ਵਿਉਂਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਸਮੇਂ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਜਾਂ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਹੋਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਗੱਲ ਹੈ। ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਵਿਚਲੀ ਡਿਮਾਂਕ੍ਰਿਸੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਤਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸਿਆਣੇ ਇਸ ਨੂੰ 'ਡਿਕਟੇਟਰਸ਼ਿਪ ਆਵ ਦ ਕੈਬਨਿਟ' ਵੀ ਆਖਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਜਾਰਤ ਵਿਚਲੇ ਡਿਕਟੇਟਰੀ ਅੰਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ, ਸ਼ਾਇਦ, ਜਾਨ ਲਾਕ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕਣ ਲੱਗਿਆ ਅਜਿਹੇ ਨੇਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਚੈੱਕਸ ਐਂਡ ਬੈਲੈਂਸਿਜ਼' ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਅਮਰੀਕੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅੱਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਡਿਮਾਂਕਿਸੀ ਸਿਆਸੀ ਦਲਾਂ ਦੀ ਛਿੰਬ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਜਾਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਦੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਮਨੋਰਥ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਬੇ-ਅਰਥੇ ਜਹੇ ਸ਼ਬਦ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ। ਇਸ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤੀ ਵੇਰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਸਰਕਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਮਿਲੀ-ਜੁਲੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਖ਼ਰੀਦੇ ਹੋਏ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਸਾਮੀਆਂ ਦੀ ਨੀਲਾਮੀ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ; ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਾਠਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਜਾਤੰਤ੍ਰ ਵਿਚਲੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੀ ਸੋਧ ਲਈ ਪ੍ਰੋਪੋਰਸ਼ਨਲ-ਰੀਪ੍ਰੈਜ਼ੰਟੇਸ਼ਨ (Proportional representation) ਅਨੁਪਾਤੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਾਮਯਾਬੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਛਿੰਝ ਉਹ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਵਾਨ ਰਲ ਕੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾ ਕੁਝ ਭਲਾ ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ; ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾ ਜਨ-ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਤੋਂ ਨਹੀਂ ਉਪਜਦੇ; ਉਹ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੁਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤ੍ਰ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤ੍ਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਨੇਤਾ ਜਨ-ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਜਨ-ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਚੇਤਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਰੀਕਾਲਾਂ (Recall) ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਜੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਰਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਆਲੀ ਨਾਅਰਿਆਂ ਦੇ ਖੋਖਲੇਪਨ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵਾਂ