ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਰੀਝਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੁਪਨੇ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਧੀ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਹੈ।

"ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਵਿਚਲਾ ਅਗਲਾ ਕਵੀ ਹੈ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਉਹ ਦਿਨ’ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ-ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਬੀਤੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ ਜੋ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਬੀਤੇ ਦਿਨ ਦਰਦਨਾਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੀਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਦਿਨ ਜੇ ਅੱਜ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਮਲ੍ਹਮ ਲਗਾ ਦੇਵਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਬੀਤਿਆ ਸਮਾਂ ਕਦੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਜੀਅ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਹੜਾ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਘਰੋਂ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਘਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਖਬਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਹੀ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰੇ ਭਾਵ ਅਸੀਂ ਹੀ ਤਾਂ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਹਨ ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਮੁੜ ਆਉਣਗੇ। ਨਾ ਇਹ ਅੱਜ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਖਦਾਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਨਾ ਵਾਪਸ ਹੀ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

'ਗ਼ਜ਼ਲ' ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖਾਸ ਪਹਿਚਾਣ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਬੇਚੈਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚ ਸਥਾਪਤੀ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣ ਕੇ ਸੀਨੇ-ਵਿੰਨ੍ਹਵੇਂ ਸਾਜ਼ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆ ਜਾਣ। ਤੂੰ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹਿ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਤੇਰੇ ਦਿਲ 'ਚ ਕੀ ਹੈ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਾਕਮ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਉਹ ਰਾਜ ਜੋ ਰਾਜ ਹੈ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਕਈ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਲਈ, ਰੋਸ਼ਨੀ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਥਾਪਤੀ ਉਸ ਅਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ।

ਮੋਹਨਜੀਤ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੋਹਨਜੀਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ "ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ 'ਮਾਂ'। ਕਵਿਤਾ 'ਮਾਂ'' ਵਿੱਚ ਮਾਂ, ਗੀਤ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਵੀ ਗੀਤ ਦੀ ਨਿਆਈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਉਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਉਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਦਾ। ਮਾਂ ਗੀਤ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀ ਤਾਂ ਫੁੱਲ ਬਣ ਜਾਂਦੇ। ਗੀਤ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਤਾਂ ਸਵੇਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਗੀਤ ਉਸ ਨਾਲ ਗਲਵੱਕੜੀ ਪਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ, ਚੰਨ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਇਤਨੇ ਰਚਮਿਚ ਗਏ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਿ ਗੀਤ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਗੀਤ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਮਾਂ ਦਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਗੁਨਗੁਨਾਉਣ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਰੁਣਝੁਣ ਲਾਉਂਦੇ ਤੇ ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਲੈਅ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਮਾਂ ਤਾਂ ਬੜੀ ਸਾਦੀ ਜਿਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਗੂੜ੍ਹ-ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ। ਬਸ ਬੰਸਰੀ, ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਅਤੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਰਬਾਬ। ਲੋਰੀ ਨਾਲ ਵੱਜਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹਉਕੇ ਦੀ ਹੂਕ ਤੋਂ ਬਣੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰੀ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਉੱਠਦੀ ਤਾਂ ਚੱਕੀ ਪੀਹਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ। ਬਸ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਪਰਦੇਸੀ ਪਤੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੀ। ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਚਿੱਤ `ਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਗੀਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁੰਮਦੀ, ਵਸਦੀ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬਣੀ ਫਿਰਦਾ ਹਾਂ, ਬਸ ਇਹੀ ਸੱਚ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਰੱਬ ਜੀਉਂਦਾ।

'ਮੇਰੇ ਮਹਿਰਮਾ' ਕਵਿਤਾ ਮੋਹਨਜੀਤ ਦੀ ਲਿਖੀ ਅਗਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੀ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। 'ਮੇਰੇ ਮਹਿਰਮਾ' ਗੀਤ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ। ਗੀਤ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ-ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਵਿਛੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹਦਾ

ਰਾਹ ਵੇਖਦੀ ਹੈ, ਬੂਹੇ 'ਚ ਦੀਵਾ ਬਾਲਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਡੀਕ ਦੀ ਜੋਤ ਉਹਦੇ ਮਨ 'ਚ ਵੀ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਤਿੰਨੋਂ ਪਹਿਰ ਉਹਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਯਾਦ ਵਧੇਰੇ ਸਤਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਇਸ ਕੋਰੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਉਹ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਭਰਮਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਰੂਹ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਸੱਚੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਉਸ ਪਾਰ ਬੰਦਗੀ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਬੰਧਨਾਂ ਦੀ ਅੱਗ, ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਉਹ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਸਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਿਉਂ-ਤਿਉਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਤੜਪਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਗੀਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।

"ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ" ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਅੰਤਮ ਕਵਿਤਰੀ ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ ਅਜੋਕੇ ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਦੀ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਹਸਤਾਖਰ ਹੈ। ਨਾਰੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ ਦਾ ਨਾਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਰੱਖੀਏ ਨਾਂ’ ਕਵਿਤਾ ਸਮਕਾਲੀ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਰੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਧੋਖਾ ਫਰੇਬ, ਬੇਈਮਾਨੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਸਮਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਸ ਸਾਰੇ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਅਸਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਨੇਰੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ-ਬੋਲੀਆਂ ਤੇ ਡਰਾਉਣੀਆਂ ਹਨ। ਰੁੱਤਾਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਮੋਹ ਨਹੀਂ ਰਖਦੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਛਾਵਾਂ ਵੀ ਹੁਣ ਇਤਬਾਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਰੁੱਖ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੀ ਛਾਂ ਮਰ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਝਨਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਖੂਨੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਹੈ। ਖੂਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਅੱਜ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਜ਼ਹਿਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕਬਰ ਲਈ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਾਡੀ ਹੈ, ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ। ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਿਆਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੇਵਲ ਸਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਰਥ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ 'ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ' ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੀ ਸੋਚ ਵਾਲੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਸਿਰਲੇਖ ਦੀ ਨਿਆਈਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਕਈ ਅਰਥ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸਮਾਜ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੋਧ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਰੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਰਾਹ ਦਿਖਾਣ ਵਾਲੇ ਚੰਨ ਤੇ ਸੂਰਜ ਵੀ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਫੇਰ ਰਾਹ ਕੌਣ ਦਿਖਾਵੇਗਾ। ਬੈਠਿਆਂ ਤੇ ਦੂਰ, ਜੇ ਲੇਟਿਆਂ ਵੀ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਹ ਕਿਵੇਂ ਆਵੇਗਾ। ਜਦ ਚਿਤਾ ਦੀ ਅੱਗ ਤੇ ਹਵਨ ਦੀ ਅੱਗ ਭਾਵ ਖੁਸ਼ੀ, ਗਤੀ, ਜਨਮ, ਮਰਨ, ਸੁੱਖ, ਦੁੱਖ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਨਾ ਰਹੇਗਾ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰੋਗੇ, ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ। ਮਨੁੱਖ ਇਤਨਾ ਬੇਗੈਰਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵਿਤਰੀ ਕਈ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਦੇਖੇ, ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਜੀਅ ਸਕੋਗੇ, ਜੇਕਰ ਸੰਭਲ ਕੇ ਨਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਰ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਬਾਕੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ। ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਇਹੀ ਬੋਧ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਿਵੇਂ ਅਸਹਾਈ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਇਹ ਅਸਹਾਈ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸਾਡੀ ਵਸਤੂ-ਸਥਿਤੀ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਰੁਦਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਸਾਨੂੰ ਪੂਰੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਸਾਥੀ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਕਰਨਗੇ, ਅਤੇ ਜੋ ਕਮੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਗੇ।

3. ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਨਾਉਣਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੀ ਕਾਵਿਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰ ਸਕਣ। (ਗਿਆਨ, ਸਿਰਜਣਾ)

4. ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਨਾਉਣਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੇ ਮੌਜੂਦ ਤੁਕਾਂਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰ ਸਕਣ। (ਸਿਰਜਣਾ)

5. ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਨਾਉਣਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰ ਸਕਣ। (ਰਚਨਾਤਮਕ)

 

ਸਹਾਇਕ ਸਮੱਗਰੀ :

1) ਜਮਾਤ ਦਾ ਕਮਰਾ, ਬਲੈਕ ਬੋਰਡ, ਝਾੜਨ, ਸੰਕੇਤਕ ਅਤੇ ਚਾਕ ਅਤੇ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ 'ਕਾਵਿ ਯਾਤਰਾ'।

2) ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਚਾਰਟ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ)।

ਪੂਰਵ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪਰਖ :

ਪੂਰਵ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਨ ਲਈ ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੇਗਾ :

ਪ੍ਰ. 1. ਬੱਚਿਓ ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ?

ਉ. ਰੱਬ ਨੂੰ / ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ / ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ।

ਪ੍ਰ. 2. ਅਸੀਂ ਰੱਬ (ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ) ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ?

ਉ. ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦਿਨ ਚੰਗਾ ਬਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰ. 3. ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਤੇ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ?

ਉ. ਅਸੀਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰ. 4. ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਰ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਦਾ ਆਸਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?

ਉ. ਰੱਬ ਦਾ।

ਪ੍ਰ. 5. ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਰਹੱਸਮਈ ਚਿਤਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ?

ਉ. ਨਹੀਂ (ਸੰਭਾਵਿਤ ਉੱਤਰ)

 

ਭੂਮਿਕਾ :

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਜੁਆਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ' ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਾਂਗੇ।

ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ :

ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ	ਅਧਿਆਪਕ ਕਾਰਜ	ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਾਰਜ	ਬਲੈਕ ਬੋਰਡ ਕਾਰਜ	ਮੁਲਾਂਕਣ
ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ 'ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ' ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰਚਿਤ ਕਵਿਤਾ 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ’             ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ... .... .... ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ’	ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸਨ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ 5 ਦਸੰਬਰ 1872 ਈ. ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 'ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ', ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ', 'ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ', 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ', 'ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਓ, ਕੰਤ ਸਹੇਲੀ', 'ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ', 'ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ', 'ਪਿਆਰ ਅੱਥਰੂ, 'ਆਵਾਜ਼ ਆਈ' ਆਦਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਸ਼ੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਰੂਪਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।	ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਨਗੇ	ਵਿਸ਼ਾ-ਕਵਿਤਾ ‘ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ’ ਕਵੀ-ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ
	ਅਧਿਆਪਕ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਖਿਕ ਵਾਚਨ ਕਰੇਗਾ	ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਨਗੇ