ਸਾਇੰਸ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਸਰਦਾਰੀ ਲੈ ਕੇ ਵਪਾਰਕ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਹਾਇਤਾ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਦੁਨੀਆ ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਜੰਗੀ ਤਬਾਹੀਆਂ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ: ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਭ ਤਬਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ-ਮਾਤ੍ਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਜੰਗ ਅਤੇ ਆਤੰਕਵਾਦ ਉਸ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਸਥੂਲ ਰੂਪ ਹਨ; ਆਪਣੇ ਸੂਖਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਹ ਵਿਰਸਾ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤ ਦੀ ਨਸ ਨਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਅਮਨ ਜਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਰਉਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਸੈਨਾ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਜੰਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਨ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। ਜੰਗ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਮੁੜ ਸਾਧਾਰਣ ਆਦਮੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਲਈ ਸਿਆਸਤ ਸਦੀਵੀ ਜੰਗ ਹੈ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਸ ਸਿਆਸੀ ਜੰਗ ਦੀ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਵਲ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਸੁੱਤੇ ਜਾਗਦੇ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸੋਚਾਂ, ਸਕੀਮਾਂ, ਤੁਹਮਤਾਂ, ਹੇਰਾ-ਫੇਰੀਆਂ, ਧੋਖਿਆਂ,ਝੂਠਾਂ ਅਤੇ ਚਲਾਕੀਆਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਨੇੜਿਉਂ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਏਨੀ ਨੀਚਤਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਹੋ ਕੇ ਜੀ ਕਿਵੇਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਹੈਰਾਨੀ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਵਾਗ-ਡੋਰ ਏਨੇ ਨੀਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈਰਾਨੀ ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉੱਨਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਦੱਖਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਸੌਖਾ ਇਲਾਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਕਾਲੀ ਕੋਠੜੀ ਹਿੰਸਾ, ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਹੇਰਾ-ਫੇਰੀ ਦੇ ਕੱਜਲ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਮੰਨਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਸ਼ਿੰਗਾਰ-ਸਾਮੱਗਰੀ ਏਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਬਿਨਾਂ ਯਤਨ ਹੀ, ਸੋਲਾਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਜਾਤੰਤ੍ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਜੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਗਟ ਸ਼ੋਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ੋਅ ਨੂੰ ਚੋਣ ਜਾਂ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਪਾਣੀਪਤ ਜਾਂ ਖਾਨਵਾਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚਲੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਇਸ ਨੇ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤ੍ਰ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਜੇਤੂ ਦੇ ਹੱਥ ਸੌਂਪਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੂਝਵਾਨ ਲੋਕ ਵੋਟ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਸਿਆਸੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜੌਹਰ ਦੀ ਰਾਜਪੂਤੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ

ਸਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਖ ਕੇ ਮੈਂ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤ੍ਰ ਜਾ ਡਿਮਾਂਕ੍ਰਿਸੀ ਦੇ ਤਿਆਗ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੀ ਸਲਾਹ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੌਣ ਹਾਂ ? ਪਰ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤ੍ਰ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਲਈ ਸੁਯੋਗ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਫਿਲਾਸਫਰ ਕਿੰਗ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਰਾਜ ਨਹੀਂ। ਡਿਮੇਂਕਿਸੀ, ਕਿਸੇ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸੇ ਮੂਸਾ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਉੱਤੇ ਭੇਜੀ ਹੋਈ ਕਮਾਂਡ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਚੀ ਗਈ ਇੱਕ