"ਕਥਾ ਜਗਤ” : ਵਿਸ਼ੇਗਤ ਅਧਿਐਨ

ਡਾ. ਜਗਜੀਤ ਕੌਰ

ਭਾਗ - 1

ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਕਈ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੀ ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੁਣ ਪੁੱਜੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਅਜੋਕੀ ਕਹਾਣੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ, ਥੁੜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਗੁੰਝਲਾਂ, ਮਨੋਬਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਮਨੋਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਹੀ ਅੱਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਦੀ ਹੈ।

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖੋ ਜਦ ਤੱਕ ਉਹ ਸਮਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪਰ, ਇਹ ਤਦ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਦਾ ਢੰਗ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਲ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਰੱਖੇ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ 'ਤੇ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਸੰਬੰਧ ਅੱਗੋਂ ਕੀ ਹੋਇਆ !' ਨਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਧੇਰੇ 'ਕਿਵੇਂ ਜਾਂ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ?" ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਚੋਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਉੱਪਰ ਅਮਿਟ ਛਾਪ ਜਾਂ ਚਿਰਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤਦ ਹੀ ਛੱਡ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸਮਕਾਲੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦਾ ਹੋਵੇ।

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਔਰਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ, ਓਸ ਦੀ ਮਨੋਦਸ਼ਾ, ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤਰੱਕੀ ਵਲ ਉਸ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਕਦਮ ਆਦਿ ਨਾ ਸੰਬੰਧਤ ਹਨ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ - 'ਮਾਂ ਦਾ ਲਾਡਲ', 'ਮਿਸ ਸੌਫਟ', 'ਸੂਲੀ ਉੱਤੇ ਲਟਕੇ ਪਲ, 'ਵਹਿੰਗੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ। ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

'ਮਾਂ ਦਾ ਲਾਡਲਾ’ ਕਹਾਣੀ ਬਚਿੰਤ ਕੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। 'ਮਾਂ' ਸ਼ਬਦ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹੈ। ਪ੍ਰਚੀਨ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਔਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਮਤੇ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਮੂਰਤ, ਦਿਆਵਾਨ, ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਪਰ ਆਪਾ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਬਿੰਬ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਔਰਤ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਹੁਣ ਵੀ। ਉਹ ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਔਰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਵਜੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮਮਤਾ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ