ਇੱਥੇ ਅੱਤ ਠੰਡਕ ਦੇ ਗੁਣ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਰਕੇ ‘ਠੰਡੇ ਠਾਰ ਪਿੰਡੇ’ ਨੂੰ 'ਬਰਫ਼' ਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ 'ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੈ।

ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (1) ਉਪਮੇਅ, (2) ਉਪਮਾਨ। ਉਪਮੇਅ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਉਪਮਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ 'ਪਿੰਡਾ' ਉਪਮੇਅ ਹੈ।

ਉਪਮਾਨ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਪਮਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ 'ਬਰਫ਼'।

ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਗੁਣ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗੱਲ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਰਾਧਾ ਦਾ ਪਿਆਰ ਚਰਨੀਂ ਉਸਦੇ

ਚੁੰਬਕ ਪੱਥਰ ਪਿਆਰ ਲੋਹਾ ਜਿਉਂ ਕਰੇ।

ਨੋਟ : ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗੁਣ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੱਸੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਲੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਉਪਮੇਅ ਅਤੇ ਉਪਮਾਨ ਵਿਚਲਾ ਭੇਦ ਮਿਟਾ ਕੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ :-

ਡਲ ਦੇ ਸਿਰ ਸਿਰਤਾਜ ਖੜਾ ਨਿਸ਼ਾਤ ਤੂੰ

ਪਰਬਤ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਹੈਂ ਲੇਟਿਆ

ਟਿੱਲੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ।

ਅੱਗੇ ਹੈ ਦਰਬਾਰ ਡਲ ਦਾ ਵਿਛਿਆ।

ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਰਾਹ ਸਫੈਦੇ ਵੇੜ੍ਹਿਆ।

ਦਿੱਸਦੀ ਖੜੀ ਸਿਪਾਹ ਜਿਉਂ ਚੁੱਬਦਾਰ ਹਨ।

 

ਅਤਿ-ਕਥਨੀ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਗੋਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਯੋਗ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵਧਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਅਤਿ-ਕਥਨੀ ਜਾਂ ਅਤਿ-ਉਕਤੀ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਬੋਲਿਆ ਅਕਾਲ ਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਹੱਲਿਆ।

ਦੇਖੋ ਸਿੰਘ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਚੱਲਿਆ।

ਜਾਂ

ਓੜਕ ਵਕਤ ਕਹਿਰ ਦੀਆਂ ਕੂਕਾਂ

ਸੁਣ ਪੱਥਰ ਢਲ ਜਾਵੇ।

 

ਰਸ

ਰਸ : ਵੀਭਾਵ ਅਨੁਭਾਵ ਸੰਚਾਰੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਪਰਿਪੂਰਨ ਅਨੰਦ-ਰੂਪ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਨੂੰ 'ਰਸ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਰਸ ਨੌਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

1. ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ: ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਨੂੰ ਰਸਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਰਸ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।