ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ

ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿਸ ਛੰਦ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਵਿਉਂਤ ਨਾਲ ਰਚਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਹਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚਿਤਰ (ਕੰਵਲ, ਛਣਕੇਣ ਆਦਿ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ :-

ਹਰ ਹਰ ਕਰ ਅਰ ਪਯਾਰ ਕਰ, ਵਰ ਦੂਰ ਕਰ ਦੂਰ

ਸਿਰ ਧਰ ਫਿਰ ਗੁਰ ਪੈਰ ਪੁਰ, ਹੇਰ ਵੂਰ ਭਰਪੂਰ।

 

ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਦ ਕਿਸੇ ਤੁਕ ਜਾਂ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਘੜੀ ਘੜੀ ਘੜੀ ਟੁਣਕਾਵੇ ਤੇ ਵਜਾਵੇ ਟਲ,

ਪਾਪ ਤੇ ਫਰੇਬ ਦੀ ਜੋ ਘੜੀ ਏਸ ਘੜੀ ਹੈ।

ਇੱਥੇ 'ਘੜੀ' ਸ਼ਬਦ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- (1) ਮੁੜ-ਮੁੜ (2) ਵਕਤ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀ ਘੜੀ (3) ਬਣਾਈ।

ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਅਸਚਰਜਤਾ, ਘ੍ਰਿਣਾ, ਪ੍ਰੇਮ ਆਦਰ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਸਮੂਹ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਵੇ ਨਾ ਰੁੱਸ ਕੇ, ਰੁੱਸਕੇ ਜਾਹ ਢੋਲਾ !

ਅਵੇ, ਹੱਸਨਾ ਹੱਸਨਾ ਆ ਢੋਲਾ।

ਮੁੜ ਆ, ਮੁੜ ਆ, ਮੁੜ ਆ ਢੋਲਾ।

ਗਲ ਲਾ, ਗਲ ਲਾ, ਗਲ ਲਾ ਢੋਲਾ।                      (ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ)

ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਵਾਕੰਸ਼ 'ਰੁੱਸਕੇ' ਦੀ ਵੀਪਸਾ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ 'ਹੱਸਨਾ' ਦੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਤੇ ਚੌਥੀ ਵਿੱਚ ਵਾਕ 'ਮੁੜ ਆ' ਤੇ 'ਗਲ ਲਾ' ਦੀ।

 

ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ

ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਉਂਜ ਤਾਂ ਕਈ ਭੇਦ ਹਨ ਪਰ ਇੱਥੇ ਕੇਵਲ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ।

ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗੁਣ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ 'ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :

ਇਉਂ ਕਹਿ ਅੱਗੇ ਹੋਇ ਟੁਹ ਟੁਹ ਵੇਖਦੀ

ਪਿੰਡਾ ਠੰਢਾ ਠਾਰ ਵਾਂਗਰ ਬਰਫ਼ ਦੇ।                       (ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ)