ਧਨ-ਵਿਤ ਦੀ ਰੱਛਾ ਲਈ, ਬੁੱਧੀ ਵੱਡਾ ਉਪਾਇ।

ਭੀੜ ਪਏ ਦੁਖ ਟਾਲਦੀ, ਕਰਦੀ ਸਦਾ ਸਹਾਇ।

ਸਿਰਖੰਡੀ : 4 ਜਾਂ ਵਧ ਤੁਕਾਂ : 12+9=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 14+9=23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

11+10=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 11+9=20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਲੱਛਣ : ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦਾ ਸੋਰਠੇ ਵਾਂਗ ਤੁਕਾਂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਜਾਂ ਚਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਰੂਪ ਹਨ :- ਪਹਿਲਾ ਰੂਪ : 12+9=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 12 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲੇ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਜਿਵੇਂ :-

ਦੈਂਤੀ ਡੰਡ ਉਭਾਰੀ, ਨੇੜੇ ਆਇ ਕੈ।

ਸਿੰਘ ਮਰੀ ਅਸਵਾਰੀ, ਦੁਰਗਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣ।

ਖੱਬੇ ਦਸਤ ਉਭਾਰੀ, ਗਦਾ ਫਿਰਾਇ ਕੈ।

ਸੈਨਾ ਸਭ ਸੰਘਾਰੀ, ਸ਼੍ਰਵਣਤ-ਬੀਜ ਦੀ।                        (ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ)

ਦੂਜਾ ਰੂਪ : 14+9=23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 14 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਦੋ ਗੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਸਭਨੀਂ ਆਣ ਵਗਾਈਆਂ, ਤੇਗਾਂ ਸੰਭਾਲ ਕੈ।

ਦੁਰਗਾ ਸਭੇ ਬਚਾਈਆਂ, ਢਾਲ ਸੰਭਾਲ ਕੈ।

ਦੇਵੀ ਆਪ ਚਲਾਈਆਂ, ਤਕ ਤਕ ਦਾਨਵੀਂ।

ਲੋਹੂ ਨਾਲ ਡੁਬਾਈਆਂ, ਤੇਗਾਂ ਨੰਗੀਆਂ।                              (ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ)

ਤੀਜਾ ਰੂਪ : 11+10=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਅੰਤ ਲਘੂ, ਦੂਜਾ ਵਿਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ, ਅੰਤ ਗੁਰੂ ; ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੋਂ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ :-

ਸਿਰ ਸੋਹੇ ਦਸਤਾਰ ਕਿ ਪਿੰਨਾ ਵਾਣ ਦਾ।

ਤੇੜ ਪਈ ਸਲਵਾਰ ਕਿ ਬੁੱਗ ਸਤਾਰ ਦਾ

ਢਿੱਡ ਭੜੋਲੇ ਹਾਰ ਕਿ ਮਟਕਾ ਪੋਚਿਆ।

ਵੇਖੋ ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਿ ਬਣਿਆ ਸਾਂਗ ਹੈ।

ਚੌਥਾ ਰੂਪ : 11+9=20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ 20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਲਘੂ ਤੁਕਾਂਤ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਦਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਵੇਂ :-

ਪਰਬਤ ਵਾਂਗੂ ਮੀਤ। ਖਲਕਤ ਵਾਸਤੇ

ਦੇਵੀਂ ਸਦਾ ਦਿਆਲ ਲੇਵੀਂ ਕਦੀ ਨਾ

ਦੇਂਦਾ ਕਦੀ ਨ ਰੋਸ ਗੁੱਸਾ ਖਾਵਣਾ।

ਦੇ ਕੇ ਕਦੀ ਹਸਾਨ ਕਰਨਾ ਰਤੀ ਨਾ।

ਬੈਂਤ : 2 ਤੁਕਾਂ ; 10+9=19 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 15+11=26 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 16+12=28 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 20+20=40 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਲੱਛਣ : ਬੈਂਤ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੂਲੋਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਬੈਂਤ 'ਨਸੀਹਤ ਨਾਮੇ' ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 19 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 10 ਤੇ 9 ਮਾਤਰਾ ਉੱਪਰ ਬਿਸਰਾਮ ਅਤੇ ਅੰਤ ਗੁਰੂ-ਲਘੂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਕੀਜੈ ਤਵਜਿਆ ਨ ਕੀਜੈ ਗੁਮਾਨ

ਨ ਰਹਿਸੀ ਇ ਦੁਨੀਆ ਨ ਰਹਿਸੀ ਦਿਵਾਨ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ 'ਨਵੀਨ ਬੈਂਤ' ਦੀ ਲੀਹ ਪਾਈ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹਾਫ਼ਜ਼ ਬਰਖੁਰਦਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲੇ ਬੈਂਤ ਤੋਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ :-

ਸੱਸੀ ਸਣੇ ਸਹੇਲੀਆਂ, ਆਈ ਰੰਗ ਮਹੱਲ

ਤੇ ਪੁੰਨੂੰ ਹੋਤ ਨ ਸਕਿਆ, ਝਾਲ ਸੱਸੀ ਦੀ ਝੱਲ

ਉਸ ਪੁਰ ਕੁਰਲਾਏ ਹਾਫ਼ਜ਼ਾ ! ਦੋ ਨੈਣਾਂ ਦੇ ਛੱਲ।

ਓਹ ਲੈਣ ਸੰਜੋਹੀਂ ਨਿਕਲੇ, ਬਾਣ ਕਲੇਜਾ ਸੱਲ।  

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਬੈਂਤ ਦੀ ਤੁਕ ਲੰਮੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਤੁਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ 'ਨਵੀਨ ਬੈਂਤ' ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਇਹੋ ਬੈਂਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 20+20=40 ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਕ-ਅੱਧ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ-ਵੱਧ ਕਰ ਲੈਣ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਜਿਵੇਂ :-

ਰਾਂਝਾ ਆਖਦਾ ਛੜਾ ਛੜਾਕ ਹਾਂ ਮੈਂ,

ਨਹੀਂ ਜੀਉਂਦਾ ਮਾਉਂ ਤੇ ਬਾਪ ਮੇਰਾ।

ਤੁਸਾਂ ਤੁੱਠਿਆਂ ਹੋਏ ਜੀ ਕੰਮ ਮੇਰਾ,

ਤੁਸਾਂ ਤੁੱਠਿਆਂ ਉਤਰੇ ਪਾਪ ਮੇਰਾ।

ਸ਼ਰਬਤ ਜੋਗ ਦਾ ਘੋਲ ਪਿਲਾਓ ਮੈਨੂੰ

ਤਦੋਂ ਉਤਰੇ ਨਾਥ ਸੰਤਾਪ ਮੇਰਾ।

 

ਅਲੰਕਾਰ

ਅਲੰਕਾਰ ਬੋਲੀ ਦੀ ਉਹ ਖੂਬੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਅਰਥ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਆਖੇ :-

'ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਮਨ ਵੇਖਿਆ, ਹੁੰਦਾ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ।"

ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ

ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿਸ ਛੰਦ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਵਿਉਂਤ ਨਾਲ ਰਚਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਹਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚਿਤਰ (ਕੰਵਲ, ਛਣਕੇਣ ਆਦਿ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ :-

ਹਰ ਹਰ ਕਰ ਅਰ ਪਯਾਰ ਕਰ, ਵਰ ਦੂਰ ਕਰ ਦੂਰ

ਸਿਰ ਧਰ ਫਿਰ ਗੁਰ ਪੈਰ ਪੁਰ, ਹੇਰ ਵੂਰ ਭਰਪੂਰ।

 

ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਦ ਕਿਸੇ ਤੁਕ ਜਾਂ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਘੜੀ ਘੜੀ ਘੜੀ ਟੁਣਕਾਵੇ ਤੇ ਵਜਾਵੇ ਟਲ,

ਪਾਪ ਤੇ ਫਰੇਬ ਦੀ ਜੋ ਘੜੀ ਏਸ ਘੜੀ ਹੈ।

ਇੱਥੇ 'ਘੜੀ' ਸ਼ਬਦ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- (1) ਮੁੜ-ਮੁੜ (2) ਵਕਤ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀ ਘੜੀ (3) ਬਣਾਈ।

ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਅਸਚਰਜਤਾ, ਘ੍ਰਿਣਾ, ਪ੍ਰੇਮ ਆਦਰ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਸਮੂਹ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਵੇ ਨਾ ਰੁੱਸ ਕੇ, ਰੁੱਸਕੇ ਜਾਹ ਢੋਲਾ !

ਅਵੇ, ਹੱਸਨਾ ਹੱਸਨਾ ਆ ਢੋਲਾ।

ਮੁੜ ਆ, ਮੁੜ ਆ, ਮੁੜ ਆ ਢੋਲਾ।

ਗਲ ਲਾ, ਗਲ ਲਾ, ਗਲ ਲਾ ਢੋਲਾ।                      (ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ)

ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਵਾਕੰਸ਼ 'ਰੁੱਸਕੇ' ਦੀ ਵੀਪਸਾ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ 'ਹੱਸਨਾ' ਦੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਤੇ ਚੌਥੀ ਵਿੱਚ ਵਾਕ 'ਮੁੜ ਆ' ਤੇ 'ਗਲ ਲਾ' ਦੀ।

 

ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ

ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਉਂਜ ਤਾਂ ਕਈ ਭੇਦ ਹਨ ਪਰ ਇੱਥੇ ਕੇਵਲ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ।

ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗੁਣ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ 'ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :

ਇਉਂ ਕਹਿ ਅੱਗੇ ਹੋਇ ਟੁਹ ਟੁਹ ਵੇਖਦੀ

ਪਿੰਡਾ ਠੰਢਾ ਠਾਰ ਵਾਂਗਰ ਬਰਫ਼ ਦੇ।                       (ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ)

ਇੱਥੇ ਅੱਤ ਠੰਡਕ ਦੇ ਗੁਣ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਰਕੇ ‘ਠੰਡੇ ਠਾਰ ਪਿੰਡੇ’ ਨੂੰ 'ਬਰਫ਼' ਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ 'ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੈ।

ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (1) ਉਪਮੇਅ, (2) ਉਪਮਾਨ। ਉਪਮੇਅ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਉਪਮਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ 'ਪਿੰਡਾ' ਉਪਮੇਅ ਹੈ।

ਉਪਮਾਨ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਪਮਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ 'ਬਰਫ਼'।

ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਗੁਣ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗੱਲ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਰਾਧਾ ਦਾ ਪਿਆਰ ਚਰਨੀਂ ਉਸਦੇ

ਚੁੰਬਕ ਪੱਥਰ ਪਿਆਰ ਲੋਹਾ ਜਿਉਂ ਕਰੇ।

ਨੋਟ : ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗੁਣ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੱਸੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਲੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਉਪਮੇਅ ਅਤੇ ਉਪਮਾਨ ਵਿਚਲਾ ਭੇਦ ਮਿਟਾ ਕੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ :-

ਡਲ ਦੇ ਸਿਰ ਸਿਰਤਾਜ ਖੜਾ ਨਿਸ਼ਾਤ ਤੂੰ

ਪਰਬਤ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਹੈਂ ਲੇਟਿਆ

ਟਿੱਲੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ।

ਅੱਗੇ ਹੈ ਦਰਬਾਰ ਡਲ ਦਾ ਵਿਛਿਆ।

ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਰਾਹ ਸਫੈਦੇ ਵੇੜ੍ਹਿਆ।

ਦਿੱਸਦੀ ਖੜੀ ਸਿਪਾਹ ਜਿਉਂ ਚੁੱਬਦਾਰ ਹਨ।

 

ਅਤਿ-ਕਥਨੀ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਗੋਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਯੋਗ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵਧਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਅਤਿ-ਕਥਨੀ ਜਾਂ ਅਤਿ-ਉਕਤੀ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਬੋਲਿਆ ਅਕਾਲ ਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਹੱਲਿਆ।

ਦੇਖੋ ਸਿੰਘ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਚੱਲਿਆ।

ਜਾਂ

ਓੜਕ ਵਕਤ ਕਹਿਰ ਦੀਆਂ ਕੂਕਾਂ

ਸੁਣ ਪੱਥਰ ਢਲ ਜਾਵੇ।

 

ਰਸ

ਰਸ : ਵੀਭਾਵ ਅਨੁਭਾਵ ਸੰਚਾਰੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਪਰਿਪੂਰਨ ਅਨੰਦ-ਰੂਪ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਨੂੰ 'ਰਸ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਰਸ ਨੌਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

1. ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ: ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਨੂੰ ਰਸਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਰਸ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।