ਕਵਿਤਾ 'ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਹਾਰ ਵਿੱਚ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੀ ਠੇਠ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇਦਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ 'ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਹਾਰ' ਵਿੱਚ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਕਵੀ ਨਵੇਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਹੈ, ਉਹ ਨਵੇਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਹਾਰ ਨੂੰ ਮਾਣਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਵੇਂ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਇਸ ਬਦਲਾਓ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੈ। ਕਵੀ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸਗੋਂ ਉਹ ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਵਾਂ ਸਮਾਂ ਸਹਿਮ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਪੁਰਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਹਿਦਾਇਤ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਨਵਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਹੋ ਜਾਓ, ਉਸ ਤਰੱਕੀ, ਤਬਦੀਲੀ, ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਵੋ, ਜੇ ਇਹ ਮੰਜੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੋ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਓ। ਨਵਾਂ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨਵੇਂ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤਰੱਕੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਰੰਪਰਕ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਛੰਦਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਸੈਲਾਨੀ ਛੰਦ ਭਾਵ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ 'ਖੁੱਲ੍ਹ' ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਸੰਦੀਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਪਿਆਰ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਵਿਤਾ 'ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆ' ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕਵੀ ਦਾ ਪਿਆਰ ਡੁੱਲ੍ਹ-ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਜੀਉਂਦਾ, ਮਾਣਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਿਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਿਆ ਪਿਆਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਹਰ ਦਰਿਆ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਬਿਆਨ ਉਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਗਹਿਰਾਈ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੇ ਦਰਿਆ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੇ, ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹ ਦਰਿਆ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ।

'ਗਰਾਂ ਦਾ ਨਿੱਕਾ ਚੂਚਾ' ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਨਿੱਕੇ ਚੂਚੇ ਦੀ ਹੱਡਬੀਤੀ ਸੁਣਾਉਂਦਿਆਂ, ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿੱਕੇ ਚੂਚੇ ਉੱਪਰ ਆਈ ਇੱਕ ਬਿਪਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜੋ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਭੱਜਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ, ਕਵੀ ਉਸ ਨਿੱਕੇ ਚੂਚੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਨਿੱਕਾ ਚੂਚਾ ਹਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਉਹ ਪਕੜਿਆ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੂਚਾ, ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਟੇਕ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਸਮਝ ਜਾਵੇ ਕਿ ਮੌਤ ਕਿੰਨੀ ਭਿਆਨਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਚੂਚਾ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤੇ ਤੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਹੈ, ਤੂੰ ਉਸ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਡਰ, ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ ਵਸਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਤੂੰ ਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਵੀ ਤੇਰੀ ਜਾਨ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰ ਅਤੇ ਸਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚ ਕਿ ਤੂੰ ਕੀ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ। ਇਉਂ ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ' ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਦਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਬੰਸਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉੱਪਰ ਪਏ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਪਰ

ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪਾਤਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਇਸ ਸੰਗੀਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਨੱਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਛਬੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਅਗਲਾ ਕਵੀ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਗੀਤ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਕ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ, ਨਵੀਂ ਕਾਵਿ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਤਾਜਮਹਲ' ਉਸ ਦੀ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਕਵੀ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਤਾਜਮਹਲ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਚਾਨਣੀ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਾਜਮਹਲ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਿਆਂ ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਾਜਮਹਲ ਦਾ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਬਗੀਚਾ, ਵੇਲਾਂ, ਟਹਿਣੀਆਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵੀ ਮਸਤ ਹੋਏ ਪਏ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ ਇਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਚਾਨਕ

"ਏਨੇ ਨੂੰ ਗੁੰਬਦ ਦਾ ਆਂਡਾ ..."

ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰਥ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਹੁਣ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰੁਮਾਂਸ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਇਸ ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਦੁਖ, ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ, ਤਸੀਹੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਤਾਜਮਹਲ ਦੇ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਜਮਹਲ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੁੱਖਾਂ, ਤਕਲੀਫਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤਾਜਮਹਲ ਨੂੰ ਉਸਾਰਿਆ। ਇੱਥੇ ਕਵੀ ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤਾਜਮਹਲ ਨੂੰ ਬਨਾਉਣ ਸਮੇਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਵਗਾਰੀ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਨੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੋਰਥ ਲਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤਾਜਮਹਲ ਦੇ ਇਸ ਦਰਦਨਾਕ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਜਮਹਲ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਦਿਖਾ ਕੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੋਰਥ ਅਧੀਨ ਇਸ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰਥ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ :

"ਕੀ ਉਹ ਹੁਸਨ ਹੁਸਨ ਹੈ ਸਚਮੁੱਚ,

ਯਾ ਉਂਜੇ ਹੀ ਛਲਦਾ

ਲੱਖ ਗਰੀਬਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ

ਹੰਝੂਆਂ 'ਤੇ ਜੋ ਪਲਦਾ ?"

 

ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

'ਨਿੱਕਾ ਰੱਬ' ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵੀ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਰੱਬ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ‘ਵੱਡਾ ਰੱਬ' ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਰੱਬ ਪ੍ਰਤੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਰੂ

ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਨ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿੰਦਕ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿੰਦਿਤ ਵੀ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਅਗਲੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਚੱਪਾ ਚੰਨ’ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਰੀ ਚੰਨ ਅਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਭੁੱਖਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਭੁੱਖਾਂ ਬੇਅੰਤ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਸੀਮਿਤ ਹਨ। ਚੰਨ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੀਮਿਤ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਸੁੱਟ ਕੇ ਸਾਡਾ ਸਬਰ ਅਜ਼ਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਨ ਜਿਵੇਂ ਕਦੀ ਪੂਰਾ, ਅੱਧਾ ਤੇ ਕਦੀ ਚੱਪਾ ਹੋ ਕੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਭੁੱਖਾਂ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਧਰਤੀ ਦੀ ਮੰਗ, ਅਕਾਂਖਿਆ, ਅਸਮਾਨ ਜਿੰਨੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਮੁੱਠ ਤਾਰੇ ਤੇ ਚੰਨ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮੰਗਣ ਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੇ। ਇਹ ਮੰਗਣ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਵੀ ਰਾਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

 

ਭਾਗ-2

"ਕਾਵਿ ਯਾਤਰਾ" ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਪਰਚੇ ਦਾ ਇਹ ਦੂਜਾ ਭਾਗ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਵੀ ਹਨ : ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ, ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ, ਮੋਹਨਜੀਤ ਅਤੇ ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚਲੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰੰਗ ਪੁਰਾਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕਿਧਰੇ ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਢੰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਹੱਸ, ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੋਹ ਆਦਿ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹਨਾਂ ਜਿੰਨੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਅੱਜ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ, ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਧੀ' ਵਿੱਚ ਉਸ ਧੀ ਦਾ ਚਿਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਦੁੱਖ ਸਹਿ ਕੇ ਵੀ ਮੂਲ ਮਨੁੱਖੀ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਨਹੀਂ ਵਿਗੜਨ ਦਿੰਦੀ। ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਲੈ ਕੇ ਧੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਇੱਕ ਧੌਲ ਦੇ ਸਿੰਝਾਂ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਵੀ ਧੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਉਸ ਧੌਲ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਧੀ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਧੌਲ ਵਾਂਗ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ, ਕੋਝਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਧੌਲ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਥੱਕ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਧੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਥੱਕਣਾਂ ਜਾਂ ਪੰਖ ਲਾ ਕੇ ਉੱਡਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਭਾਵ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਸ ਆਪਣੇ ਦੁਖਾਂ ਨੂੰ, ਸੰਤਾਪ ਨੂੰ ਜੀਉਣਾ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੱਟਦੀ। ਕਵੀ ਮਿਥਿਹਾਸ `ਚੋਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਣਾਏ ਦੁੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਹਿਭੁਜ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਸਾਰੀ ਦੁਖਾਂ-ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਭਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ

ਪਰ, ਉਹ ਵਿਚਾਰੀ ਦੁਰਗਾ ਜਿੰਨੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਜੀਵ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਹੈ। ਕਵੀ ਅਨੁਸਾਰ ਧੀਆਂ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ, ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਅੱਧੀਆਂ ਜਾਂ ਪੌਣੀਆਂ ਹੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਤਾਂ ਦੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦੁੱਖ ਸਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਧੀ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ, ਉਸ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁੰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਹਿ ਕੇ ਵੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

"ਬਿਰਛ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨਾ ਹੈ’ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਿਰਛ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮਾਰੂਥਲ ਹੈ। ਕਵੀ ਇਸ ਮਾਰੂਥਲ ਰੂਪੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚੋਂ ਪਾਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਸਹਾਰਾ ਲੱਭਦਿਆਂ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਘਣੀ ਜਿਹੀ ਛਾਂ ਲੈ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਸੋਚ ਉਹ ਬਿਰਛ ਨੂੰ ਪੁੱਟ ਕੇ ਛਤਰੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਉਂ ਪੁੱਟਿਆ ਬੇਗਾਨਾ ਬਿਰਛ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ। ਪੱਤਾ ਪੱਤਾ ਝੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਿਰਛ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਹੀ ਬਿਰਛ ਉਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਛਾਂ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਕਹਿਰੀ ਹੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮਾਰੂਥਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਹੈ ਤੇ ਬਿਰਛ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ 'ਚੋਂ ਹੀ ਬਿਰਛ ਉਗਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਉੱਗੇ ਬਿਰਛ ਦੀ ਛਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਇਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੂਪੀ ਮਾਰੂਥਲ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣਾ ਉਸ ਲਈ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ 'ਜਾਲੇ' ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਰ ਪਾਸੇ ਕੈਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਵਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਜਾਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਆਰੰਭ 'ਚ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪਾਸੇ ਜਾਲੇ ਭਾਵ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਾਵਿ ਨਾਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਕਟਮਈ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਉਹ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ। ਹਨੇਰੇ ਅਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਣਦੇਖਿਆ ਕਰ ਕੇ ਚੁਪਚਾਪ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜੀਉਣਾ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਪੁੱਗਦਾ ਨਹੀਂ। ਸਥਿਤੀ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦ ਘਰਾਂ, ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਹਾਲਾਤ ਇਤਨੇ ਬੁਰੇ ਹਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਉੱਠ ਚੁਕੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਬੇ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹਰ ਥਾਂ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਹਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਾਵਿ ਨਾਇਕ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਿਲਣ, ਗੱਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸਲਾਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਲੇ ਲਗੇ ਮਿਲੇ ਭਾਵ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਆਪ ਵੀ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਕਵੀ ਗੱਲ ਇੱਥੇ ਹੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣਿਆਂ ਤੇ ਵੀ ਉਮੀਦ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਮਨ ਹੌਲਾ ਹੋ ਸਕੇ ਪਰ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਨਾਇਕ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੜਕਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਡਰ ਕੇ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਡਰ ਤੇ ਸਹਿਮ ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।