ਗਣ ਦੇ ਲੱਛਣ

ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਵਰਨਾਂ ਜਾਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਉਹ ਸਮੂਹ ਗਣ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਛੰਦ ਦੀ ਚਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰ (ਪਿੰਗਲ) ਅਨੁਸਾਰ ਤਿੰਨ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਸਮੁਦਾਇ 'ਗਣ' ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 8 ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ :-

ਰਾਜੇ ਬੀਰ ਗਾਜ਼ੀ

ਤੁਰੇ ਤੁੰਦ ਤਾਜ਼ੀ

ਇਸ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਤੁੱਕ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਲਘੂ ਤੇ ਫਿਰ ਦੋ-ਦੋ ਗੁਰੂ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਘੂ-ਗੁਰੂ ਦੇ ਬੱਝਵੇਂ ਜੋੜ ਨੂੰ 'ਗਣ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਛੰਦ ਦੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਇੰਝ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ :-

ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਗਣ

'ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਗਣ' ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਮਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਹੀ ਖਿਆਲ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅੱਖਰ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੇ ਹੋਣ, ਜਿਵੇਂ :

ਕਰਤਾਰ (।) ਵੀ ਪੰਜ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਗਣ ਹੈ ਅਤੇ ਭਰੋਸਾ (।) ਵੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਾ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਲਘੂ-ਗੁਰੂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ।

ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਗਣ ਪੰਜ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ‘ਟ, ਠ, ਡ, ਢ, ਣ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਂ ਇਹ ਹਨ :-

ਟਗਣ, ਠਗਣ, ਡਗਣ, ਢਗਣ, ਣਗਣ।

 

 

ਸੀਨੀਅਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ (ਪੀ.ਜੀ.ਟੀ.)

 

ਸੰਪਾਦਕ

ਜਗਦੀਸ਼ ਕੌਰ (ਸੀਨੀਅਰ ਲੈਕਚਰਾਰ)