"ਭੁੱਲ ਕੇ ਨਾ ਕੱਢੋ ਕਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਗਾਲ੍ਹ ਜੀ
ਕਰੋ ਨਾ ਲੜਾਈ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਜੀ
ਕਰ ਕੇ ਕੁਪੱਤ ਧਨ ਨਾ ਗਵਾਉਣਾ
ਝਗੜੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਨ ਨੇੜੇ ਜਾਵਣਾ।"
ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ - ਚੌਪਈ : 4 ਤੁਕਾਂ : 8+7=15 ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਲਘੂ ਜਾਂ 8+8=16 ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ।
ਲੱਛਣ : ਚੌਪਈ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ 4 ਤੁਕਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 15 ਜਾਂ 16 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 8 ਮਾਤਰਾ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਦੂਜਾ 7 ਜਾਂ 8 ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ :-
ਜਿਹੜੇ ਬੰਦੇ ਪੀਣ ਸ਼ਰਾਬ,
ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ
ਤਨ ਤੇ ਧਨ ਦਾ ਕਰਦੇ ਨਾਸ,
ਕੌਡੀ ਰਹਿੰਦੀ ਇੱਕ ਨਾ ਪਾਸ। (ਚੌਪਈ 16 ਮਾਤਰਾਵਾਂ)
ਇੱਕ ਟੱਬਰ ਵਿੱਚ ਕਰੇ ਮਜੂਰੀ,
ਸਾਰੇ ਖਾਂਦੇ ਕੁਟ ਕੁਟ ਚੂਰੀ।
ਹੁਣ ਖਪ-ਖਪ ਸਭ ਟੱਬਰ ਮਰਦਾ,
ਤਾਂ ਵੀ ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ ਨ ਸਰਦਾ।
ਦੋਹਰਾ : 2 ਤੁਕਾਂ ; 13+11=24 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
ਲੱਛਣ : ਦੋਹਰਾ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 11 ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਲਘੂ, ਜਿਵੇਂ :-
ਦਿਲ ਦੇ ਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਪੜ੍ਹੋ
ਗੁਣ ਇਸ ਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਰ।
ਵਿੱਦਿਆ ਬਾਝ ਮਨੁੱਖ ਹੈ,
ਸਚਮੁਚ ਡੰਗਰ ਢੋਰ।
ਸੋਰਠਾ : 2 ਤੁਕਾਂ ; 11+13=24 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
ਲੱਛਣ : ਸੋਰਠਾ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 13 ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਤੁਕਾਂਤ (ਕਾਫ਼ੀਆ) ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਤੀਜੇ ਅੰਗ ਦਾ ਮਿਲੇ ਪਰ ਦੂਜੇ ਤੇ ਚੌਥੇ ਅੰਗ ਦਾ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਜਿਵੇਂ :-
"ਬੁੱਧੀ ਵਡਾ ਉਪਾਇ, ਧਨ-ਵਿਤ ਦੀ ਰੱਛਾ ਲਈ,
ਕਰਦੀ ਸਦਾ ਸਹਾਇ, ਭੀੜ ਪਏ ਦੁਖ ਟਾਲਦੀ।"
ਨੋਟ : ਸੋਰਠਾ 'ਦੋਹਰੇ ਦਾ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸੋਰਠੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਤੀਜੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਲਘੂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਉਲਟਾ ਕਰਨ ਤੇ ਦੋਹਰਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਜਿਵੇਂ :-
ਧਨ-ਵਿਤ ਦੀ ਰੱਛਾ ਲਈ, ਬੁੱਧੀ ਵੱਡਾ ਉਪਾਇ।
ਭੀੜ ਪਏ ਦੁਖ ਟਾਲਦੀ, ਕਰਦੀ ਸਦਾ ਸਹਾਇ।
ਸਿਰਖੰਡੀ : 4 ਜਾਂ ਵਧ ਤੁਕਾਂ : 12+9=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 14+9=23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
11+10=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 11+9=20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
ਲੱਛਣ : ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦਾ ਸੋਰਠੇ ਵਾਂਗ ਤੁਕਾਂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਜਾਂ ਚਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਰੂਪ ਹਨ :- ਪਹਿਲਾ ਰੂਪ : 12+9=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 12 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲੇ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਜਿਵੇਂ :-
ਦੈਂਤੀ ਡੰਡ ਉਭਾਰੀ, ਨੇੜੇ ਆਇ ਕੈ।
ਸਿੰਘ ਮਰੀ ਅਸਵਾਰੀ, ਦੁਰਗਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣ।
ਖੱਬੇ ਦਸਤ ਉਭਾਰੀ, ਗਦਾ ਫਿਰਾਇ ਕੈ।
ਸੈਨਾ ਸਭ ਸੰਘਾਰੀ, ਸ਼੍ਰਵਣਤ-ਬੀਜ ਦੀ। (ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ)
ਦੂਜਾ ਰੂਪ : 14+9=23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 14 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਦੋ ਗੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-
ਸਭਨੀਂ ਆਣ ਵਗਾਈਆਂ, ਤੇਗਾਂ ਸੰਭਾਲ ਕੈ।
ਦੁਰਗਾ ਸਭੇ ਬਚਾਈਆਂ, ਢਾਲ ਸੰਭਾਲ ਕੈ।
ਦੇਵੀ ਆਪ ਚਲਾਈਆਂ, ਤਕ ਤਕ ਦਾਨਵੀਂ।
ਲੋਹੂ ਨਾਲ ਡੁਬਾਈਆਂ, ਤੇਗਾਂ ਨੰਗੀਆਂ। (ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ)
ਤੀਜਾ ਰੂਪ : 11+10=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
ਹਰ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਅੰਤ ਲਘੂ, ਦੂਜਾ ਵਿਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ, ਅੰਤ ਗੁਰੂ ; ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੋਂ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ :-
ਸਿਰ ਸੋਹੇ ਦਸਤਾਰ ਕਿ ਪਿੰਨਾ ਵਾਣ ਦਾ।
ਤੇੜ ਪਈ ਸਲਵਾਰ ਕਿ ਬੁੱਗ ਸਤਾਰ ਦਾ
ਢਿੱਡ ਭੜੋਲੇ ਹਾਰ ਕਿ ਮਟਕਾ ਪੋਚਿਆ।
ਵੇਖੋ ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਿ ਬਣਿਆ ਸਾਂਗ ਹੈ।
ਚੌਥਾ ਰੂਪ : 11+9=20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
ਹਰ ਤੁਕ 20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਲਘੂ ਤੁਕਾਂਤ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਦਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਵੇਂ :-
ਪਰਬਤ ਵਾਂਗੂ ਮੀਤ। ਖਲਕਤ ਵਾਸਤੇ
ਦੇਵੀਂ ਸਦਾ ਦਿਆਲ ਲੇਵੀਂ ਕਦੀ ਨਾ
ਦੇਂਦਾ ਕਦੀ ਨ ਰੋਸ ਗੁੱਸਾ ਖਾਵਣਾ।
ਦੇ ਕੇ ਕਦੀ ਹਸਾਨ ਕਰਨਾ ਰਤੀ ਨਾ।
ਬੈਂਤ : 2 ਤੁਕਾਂ ; 10+9=19 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 15+11=26 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 16+12=28 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 20+20=40 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
ਲੱਛਣ : ਬੈਂਤ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੂਲੋਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਬੈਂਤ 'ਨਸੀਹਤ ਨਾਮੇ' ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 19 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 10 ਤੇ 9 ਮਾਤਰਾ ਉੱਪਰ ਬਿਸਰਾਮ ਅਤੇ ਅੰਤ ਗੁਰੂ-ਲਘੂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-
ਕੀਜੈ ਤਵਜਿਆ ਨ ਕੀਜੈ ਗੁਮਾਨ
ਨ ਰਹਿਸੀ ਇ ਦੁਨੀਆ ਨ ਰਹਿਸੀ ਦਿਵਾਨ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ 'ਨਵੀਨ ਬੈਂਤ' ਦੀ ਲੀਹ ਪਾਈ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹਾਫ਼ਜ਼ ਬਰਖੁਰਦਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲੇ ਬੈਂਤ ਤੋਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ :-
ਸੱਸੀ ਸਣੇ ਸਹੇਲੀਆਂ, ਆਈ ਰੰਗ ਮਹੱਲ
ਤੇ ਪੁੰਨੂੰ ਹੋਤ ਨ ਸਕਿਆ, ਝਾਲ ਸੱਸੀ ਦੀ ਝੱਲ
ਉਸ ਪੁਰ ਕੁਰਲਾਏ ਹਾਫ਼ਜ਼ਾ ! ਦੋ ਨੈਣਾਂ ਦੇ ਛੱਲ।
ਓਹ ਲੈਣ ਸੰਜੋਹੀਂ ਨਿਕਲੇ, ਬਾਣ ਕਲੇਜਾ ਸੱਲ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਬੈਂਤ ਦੀ ਤੁਕ ਲੰਮੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਤੁਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ 'ਨਵੀਨ ਬੈਂਤ' ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਇਹੋ ਬੈਂਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 20+20=40 ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਕ-ਅੱਧ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ-ਵੱਧ ਕਰ ਲੈਣ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਜਿਵੇਂ :-
ਰਾਂਝਾ ਆਖਦਾ ਛੜਾ ਛੜਾਕ ਹਾਂ ਮੈਂ,
ਨਹੀਂ ਜੀਉਂਦਾ ਮਾਉਂ ਤੇ ਬਾਪ ਮੇਰਾ।
ਤੁਸਾਂ ਤੁੱਠਿਆਂ ਹੋਏ ਜੀ ਕੰਮ ਮੇਰਾ,
ਤੁਸਾਂ ਤੁੱਠਿਆਂ ਉਤਰੇ ਪਾਪ ਮੇਰਾ।
ਸ਼ਰਬਤ ਜੋਗ ਦਾ ਘੋਲ ਪਿਲਾਓ ਮੈਨੂੰ
ਤਦੋਂ ਉਤਰੇ ਨਾਥ ਸੰਤਾਪ ਮੇਰਾ।
ਅਲੰਕਾਰ
ਅਲੰਕਾਰ ਬੋਲੀ ਦੀ ਉਹ ਖੂਬੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਅਰਥ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਆਖੇ :-
'ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਮਨ ਵੇਖਿਆ, ਹੁੰਦਾ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ।"
ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਤੁਕ ਦੀਆਂ ਮਾਤਰਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹਨ, ਤੇ ਲੈ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ, ਪਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਨਹੀਂ। ਹਾਂ, ਜੇ ਇਸੇ ਨੂੰ ਇਉਂ ਕਹੀਏ :-
ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਦੇਖਿਆ, ਪੱਥਰ ਵਾਂਗ ਕਠੋਰ ।'
ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਅੱਖਰ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਲੈਅ ਦੀ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ; ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦਿਲ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਜਿਹੀ ਕਰੜੀ ਆਖਣ ਨਾਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਰਸ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ; ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਦੋ ਖੂਬੀਆਂ ਜਾਂ ਦੋ ਅਲੰਕਾਰ ਹਨ।
ਸੋ 'ਸ਼ਬਦਾਂ' ਤੇ 'ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਖੂਬੀ ਕਰਕੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਏ :-
1.ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ 'ਲੈਅ' ਦੀ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ 'ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-
"ਸੱਚ ਸੋਹੇ ਸਿਰ ਪੱਗ ਜਿਉਂ,
ਕੋਝਾ ਕੂੜ ਕੁਥਾਇਂ ਕਛੋਟਾ।"
ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਅੱਖਰ 'ਕ' ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂ ਸੁਰ ਦੀ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ।
2. ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ 'ਰਸ' ਦੀ ਖਾਸ ਖੂਬੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਥਵਾ ਅਰਥ ਵਧੇਰੇ ਰਸਦਾਇਕ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-
ਬੋਲਿਆ ਅਕਾਲ ਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਹੱਲਿਆ।
ਦੇਖੋ ਸਿੰਘ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਚੱਲਿਆ।
ਇਥੇ ਜੈਕਾਰੇ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਧਮਕ ਨਾਲ ਆਕਾਸ਼ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅਰਥ ਬੜਾ ਰਸਦਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ।
ਨੋਟ : ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ 'ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ' ਤੇ 'ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ' ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਜੁੜਵੇਂ ਅਲੰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਈ 'ਉਭੈ ਅਲੰਕਾਰ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਦੋਰੰਗਾ' ਅਤੇ ਕਈ 'ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ
ਸ਼ਬਦ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਭੇਦ ਹਨ : ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ, ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ, ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ ਤੇ ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ।
ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇੱਕ ਜਾਂ ਵੱਧ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਰਕੇ ਲੈਅ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ: ਛੇਕ, ਵ੍ਰਿਤੀ, ਸਰੁਤੀ, ਲਾਟ ਤੇ ਅੰਤ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ :-
ਨਚਣਿ ਨੱਚ ਨਾ ਜਾਣਦੀ ਆਖੈ,
ਭੁਇ ਸਉੜੀ। (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ)
ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ
ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿਸ ਛੰਦ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਵਿਉਂਤ ਨਾਲ ਰਚਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਹਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚਿਤਰ (ਕੰਵਲ, ਛਣਕੇਣ ਆਦਿ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰ ਅਲੰਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ :-
ਹਰ ਹਰ ਕਰ ਅਰ ਪਯਾਰ ਕਰ, ਵਰ ਦੂਰ ਕਰ ਦੂਰ
ਸਿਰ ਧਰ ਫਿਰ ਗੁਰ ਪੈਰ ਪੁਰ, ਹੇਰ ਵੂਰ ਭਰਪੂਰ।
ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਦ ਕਿਸੇ ਤੁਕ ਜਾਂ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-
ਘੜੀ ਘੜੀ ਘੜੀ ਟੁਣਕਾਵੇ ਤੇ ਵਜਾਵੇ ਟਲ,
ਪਾਪ ਤੇ ਫਰੇਬ ਦੀ ਜੋ ਘੜੀ ਏਸ ਘੜੀ ਹੈ।
ਇੱਥੇ 'ਘੜੀ' ਸ਼ਬਦ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- (1) ਮੁੜ-ਮੁੜ (2) ਵਕਤ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀ ਘੜੀ (3) ਬਣਾਈ।
ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਅਸਚਰਜਤਾ, ਘ੍ਰਿਣਾ, ਪ੍ਰੇਮ ਆਦਰ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਸਮੂਹ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਵੀਪਸਾ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-
ਵੇ ਨਾ ਰੁੱਸ ਕੇ, ਰੁੱਸਕੇ ਜਾਹ ਢੋਲਾ !
ਅਵੇ, ਹੱਸਨਾ ਹੱਸਨਾ ਆ ਢੋਲਾ।
ਮੁੜ ਆ, ਮੁੜ ਆ, ਮੁੜ ਆ ਢੋਲਾ।
ਗਲ ਲਾ, ਗਲ ਲਾ, ਗਲ ਲਾ ਢੋਲਾ। (ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ)
ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਵਾਕੰਸ਼ 'ਰੁੱਸਕੇ' ਦੀ ਵੀਪਸਾ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ 'ਹੱਸਨਾ' ਦੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਤੇ ਚੌਥੀ ਵਿੱਚ ਵਾਕ 'ਮੁੜ ਆ' ਤੇ 'ਗਲ ਲਾ' ਦੀ।
ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ
ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਉਂਜ ਤਾਂ ਕਈ ਭੇਦ ਹਨ ਪਰ ਇੱਥੇ ਕੇਵਲ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ।
ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ : ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗੁਣ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਉੱਥੇ 'ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :
ਇਉਂ ਕਹਿ ਅੱਗੇ ਹੋਇ ਟੁਹ ਟੁਹ ਵੇਖਦੀ
ਪਿੰਡਾ ਠੰਢਾ ਠਾਰ ਵਾਂਗਰ ਬਰਫ਼ ਦੇ। (ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ)