ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਤੁਕ ਦੀਆਂ ਮਾਤਰਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹਨ, ਤੇ ਲੈ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ, ਪਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਨਹੀਂ। ਹਾਂ, ਜੇ ਇਸੇ ਨੂੰ ਇਉਂ ਕਹੀਏ :-

ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਦੇਖਿਆ, ਪੱਥਰ ਵਾਂਗ ਕਠੋਰ ।'

ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਅੱਖਰ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਲੈਅ ਦੀ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ; ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦਿਲ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਜਿਹੀ ਕਰੜੀ ਆਖਣ ਨਾਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਰਸ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ; ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਦੋ ਖੂਬੀਆਂ ਜਾਂ ਦੋ ਅਲੰਕਾਰ ਹਨ।

ਸੋ 'ਸ਼ਬਦਾਂ' ਤੇ 'ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਖੂਬੀ ਕਰਕੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਏ :-

1.ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ 'ਲੈਅ' ਦੀ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ 'ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

"ਸੱਚ ਸੋਹੇ ਸਿਰ ਪੱਗ ਜਿਉਂ,

ਕੋਝਾ ਕੂੜ ਕੁਥਾਇਂ ਕਛੋਟਾ।"

ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਅੱਖਰ 'ਕ' ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂ ਸੁਰ ਦੀ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ।

2. ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ 'ਰਸ' ਦੀ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਥਵਾ ਅਰਥ ਵਧੇਰੇ ਰਸਦਾਇਕ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਬੋਲਿਆ ਅਕਾਲ ਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਹੱਲਿਆ।

ਦੇਖੋ ਸਿੰਘ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਚੱਲਿਆ।

ਇਥੇ ਜੈਕਾਰੇ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਧਮਕ ਨਾਲ ਆਕਾਸ਼ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅਰਥ ਬੜਾ ਰਸਦਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ।

ਨੋਟ : ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ 'ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ' ਤੇ 'ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ' ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਜੁੜਵੇਂ ਅਲੰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਈ 'ਉਭੈ ਅਲੰਕਾਰ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਦੋਰੰਗਾ' ਅਤੇ ਕਈ 'ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ

ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਭੇਦ ਹਨ : ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ, ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ, ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ ਤੇ ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ।

ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇੱਕ ਜਾਂ ਵੱਧ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਰਕੇ ਲੈਅ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ: ਛੇਕ, ਵ੍ਰਿਤੀ, ਸਰੁਤੀ, ਲਾਟ ਤੇ ਅੰਤ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ :-

ਨਚਣਿ ਨੱਚ ਨਾ ਜਾਣਦੀ ਆਖੈ,

ਭੁਇ ਸਉੜੀ।                                        (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ)

ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ

ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿਸ ਛੰਦ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਵਿਉਂਤ ਨਾਲ ਰਚਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਹਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚਿਤਰ (ਕੰਵਲ, ਛਣਕੇਣ ਆਦਿ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ :-

ਹਰ ਹਰ ਕਰ ਅਰ ਪਯਾਰ ਕਰ, ਵਰ ਦੂਰ ਕਰ ਦੂਰ

ਸਿਰ ਧਰ ਫਿਰ ਗੁਰ ਪੈਰ ਪੁਰ, ਹੇਰ ਵੂਰ ਭਰਪੂਰ।

ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਦ ਕਿਸੇ ਤੁਕ ਜਾਂ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਘੜੀ ਘੜੀ ਘੜੀ ਟੁਣਕਾਵੇ ਤੇ ਵਜਾਵੇ ਟਲ,

ਪਾਪ ਤੇ ਫਰੇਬ ਦੀ ਜੋ ਘੜੀ ਏਸ ਘੜੀ ਹੈ।

ਇੱਥੇ 'ਘੜੀ' ਸ਼ਬਦ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- (1) ਮੁੜ-ਮੁੜ (2) ਵਕਤ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀ ਘੜੀ (3) ਬਣਾਈ।

ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਅਸਚਰਜਤਾ, ਘ੍ਰਿਣਾ, ਪ੍ਰੇਮ ਆਦਰ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਸਮੂਹ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਵੇ ਨਾ ਰੁੱਸ ਕੇ, ਰੁੱਸਕੇ ਜਾਹ ਢੋਲਾ !

ਅਵੇ, ਹੱਸਨਾ ਹੱਸਨਾ ਆ ਢੋਲਾ।

ਮੁੜ ਆ, ਮੁੜ ਆ, ਮੁੜ ਆ ਢੋਲਾ।

ਗਲ ਲਾ, ਗਲ ਲਾ, ਗਲ ਲਾ ਢੋਲਾ।                      (ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ)

ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਵਾਕੰਸ਼ 'ਰੁੱਸਕੇ' ਦੀ ਵੀਪਸਾ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ 'ਹੱਸਨਾ' ਦੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਤੇ ਚੌਥੀ ਵਿੱਚ ਵਾਕ 'ਮੁੜ ਆ' ਤੇ 'ਗਲ ਲਾ' ਦੀ।

ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ

ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਉਂਜ ਤਾਂ ਕਈ ਭੇਦ ਹਨ ਪਰ ਇੱਥੇ ਕੇਵਲ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ।

ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗੁਣ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ 'ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :

ਇਉਂ ਕਹਿ ਅੱਗੇ ਹੋਇ ਟੁਹ ਟੁਹ ਵੇਖਦੀ

ਪਿੰਡਾ ਠੰਢਾ ਠਾਰ ਵਾਂਗਰ ਬਰਫ਼ ਦੇ।                       (ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ)

2. ਹਾਸ ਰਸ: ਹਾਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਸ ਰਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਪਰੋਂ ਹੌਲਾ-ਫੁੱਲ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸੁਥਰਾ ਸ਼ਾਹ ਤੇ ਜਲ੍ਹਣ ਜੱਟ ਹਾਸਰਸੀ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ।

3. ਕਰੁਨਾ ਰਸ: ਜਿੱਥੇ ਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਵਿਯੋਗ ਵਿੱਚ ਕੁਰਲਾ ਉਠਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

4. ਰੌਦਰ ਰਸ: ਰੌਦਰ ਰਸ ਦਾ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਕਰੋਧ ਹੈ। ਇਹ ਬੇਇਜ਼ਤੀ, ਨਿਰਾਦਰੀ, ਛੇੜਖਾਨੀ ਜਾਂ ਅਪਮਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

5. ਵੀਰ ਰਸ: ਜਿੱਥੇ ਜੰਗਾਂ-ਯੁੱਧਾਂ ਅੰਦਰ ਵੀਰਤਾ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀਰ ਰਸ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰਚਿਤ 'ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ', 'ਨਜਾਬਤ ਦੀ ਵਾਰ', ਵੀਰ ਰਸ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ।

6. ਭਿਆਨਕ ਰਸ: ਕਿਸੇ ਡਰਾਉਣੀ ਸ਼ੈਅ (ਵਸਤੂ) ਨੂੰ ਵੇਖਣ-ਸੁਣਨ ਤੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭੈਅ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਭਿਆਨਕ ਰਸ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਸ ਦਾ ਸਥਾਈ ਭਾਵ 'ਭੈਅ' ਹੈ।

7. ਵੀਭਤਸ ਰਸ: ਰੱਤ-ਲਹੂ ਅਤੇ ਮਾਸ-ਮਿਝ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਹੀ ਵੀਭਤਸ ਰਸ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਸਮੱਗਰੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਿਭਚਾਰ, ਦੁਰਾਚਾਰ ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਵੀਭਤਸ ਰਸ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।

8. ਅਦਭੁੱਤ ਰਸ: ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਗੱਲਾਂ, ਅਦਭੁਤ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਸੁਣਨ ਕਰਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ 'ਅਸਚਰਜਤਾ' ਦਾ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਅਦਭੁਤ ਰਸ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।

9. ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ: ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ ਦਾ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਵੈਰਾਗ' ਹੈ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਕਾਵਿ ਯਾਤਰਾ” : ਵਿਸ਼ੇਗਤ ਅਧਿਐਨ

ਡਾ. ਵਿਨੈਨੀਤ ਕੌਰ

ਭਾਗ-1

ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ "ਕਾਵਿ ਯਾਤਰਾ" ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚਲੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ।

"ਕਾਵਿ ਯਾਤਰਾ" ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੋਢੀ ਕਵੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੋਢੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਨਾਲ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਕਾਦਰ ਭਾਵ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਰਚਨਹਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਸ ਲੋਕ, ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੁਰ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ', 'ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕਾ' ਅਤੇ ‘ਹੋਸ਼ ਮਸਤੀ’। ਤਿੰਨੋਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਅਮੇਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ’ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਰਹੱਸ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਰੰਭ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤੱਕ ਇੱਕ ਰਹੱਸ ਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸੁਪਨੇ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਪਰ, ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ 'ਨਿਰਾ ਨੂਰ' ਇੱਕ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰ, ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ। ਨਿਕਟ ਹੈ ਪਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਰਹੱਸ ਹੈ, ਪਰਮਾਤਮਾ/ਸੱਜਣ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਪਰ ਹੱਥ ਨਾ ਆਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਬੰਦ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਰਹੱਸ ਫੇਰ ਦਿਸਦਾ ਹੈ,

"ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਇਆ"

ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੋਈ ਛੁਹ ਨਾ ਪਾਈ ਭਾਵ ਹਾਲੇ ਵੀ ਮੇਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਸੰਪੂਰਨ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਤਨਾਉ ਹੈ ਪਰ, ਤਨਾਉ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।

"ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ"