱਲ ਪਰੀਪੂਰਣ ਦੀ ਪਰੀਪੂਰਣਤਾ (ਜਾਂ ਵਿਕਾਸਹੀਣਤਾ) ਵਿੱਚ ਸਮਾਅ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਬਣਾ ਕੇ ਠੋਸ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਲਾ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅੰਗ ਬਣੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਧਰਮ ਭਾਵੁਕਤਾ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਬਣਿਆ ਆਇਆ ਹੈ। ਭੈ, ਲੋਭ, ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਲਾਡਲੇ) ਹੋਣ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹਰ ਧਰਮ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਘਿਰਣਾ, ਕ੍ਰੋਧ, ਵੈਰ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਦੇ ਕਠੋਰ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰਨਾ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ਿਤਰਤ (ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ) ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਭਾਵੁਕਤਾ ਵਿੱਚ ਪਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਫੇਰ ਮੁੜ ਚੇਤਾ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ, ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ ਦੇ ਭਾਵ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਭਾਵ ਧਰਮ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲੈਣੇ ਸਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਧਰਮ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਆਪਣੇ ਵਿਚਲੇ ਕਠੋਰ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤਾ ਤਿਆਗ ਵੀ ਕਰਦਾ, ਪਰੰਤੂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਟਾ ਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਰ ਦੱਸ ਕੇ, ਧਰਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਉਪਜਣ ਦਿੱਤੀ। ਧਰਮ ਨੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਮੁਕਤੀ, ਜਨਤ, ਸਮਾਧੀ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨ ਆਦਿਕ ਦੀ ਅੰਤਰਮੁਖਤਾ ਅਤੇ ਸਵਾਰਥ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅੰਗ, ਕਲਾ, ਕਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਅੰਗ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਪਤਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ 'ਲੋੜ' ਨੂੰ ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਵਿਲਾਸ ਦੀ 'ਮੰਦਭਾਵਨਾ' ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰਥ ਮੰਨਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ, ਇਹ ਅੰਗ, ਭਾਵੁਕਤਾ ਦਾ ਸਾਥੀ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਬਲਵਾਨ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਮਸ਼ੀਲਤਾ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਲਾਸਤਾ ਦੀ ਤਮੋਗੁਣੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਆਈ ਹੈ । ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਧਰਮ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਪਿਆਦਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਆਤੰਕਵਾਦ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਜਾਂ ਪਤਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਲਾ ਕੋਲ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ, ਉਜੱਡਤਾ ਅਤੇ ਕਾਮੁਕਤਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੋਈ ਰਾਹ ਰਹਿ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਇਸ ਰਸਤੇ ਤੁਰੇ ਹੋਏ ਕਲਾਕਾਰ ਵਾਹ ਵਾਹ ਦੇ ਨਾਲ