پِںگل

ڈا. اںجیل کَور

پِںگل کی هَے ?

جِوےں کِسے بولی دی بولچال دے سمُوه-نِےماں نُوں مِلا کے اُس دی وِآکرن کِها جاںدا هَے, ِاسے ترھاں هی کوِتا-سںبںدھی نِےماں دے سمُوه نُوں 'پِںگل' آکھدے هن۔ دُوجے سبداں وِّچ چھںد-ساستر دا هی بدلواں ناں 'پِںگل هَے۔

هر ِاّک بولی وِّچ واک-رچنا دو پرکار دی هُںدی هَے۔ ِاّک نُوں گّد جاں وارتک آکھِآ جاںدا هَے اتے دُوجے نُوں پد جاں چھںد۔ ِاس دا سںبںدھ کوِتا نال هُںدا هَے۔ پِںگل دا سروکار ِاس دُوجی پرکار دی واک-رچنا ارتھات پد جاں چھںد نال هَے۔

ورگیکرن

کاوِ-وِآکرن ارتھات پِںگل نُوں موٹے تَور تے چھںد اتے رس ساستر نال جوڑ کے وےکھِآ جاںدا هَے۔ لےکِن کِسے رچنا دے لِکھاری دی ِاه پُوری کوسِس هُںدی هَے کِ اُه اُّتم اتے سُهنے ڈھںگ نال لِکھی هوای جاں سِںگاری هوای رچنا نُوں هی سِرجے۔ جِس واستے اُه سبداں دی جڑھت وّل ودھےرے دھِآن دِںدا هَے اتے اُهناں دے ارتھاں نُوں هور جِآدا کھُوبسُورتی نال پاٹھکاں اّگے پےس کردا هَے۔ ِاںجھ کرن وےلے اُه جِس سبد-وِاُںت نُوں اپنااُںدا هَے, اُه الںکار بھاو 'کوِتا دے گهِنے' اکھوااُںدی هَے۔ ِاس نُوں وی اسیں پِںگل دے اںترگت هی رّکھکے واچ سکدے هاں۔ ِاس نجر توں پِںگل ادھین تِنّ مُّکھ ورگ بندے هن :-

1. چھںد

2. الںکار

3. رس

ِاهناں تِنّاں بارے پُورن-وِستار نال وّکھرے-وّکھرے سِرلےکھ هےٹھ دّسِآ گِآ هَے۔

چھںد

چھںد اُه رچنا هَے, جِس دی تُک-تُک وِّچ اّکھراں تے ماتراواں دی گِنتی کھاس تول انُسار رّکھی گای هووے۔ چھںد بّدھ رچنا وِّچ ِاّک اجِهی جادُومای سکتی هُںدی هَے کِ ِاه سُنن والِآں دے مناں وِّچ نواں جوس پَےدا کر دِںدی هَے۔ ِاسے لای کوِتا وِّچ چھںد ِاک جرُوری اںگ منِّآ گِآ هَے۔ اُںج تاں چھںد دا بھاو ‘بںدھن' توں لِآ جاںدا هَے لےکِن کوِتا دے پرسںگ وِّچ چھںد اُس رچنا نُوں کِها جاںدا هَے جِس وِّچ ماتراواں دے تےل-تُکاںت دا کھاس کھِآل رّکھِآ گِآ هَے۔

جِوےں کِ چھںد ورن اتے ماترا دے سُمےل دا هی ناں هَے, ِاس لای چھںدا-بںدی وِّچ لگاں دی گِنتی اّکھراں (ورناں) توں وّکھری نهیں کیتی جاںدی سگوں اّکھر لگاں سمےت هی گِنے جاںدے هن۔ ِاّتھے ِاه دّسنا جرُوری هَے کِ اّکھراں نُوں هی 'ورن' کِها جاںدا هَے۔ جِوےں کِ 'ماتا' دو اّکھراں جاں دو ورناں دا اتے 'پِآر' تِنّ ورناں دا سبد هَے۔

مُکتا اّکھر دے اُچارن وِّچ جو سماں لگدا هَے, اُس نُوں ماترا کِها جاںدا هَے۔

ورن دے بھےد : اّکھراں نُوں مُوںهوں بولن وےلے کِسے اّکھراں دے اُچارن وِّچ تھوڑھا سماں لّگدا هَے تے کِسے دے اُچارن وِّچ بهُتا, جِوےں 'تر' دے پهِلے اّکھر 'ت نُوں بولدِآں تاں تھوڑھا سماں لگدا هَے پر 'تار' دے پهِلے اّکھر 'تا' نُوں اُچاردِآں جِآدا سماں لّگدا هَے۔ ِاس بھےد کرکے چھںدابںدی وِّچ ورن دو ترھاں دے منّے گاے هن (1) لگھُو تے (2) گُرُو۔

جِس ورن دے اُچارن وِّچ تھوڑھا سماں لّگے, اُس نُوں 'لگھُو' آکھدے هن, جِوےں 'تر' دے دووےں اّکھر لگھُو هن۔

جِس ورن دے اُچارن وِّچ بهُتا سماں لّگے, اُس نُوں 'گُرُو' آکھدے هن, جِوےں 'تاری' دے دووےں اّکھر گُرُو هن۔

'لگھُو’ دی ِاّک ماترا گِندے هن تے 'گُرُو' دیآں دو۔ مُکتے, سِهاری تے اَوںکڑ والے اّکھر ِاّک-ماترِک جاں لگھُو هُںدے هن اتے کنّے, بِهاری, دُلَےںکڑ, لاں, دُلاواں, هوڑے اتے کنَوڑے والے اّکھر دو-ماترِک جاں گُرُو سمجھے جاںدے هن۔

'دھرم', 'کِرت', 'سُکر' وِّچ سارے اّکھر لگھُو هن اتے هر ِاّک سبد تِنّ-تِنّ ماتراواں دا هَے۔

'پانی', 'بُوٹے, 'پَےسے', 'گھوڑے', 'بھَورے' وِّچ سارے اّکھر 'گُرُو' هن۔ اتے هر ِاّک سبد چار ماتراواں دا هَے۔

جے لگھُو اّکھر نال اّدھک جاں ٹِّپی لّگا هووے تاں اُه دو-ماترِک جاں گُرُو هو جاںدا هَے, جِوےں : 'جّٹ', 'هِںگ' تے 'سُںڈھ دے پهِلے اّکھر گُرُو هن اتے هر ِاک سبد تِنّ-تِنّ ماتراواں دا هَے۔

دُّت اّکھر بھاوےں دو اّکھراں توں مِلکے بنِآ هُںدا هَے, پر گِنتی کرن وےلے ِاّک ِاکّلا اّکھر هی سمجھِآ جاںدا هَے, جِوےں : 'پربھ', 'پرےم', 'دوَےت اتے 'جڑھ' سارے دُاّکھرے سبد هن, جِنھاں وِچوں 'پربھ' تے 'جڑھ' دو-دو ماتراواں دے اتے 'پرےم' تے 'دوَےت' تِنّ-تِنّ ماترا دے هن۔ بِںدی دی کوای ماترا نهیں گِنی جاںدی, جِوےں کِ : 'چھاں' وِّچ اںتلا اّکھر لگھُو هَے, گُرُو نهیں۔