ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ 'ਸੋਚ ਦਾ ਸਫ਼ਰ'

ਕੁਝ ਮੁੱਢਲੇ ਸ਼ਬਦ

ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਅਜੋਹਾ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਕ ਦਰਜਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦਸ, ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇ, ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ। ਤ੍ਰੈ-ਮਾਸਿਕ ਰੂਪਾਂਤਰ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਉਹ ਬਾਕਾਇਦਗੀ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਤਕ ਪੁੱਜਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਿੰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਲੋਚਕਾਂ/ਪਾਠਕਾ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੌਲਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਹੱਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ਸੋਚ ਦਾ ਸਫਰ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ) ਵੀ ਲੜੀਵਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁਕੀ ਹੈ।

ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਝ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਨ। ਅਜੇਹੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੋ ਟੁੱਕ ਉੱਤਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਧਾਰਨ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ! ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਮੁਤਾਲਿਆ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੇਖਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਗਿਆਨ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਘੱਟ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਗਿਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਸੁਝਾਓ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਦੀਰਘ ਮੁਤਾਲਿਆ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਹਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਰੋਗਣ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ’ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਇੱਕ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ/ਵਿਦਵਾਨ ਲੇਖਕ ਹੈ।

ਸੋਚ ਦਾ ਸਫਰ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ) ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਵੀਨ ਗਦ-ਰਚਨਾ ਹੈ। ਪਰ, ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਕਿਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਏ? ਇਹ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੋਰ 'ਤੇ ਇਹ ਰਚਨਾ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਯੂ.ਕੇ. ਰਹਿੰਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸਨੇਹਾ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਪਰ, ਮਹਿਜ਼ ਸਾਧਾਰਨ ਚਿੱਠੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਜੁ ਹਰ ਪੱਤ੍ਰ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੱਗ ਪੱਗ ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੱੜ੍ਹਾਂ/ਚਿੱਠੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਚਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ ਤੇ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵੀ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸੋਚ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ: ਪਰ, ਇਸ ਨੂੰ ਢਿੱਲੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਵਾਲਾ ਨਾਵਲ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਏਗਾ। ਚਰਚਾ ਅਧੀਨ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ।

ਵਿਸ਼ੇ, ਹਰ ਪੱਤ੍ਰ ਨੂੰ ਨਿਬੰਧ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਹੈ। ਪਰ, ਇਹ ਪੱਤ੍ਰ, ਨਿਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਫਲਸਫਾ (ਦਰਸ਼ਨ), ਰਾਜਨੀਤੀ, ਇਤਿਹਾਸ, ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ, ਸੰਗੀਤ, ਸਿੱਖਿਆ, ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ, ਯਥਾਰਥਵਾਦ, ਰਹੱਸਵਾਦ, ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ, ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੇ ਮੁਕਤੀ, ਸਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਸਭਿਆਚਾਰ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ), ਸ਼ਿਵਮ, ਸਤਿਅਮ, ਸੁੰਦਰਮ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ, ਆਨੰਦ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪੁਸ਼ਪੌਦ ਅਤੇ ਸਨੇਹਾ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਪੱਤ੍ਰ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ-ਜਵਾਬ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚਾਰ ਵਿਮਰਸ ਅਧੀਨ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ੰਕੇ ਨਵਿਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ।

ਸੋਚ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਲਈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਉਸਾਰੂ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਉਪਰਾਲਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹੜੀ ਸੋਚ ਸਿਹਤਮੰਦ, ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸਾਤਵਿਕ ਨਹੀਂ ਉਹ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਉਪਦਰ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਵਿੱਦਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੋਚ ਦਾ ਸੁਹਬਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀ, ਉਹ ਕੇਵਲ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ। ਖੋਜ ਦਾ ਮੰਤਵ ਮਹਿਜ਼ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਇਹ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਿਆਣਿਆਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ, ਸੱਚ ਢਾਲਣ, ਉਸਾਰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ, ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰੀ ਜਾਣੇ ਐਵੇ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਗੱਲ ਹੈ।" ਜਦ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਜਾਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਮਹਿਜ਼ ਡਿਗਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਪੀ-ਐਚ.ਡੀ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਲਈ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਚੀਆਂ ਤੇ ਆਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਖਾਤਰ, ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਤਿਆਗ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ, ਅਸਲ ਤੇ ਨਕਲ, ਰੱਥ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਆਦਿ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਦਰਸਨ (ਫਿਲਾਸਫੀ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ, ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਜਨਮ ਤੇ ਵਿਕਾਸ, ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਤੇ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਯੂਨਾਨ, ਮਿਸਰ, ਭਾਰਤ, ਚੀਨ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਸੱਭਿਆਤਾਵਾਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਫਲਸਫੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਉਪਰੰਤ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾ ਕਲਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਤੇ ਵਾਦ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ) ਕਲਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਜਾਂ ਨੰਗੇਜ, ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਤਫਸੀਲ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਅਜੇਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਫਲਸਫੇ,ਸਿਆਸੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਸਮਾਜਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਤੇ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦੀਆ ਗੱਲਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉਠ ਕੇ ਅਜੇਹੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰੋ ਜਿਹੜੀ ਸਾਤਵਿਕ ਆਨੰਦ ਦੇਂਦੀ ਹੋਈ, ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਦਇਆ ਕਰੁਣਾ, ਖਿਮਾ

ਭਾਤੀ, ਮਮਤਾ, ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਸੰਤੋਖ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਵਰਗੇ ਕੋਮਲ ਤੇ ਸਾਤਵਿਕ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰੋ।" ਕਲਾ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰ ਕੇ ਕਲਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਇਹ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਾਦਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹੇ।

ਸੋਚ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਜੇਹੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਜੇਹਾ ਮਾਡਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲੱਗ ਪੱਗ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਸਾਵੀਂ ਪੱਧਰੀ ਤੇ ਸੁਖਾਵੀਂ ਸੁਧਰੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦਾ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੇ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ, ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੋਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਪਾਠਕ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਜਜਬਿਆਂ ਨੂੰ ਹਲੂਣਦੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਵੀ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਚੰਗੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਨਵੇਕਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਫਿਲਹਾਲ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਆਸ ਹੈ ਚੰਗੇ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲਣਗੇ।

-ਡਾ: ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ,

2447, ਫੇਜ 10,

ਮੋਹਾਲੀ-160062

ਮੇਰਾ ਮੁਆਫ਼ੀਨਾਮਾ

ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਤਰਾਜ਼ (ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਘਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ) ਇਹ ਸੀ ਕਿ 'ਤੂੰ ਸਮਝੇ ਘੱਟ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।' ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਆਪਣੀਆ ਪਹਿਲੀਆ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਛਪਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ 'ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਨਿਰੋਲ ਮਨਪਰਚਾਵੇ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦ ਕੇ ਪੈਸੇ ਜਾਇਆ ਨਾ ਕਰਨ। ਮੇਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬਹੁਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਹੁਤੇ ਇਤਬਾਰਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ।

ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਲਿਖਤੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਔਖਾਪਨ ਅਤੇ ਓਪਰਾਪਨ ਮੇਰੀ ਲਿਖਿਤ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਦੇ ਓਪਰੇਪਨ ਅਤੇ ਔਖੇਪਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ-ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਓਪਰੀ ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੁਭਾਵਕ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਆਪਣੀ ਲਿਖਿਤ ਨੂੰ ਸਰਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ, ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਵਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖਲੋਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਚੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੇ ਭਾਵ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਉਲਬਾ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਮੈਂ ਉਰਦੂ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਨਾਲੋਂ ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਨਨੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਹੈ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਸੈਨਸਬਿਲਿਟੀ (sensibility), ਸੈਨਸਿਟਿਵਨੈੱਸ (sensitiveness) ਅਤੇ ਸੋਨਸਿਟਿਵਿਟਿ (sensitivity) ਦੇ ਅਰਬਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ ਜਿਹਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਅਜੇਹੀ ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਬਦ-ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਨਹੀਂ ਘੜੀ। ਅਜੇਹੀ ਘਾੜਤ ਲਈ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੂਪ- ਵਿਕਾਸ ਜਾਂ ਰੂਪ-ਵਿਗਾੜ ਸੰਭਵ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਕੂਲ ਵੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ ਅਸੀਂ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਭੱਜ ਸਕਦੇ। ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਤੁਰੀ ਆ ਰਹੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੱਲ ਵੀ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ

ਉਹ ਬਹੁਤ ਔਖੇ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਜਨਮਸਾਖੀ ਅਤੇ ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਖਾਲਸਾ ਸਕੂਲ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਪੁਜੀ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਚੇਤੇ ਕਰ ਕੇ ਧਾਰਮਕ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਫਸਟ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਅਤੇ ਅਪਣਾਅ ਸਕਣਾ ਉਸ ਲਈ ਔਖਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਵੇਰ, ਵੂਲਿਚ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਮੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੋਰ ਸਾਰਿਆਂ ਵਾਂਗ, ਮੇਰੀ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹਨੀ ਔਖੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ?" ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ, "ਜਰੂਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਲਿਖਿਤ ਨੂੰ ਪੜਿਆਂ ਝੱਟ ਪੱਟ ਸਮਝ ਆ ਜਾਵੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।"

ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਲਿਖਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਈਸਵਰਵਾਦ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਣ ਦੀ ਦਲੀਲ ਆਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਨੂੰ ਦੁਬਾਜਰੇਪਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਹੋਵੇ। ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਢੋਈ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ: ਆਤਮ ਨਿਰਭਰਤਾ, ਵੀਰਤਾ ਅਤੇ ਸਰਵਸੱਤਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਸੋਵਰਨਿਟ) ਆਦਿਕ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਪਰਮ ਸ਼ਤਰੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਲਿਖਿਤ ਨੂੰ, ਉਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਵਿਚਾਰ- ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਸਮਝ ਕੇ ਜੀਵਨ- ਖੇਡ ਦੇ ਚੌਖਟੇ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਅਤੇ ਬੋਧਕ ਖੇਚਲ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਔਖੀ ਅਤੇ ਨਿਰਾਰਥਕ ਕਹਿ ਕੇ ਪਰੇ ਸੁੱਟ ਦੇਣ ਲਈ ਨਾ ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਲੋੜ ਹੇ ਨਾ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਦੀ।

ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ, ਡਾ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕੈਂਬੋ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਦੋਬਦੀ ਖਿੱਚ-ਧੂਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ) ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਕਠਿਨਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਲਾ ਨਹੀਂ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਕਠਿਨਾਈ ਦਾ ਗਿਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਵਧਦੀ, ਵਿਕਸਦੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ ਕਸਰਤ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜੇਹੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਸ. ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਕਵੈਂਟਰੀ। ਉਹ 'ਰੂਪਾਂਤਰ' ਦੇ ਹਰ ਅੰਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਟੈਲੀਫੂਨ ਕਰਦੇ ਹਨ: ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸੋਚ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੂਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਕਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਉਂਗਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਵੇਰ ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਗਿਆ-'ਸਾਇਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣ ਲਿਆ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫੂਨ ਕਰ ਕੇ ਆਖਿਆ-'ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜਾਣ ਲਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਸਭ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ। ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਮੰਨੀ ਅਤੇ ਸੇਧ ਲਈ ਧਨਵਾਦੀ ਹੋਇਆ। ਅਜਮੇਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਕਾਈਆਂ ਅਸੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਪਰਵਾਨ ਹਨ? ਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ? ਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ? ਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਸਾਡੀ ਮਨਸਿਕ ਅਮੀਰੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ?"

ਹੁਣ ਇੱਕ ਹੋਰ ਇਤਰਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਸ. ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਅਮੋਲਕ ਜੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ-'ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।' ਸ. ਤਰਸੇਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ

ਕੇਂਦਰ ਨਹੀਂ।" ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਵੀਰ ਵੀਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਮਾਤੀ, ਸ. ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ 'ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਹਿਣਾ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸ. ਤਰਸੇਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ. ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਮੇਰੇ ਪਾਠਕ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰੂਪਾਂਤਰ' ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ-ਸਰੋਤ ਵੀ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਮਿੱਤਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਮਾਲਕ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ 'ਰੂਪਾਂਤਰ' ਦੀ ਹਰ ਔਖ ਸੌਖ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਿੱਤਰ 'ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ' ਸਿਰਲੇਖ ਥੱਲੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਅਤੇ ਮਨੋਰਥ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਸਇੰਸ ਦਾ ਸੰਸਾਰ' ਅਤੇ 'ਸੋਚ ਦਾ ਸਫਰ' ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝੋ ਪਰੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸੁਹਿਰਦ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਕਿੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਹਾਂ, ਉਵੇਂ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ।

ਅਮੋਲਕ ਜੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (ਸ਼ਾਇਦ) ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਉਪਜੇ ਅਤੇ ਪਰਪੱਕਤਾ ਨੂੰ ਪੁੱਜੇ ਅਧਿਆਤਮਕ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੇਰਾ ਕੰਮ ਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਸੋਚ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਤਾਬਿਆਦਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਗੈਰ ਉਹ ਆਧਾਰਹੀਣ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਏਜੰਟ ਆਖੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਪ੍ਰੋਲੇਟੇਰੀਅਟ ਡਿਕਟੇਟਰਸ਼ਿਪ ਪੁਰਾਤਨ ਯਹੂਦੀ ਪਿੱਤਰੀ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਪਰੰਤੂ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਉਤਾਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਤਾਬਿਆਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰਣਾ ਅਤੇ ਵੈਰ -ਭਾਵ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚਲੇ ਦਬਾਜਰੇਪਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਪਰਲੋਕ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ (ਗਲਤ ਜਾਂ ਠੀਕ) ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਰਹਿਸਮਈ ਵਿਸਥਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ; ਦੇਸ਼- ਭਗਤੀ ਦੇ ਤਾਨੇ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ, ਦੇਸ਼-ਭਗਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅਦੁੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸੋਹਿਲੇ, ਮਾਤ-ਭੂਮੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤਿਲਕ ਕਰਨ ਦੀ ਰੀਝ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪਾਂ, ਝਾਂਸੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸ਼ਰਧਾ ਮੇਰੀ ਲਿਖਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਬਣਨਗੇ: ਨਾ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆ ਕੋਲ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸੱਤਾ ਖੋਹਣ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਸਲਾਹ ਹੀ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇਗੀ।

ਮੇਰੀ ਲਿਖਿਤ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਹੋਇਆ?

ਜੇ ਮੈਂ ਅਮੋਲਕ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਖਿਆਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮਨੋ- ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਠੀਕ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਸਕਿਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਉੱਤਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਆਧਾਰ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗਾ। ਮੇਰੇ ਇਲਮ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਹੋਇਆ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਚੰਗੇਰਾ ਬਣਨ ਲਈ ਜਾਂ ਚੰਗੇਰੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਤਮਕ, ਧਾਰਮਕ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।

ਸ. ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਅਤੇ ਸ. ਤਰਸੇਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ

ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। (ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ) ਉਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਮੰਜ਼ਲ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸੁਨੇਹਾ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਜਗਿਆਸਾ 'ਸੋਚ ਦਾ ਸਫ਼ਰ' ਅਤੇ 'ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਸੰਸਾਰ' ਵਿਚਲੇ ਲੇਖਾਂ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ।

ਮੇਰਾ ਨਿਮਾਣਾ ਜਿਹਾ ਉੱਤਰ ਇਹ ਹੈ :

ਰਿਨੇਸਾਂਸ, ਸਾਇੰਸ, ਮਸ਼ੀਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ, ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਆਦਿਕਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਡੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਏਨਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲਈ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਐਟਮੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧਾ, ਜਹਾਦਾਂ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਦੇ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਕਾਬ ਲਾਹ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਤੋਂ 'ਡਰਨ' ਅਤੇ ਅਮਨ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ 'ਤਾਂਘਣ' ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀਆਂ, ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਦੀ ਹਿਰਦੇ ਹੀਣਤਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਲੋੜ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾ (ਧਨ) ਦੀ ਬੇ-ਓੜਕੀ ਉਪਜ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਨੇ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ, ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਵਪਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਸਹਾਇਤਾ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਗ਼ੈਰਤ, ਆਤਮ ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਹੈਂਕੜ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨਤਾ, ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਆਦਿਕ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਏ ਬਗ਼ੈਰ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸੱਭਿਅ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ 'ਪਰਬਲ ਇੱਛਾ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ।

ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਅਮਨ, ਨਿਰਸ਼ਸਤ੍ਰੀਕਰਣ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਧਨ ਦੀ ਨਿਆਏ ਪੂਰਣ ਵੰਡ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਰਹਿਤ ਵਪਾਰ, ਸੰਸਾਰ ਵਿਆਪੀ ਵਿੱਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਨਿਆਏ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਸਾਂਝੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਖੋਜ, ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਯਤਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਲਈ (ਸ਼ਾਇਦ) ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਵਜੋਂ ਡ੍ਰੱਗਾਂ ਅਤੇ ਰਫਿਊਜੀਆਂ ਦੇ ਖੋਟੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਸੂਲੀ ਵਾਲਾ ਸੌਦਾ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ। ਪੱਛਮੀ ਜਨਸਾਧਾਰਣ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।

ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਐਨਕ ਰਾਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਇਹ ਸੁਪਨਾ ਕੇਵਲ ਖ਼ੁਸ਼-ਖਿਆਲੀ ਦਿਸੇਗਾ। ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਉੱਨਤ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਵੇਖਿਆਂ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਕਿਆਸੀ ਗਈ ਤਬਦੀਲੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੌਖੀ ਅਪਣਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਦਿਸੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸੌਖੀ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਕ ਤਬਦੀਲੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਮਹਾਨ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਅਲੰਘ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨਾ ਹੋਣ।

ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਫਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਇਕੱਲੇ ਰੂਸੋ ਦੇ 'ਸ਼ੋਸ਼ਲ ਕਾਨਟ੍ਰੈਕਟ' ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਜਾਂ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਕੈਪੀਟਲ' ਨੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲੈ ਆਦਾ। ਅਜੇਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜੀ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਕਾਰਨ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਲਿਖਣ- ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਚਾਰੇ ਹੋਏ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਇੰਸ, ਸਨਅਤ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਪਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕਿਆਸੀ-ਕਲਪੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਨਹੀਂ, ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਪਰਸਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਕੁਝ ਆਗੂਆ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਉੱਤੇ ਨੱਚਣ-ਟੱਪਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੋਚ ਦੀ ਥਾਂ ਨਾਅਰੇ-ਜੈਕਾਰੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਕਾਸ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਕਾਸ) ਲਈ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਬਿਨਾਂ ਲੋਕ ਸਮਾਜਕ, ਧਾਰਮਕ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੰਡੀਆਂ ਦੀ ਲਛਮਣ- ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਇਲਾਹੀ ਹੁਕਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਆਧੁਨਿਕ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਨਵੀਂ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਏਕਤਾ, ਕੋਈ ਸਾਂਝ ਵੇਖੀ ਜਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਸਾਰੇ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਈਸ਼ਵਰੀ ਏਕਤਾ ਜਾਂ ਵਾਹਦਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖੀ ਏਕਤਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਇਹ ਰੋਮਨ ਐਂਪਰਰ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮ੍ਰਾਟ ਦੀ ਏਕਤਾ ਸੀ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਂਦ ਦੀ ਸਾਂਝ ਜਾਂ ਏਕਤਾ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਰਾਰਥਕ ਅਤੇ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਏਕਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੇ ਜਹਾਦਾਂ, ਧਰਮਯੁੱਧਾਂ ਅਤੇ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀਆਂ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਲੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਤਮਾ ਅਮਰ ਅਤੇ ਅਭਿੱਜ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨੀ ਵੱਡੀ ਮੂਰਖਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ: ਬੇਲੋੜਾ ਕੰਮ ਸੀ।

ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚਲੀ ਭਾਵੁਕ ਏਕਤਾ ਰਜੋਗੁਣੀ ਬਿਰਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਿੱਤਰਤਾ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਅਪਣੱਤਮੂਲਕ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼-ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸੰਘਰਬ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਦੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਰੂਪ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਤੰਗ, ਅਧਿਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਮਾਲਕੀਮਈ (possessive) ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਪਛਾਣਾਤਮਕ ਰੂਪ, ਆਤਮਾ ਵਾਗ, ਅਵਿਵਹਾਰਕ, ਨਿਰਾਰਥਕ ਅਤੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਰੱਬ ਜਾਂ ਆਤਮਕ ਪਿਆਰ ਆਖ ਕੇ ਸੰਸਾਰਕ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਸ ਪਿਆਰ ਨੇ ਪਛਾਣ-ਰੂਪਾਂ ਹੋਣਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਜੜ ਭਾਵਕਤਾ ਦੀ ਰਜੋਗੁਣੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦੀ ਥਾਂ ਸਹਾਇਤਾ, ਸਹਿਯੋਗ, ਸਤਿਕਾਰ, ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ, ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਦੀ

___________

1. "ਪਿਆਰ ਕਬਜਾ ਨਹੀਂ, ਪਛਾਣ ਹੈ" ਕਹਿ ਕੇ ਸ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਦੇ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਬੌਧਿਕ ਸੂਖਮਤਾ ਅਤੇ ਸ੍ਵੈ-ਸੰਜਮ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਸਿਖਲਾਈ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਵਧੇਰੇ ਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ।

ਸਤਿਕਾਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਰੂਪੀ 'ਪਛਾਣਮੁਲਕ ਪਿਆਰ' ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਹੀ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨਕਾਲੀਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦੇ ਰਜੋਗੁਣੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਸਾਤਵਿਕ ਅੰਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸੋਚ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਰਤ ਨਹੀਂ। ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਭੁੱਲੀ ਹੋ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਹ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਾਰਿਆ ਹੈ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਜ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਦੋ ਚਾਰ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਖੀ ਗਈ ਜਾਂ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਦਾ, 'ਸੋਚ ਦਾ ਸਫ਼ਰ' ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਲੰਮਾ ਚੌੜਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ?

ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅੱਤ ਲੋੜੀਂਦੀ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਦੋ ਇੱਕ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਕੇ ਉੱਡਦੀ ਉੱਡਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪਰੀਪੂਰਣਤਾ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾ ਚੁੱਕੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤ੍ਰਤਾ ਨਾਲ ਸੋਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸੋਚ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਹਮਸਫਰ ਬਣਾ ਕੇ ਇਹ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਕਿਹੜਾ ਗਲਤ ਮੋੜ ਮੁੜ ਕੇ ਸੋਚ ਨੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਕਲੇਸ਼ ਦਾ ਬੀ ਬੀਜਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਧਰਤੀ ਉਤਲਾ ਜੀਵਨ ਸਾਂਝ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਖਲੋਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੋਚ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗਲਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੇ ਯੋਗ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕੇਗਾ ਜੇ ਉਹ ਸੋਚ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੋਵੇ।

-ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ

1

 

ਸਨੇਹਾ, 'ਮੇਰੀ ਸਨੇਹਾ' ਜਾਂ 'ਪਿਆਰੀ ਸਨੇਹਾ' ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ)

ਤੈਨੂੰ ਏਥੋਂ ਗਿਆ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਘੱਲਣ ਪਿੱਛੋਂ ਤੂੰ ਇਉਂ ਚੁੱਪ ਸਾਧੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਤੇਰੀ-ਮੇਰੀ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਦਾ ਤਲਾਕਨਾਮਾ ਸਨ। ਜੇ ਤੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਕੁਝ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਮੇਰੀ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਪੀਲ ਜਾਣ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਛੱਡਦੀ। ਬਾਈ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਪੁੱਛਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, "ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਤਾਂ ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਨਹੀਂ, ਭਰਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਤੋਂ ਰਾਜ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।" ਅਰੇ ਭਾਈ, ਕੁਝ ਤਾਂ ਦੱਸ ਕਿ ਇਹ 'ਵਿਆਹ ਦਾ ਜਾਦੂ' ਹੈ ਜਾਂ 'ਪੱਛਮੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿ ਤੂੰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਜਿੰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਸੁੰਦਰਤਾ, ਕਲਾ, ਦਰਸ਼ਨ, ਵਿਸ਼ਵ-ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ, ਮਾਨਵਵਾਦ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਡੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸੁਨਹਿਰੀ ਸਵੇਰਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰਮਈ ਸ਼ਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਮੀਲੋ ਮੀਲ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦੀ ਬੇ-ਧਿਆਨੀ ਕਦੀ ਕਦੀ, ਵੱਡਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ, ਪਿਛਲੇ ਦਸ ਸਾਲ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠ ਜੁ ਦੱਬੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੀਆਂ ਸਵੇਰਾਂ ਉਤੇ ਭਿਆਨਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦਾ ਅਸਾਵਧਾਨ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਕ੍ਰੋਧ ਨੂੰ ਅਸਾਰ ਆਖ ਕੇ ਸਾਡੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੈਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤੋਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲ ਸਕਣਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਈ ਹੈਂ ਸ਼ਾਇਦ' ਇਹ ਖਿਆਲ ਕਰਕੇ ਏਨਾ ਗੁੱਸਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਸਨੇਹ-ਸੰਬੰਧ ਤੋੜ ਦੇਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਏਨਾ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। 'ਜੇ ਅੰਬੀ ਕੱਟਾਂਗੀ, ਤਾਂ ਚੜ੍ਹ ਕਿਸ ਦੇ ਉੱਤੇ ਰਾਹ ਢੋਲੇ ਦਾ ਤੱਕਾਂਗੀ' ਵਾਲੀ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹਾ ਕੁਝ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਨੰਦਮਈ (ਜਾਂ ਚਿੰਤਾ ਭਰਪੂਰ) ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ (ਜਾਂ ਕੁਰੂਪਤਾ) ਉੱਤੇ ਜਿਸ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਤੂੰ ਪਰਦਾ ਪਾਈ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਓਨੀ ਢੀਠਤਾ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ।"

ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਪਾ ਜਦੋਂ ਕਚਹਿਰੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਕਰਮਚਾਰੀ (ਸ਼ਾਇਦ ਚਪੜਾਸੀ) ਕੁਝ ਫਾਈਲਾਂ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਪਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਪੜਤਾਲਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਦੇ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਕਿ ਪਾਪਾ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ

ਕੰਮ ਘਰ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ। ਚਲੋ ਜੇ ਲਿਆਉਣਾ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋ ਚਾਰ ਫਾਈਲਾਂ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਜਾਂ ਜੀਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵੀ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ। "ਭਲਾ ਇਹ ਕੀ ਸ਼ਾਨ ਹੋਈ ਕਿ ਆਪ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਘਰ ਆ ਜਾਓ- ਉਹ ਵੀ ਕਾਰ ਜਾਂ ਜੀਪ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਫਾਈਲਾਂ ਚੁੱਕੀ ਦੌੜਿਆ ਜਾਂ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਆਵੇ ?"

"ਨਹੀਂ ਬੇਟਾ, ਇਹ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਲੋੜ ਹੈ। ਦਿਨ ਦੇ ਕੰਮਕਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਵੇਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਛਾਣ-ਬੀਣ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਬੇਠਾ ਉਡੀਕਦਾ ਰਹਾਂ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਫ਼ਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਫਾਈਲਾਂ ਘਰ ਭੇਜਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਆਖਿਆ ਹੈ, 'ਮੈਂ ਉਡੀਕ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਫਾਈਲਾਂ ਵੱਖ ਕਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦਿਓ। ਪਰ ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਨਹੀਂ। ਦੱਸ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ?"

ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਢਾਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਕਰਮਚਾਰੀ ਫਾਈਲਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਚੌਵੀ-ਪੰਝੀ ਸਾਲ ਦਾ ਸਾਧਾਰਣ ਜਿਹਾ ਨੌਜੁਆਨ ਸਾਧਾਰਣ ਜਿਹੇ, ਪਰ ਸਾਫ਼- ਸੁਥਰੇ ਵਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਪੁਰਾਣੀ ਜਿਹੀ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਹੈਂਡਲ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਟੋਕਰੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚਾਰ ਫਾਈਲਾਂ ਰੱਖੀ ਲੱਗ ਪੱਗ ਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਾਈਲਾਂ ਪਾਪਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ (ਜਾਂ ਕਮਰੇ) ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਾਧਾਰਣ ਆਦਮੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕੇ। ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ, ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦੀ। ਉਹ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਝੁਕ ਕੇ ਸਲਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ, ਪਰ ਉਹ ਸੇ- ਅਦਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਪਦਾ। ਅੱਜ ਸ਼ੁੱਕਰਵਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਫਾਈਲਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ, ਪਾਪਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਘਰ ਦੱਸ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੌਰੇ ਉੱਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਤ ਬਟਾਲੇ ਜਾਂ ਕਾਦੀਆਂ ਰਹਿਣਾ ਪੈ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਘੰਟਾ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਪਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਆ ਬੈਠੀ ਸਾਂ। ਹੁਣ ਤੂੰ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝ ਲਵੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਂ ਆਸ ਨਾਲ ਆਈ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਕਹਿ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਸਾਧਾਰਣ ਖਿੱਚ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਅੱਛਾ ਇਹ ਗੱਲ ਏਥੇ ਹੀ ਛੱਡਦੀ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਨੇ ਜੋ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਸਮਝਣੋਂ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਉੱਥੇ ਗਈ ਸਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਚਿਰ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕਾਂ। ਪਾਪਾ ਦਾ ਇਹ ਕਮਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਚਹਿਰੀ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਨਿਹਾਇਤ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹੈ। ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਜੀਅ ਘੱਟ ਵੱਧ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਕਹੇਂਗੀ ਕਿ ਅੱਜ ਮੈਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੀ ਉਚੇਚੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਚੱਲ ਆਖੀ ਜਾ: ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।

ਕਮਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੀ ਪੈਨਸਿਲ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖਟਖਟਾਇਆ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਲੰਘ ਆਓ।" ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਫਾਈਲਾਂ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਪੜਚੋਲਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਮੇਰੀ ਨੋਟ ਬੁੱਕ ਉੱਤੇ ਪਾ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਉਚੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ?"

"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਪੀ-ਐੱਚ.ਡੀ. ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ।"

"ਤੁਹਾਡਾ ਟਾਪਿਕ ਕੀ ਹੈ?"

ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਝਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਕਚਹਿਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਣ ਕਰਮਚਾਰੀ (ਸੰਭਵ ਹੈ ਚਪੜਾਸੀ) ਪੀ-ਐੱਚ ਡੀ. ਤੋਂ ਵਾਕਿਫ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਲੱਗਿਆ ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਚੇਤਾ ਭੁੱਲ ਗਈ ਸਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਾਪੀ ਵਿੱਚ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਕਿੱਟਾਂ ਦੀ ਭਾਤੀ ਪਾ ਕੇ ਇਹ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਉਚੇਰੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸਾਂ ਉਹ ਚਪੜਾਸੀ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ: ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਸਾਧਾਰਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਜਿਸ ਸਰਲਤਾ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੇ ਸਨ ਉਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਾਧਾਰਣ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦੇ ਲਖਾਇਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਮੈਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਮੈਂ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ। "ਇੱਕ ਕਲਾਤਮਕ ਵਰਦਾਨ-ਯਥਾਰਥਵਾਦ।"

"ਉਹ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਕਲਾ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਮੰਨ ਕੇ ਤੁਰੇ ਹੋ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਕਲਾ ਦਾ ਸਰਾਪ ਹੀ ਜਾਪਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਯਥਾਰਥ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ। ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਤਾਂ ਕਲਾ ਲਈ ਕਲੰਕ ਵੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕੋਈ ਥੀਸਸ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹੋ ?"

"ਜੀ ਨਹੀਂ। ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਮੇਰੇ ਹਨ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਥੀਸਸ ਅਜੋਕੇ ਕਲਾ ਪਾਰਖੂਆਂ ਅਤੇ ਪਰੀਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਰਸਤੇ ਤੁਰਨ ਦੀ ਮੂਰਖ਼ਤਾ ਜਾਂ ਦਲੇਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।" ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਅਤੇ ਵਿਦਾਇਗੀ ਲਈ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ। ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸੰਬੰਧੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੋਖੇ ਵੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਰੁਕ ਕੇ, ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾ ਸਕੋਗੇ ?"

ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਕਹੇ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਪਰਤ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸੇ ਸੰਕੇਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਮੇਜ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਈ ਕੁਰਸੀ ਉਤੇ ਇਉਂ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਬੈਠ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉੱਥੇ ਬਹਿਣ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਪਾਪਾ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸਾਂ ਅਤੇ ਇਉਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਡੇਢ ਜਾਂ ਦੇ ਮੀਟਰ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਾਂ। ਆਪਣੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕਾ ਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੇ-ਮਲੂਮੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਦੱਸੋ ਕਿਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ? ਪਰ ਮੈਂ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਰੁਕ ਸਕਾਂਗਾ।"

ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਕੋਚ, ਕਿਸੇ ਉਚੇਚ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਝਟਪਟ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਇੱਕ ਓਪਰੀ ਥਾਵੇਂ ਆ ਕੇ ਏਨੀ ਤਸੱਲੀ ਅਤੇ ਅਪਣੱਤ ਦਾ ਵਿਖਾਲਾ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕੋਚ ਜਾਂ ਉਚੇਚ ਦਾ ਉਹਲਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਾਂ। ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸੇ ਸਹਿਜ ਦਾ ਵਿਖਾਲਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਿਹੜਾ ਸਹਿਜ ਉਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਭਾਵਕ ਜਿਹਾ ਆਚਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ

ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸ-ਯਤਨ ਸਹਿਜ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਧਾਰਣ ਵਿਵਹਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਆਪਣੇ ਦੋ ਕੁ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ 'ਕਲਾ ਲਈ ਸਰਾਪ’ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ 'ਕਲਾ ਦਾ ਕਲੰਕ' ਅਤੇ 'ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਲਾ ਲਈ ਅਢੁੱਕਵਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ' ਆਖ ਗਏ ਹੋ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਰਣੇ, ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤਰਕ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੇ ਹਨ। ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਗੰਭੀਰ ਤਰਕ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਕਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਾਰਤਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ: ਦੂਸਰੀ ਕਿਸੇ ਮਿਲਣੀ ਉੱਤੇ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ।"

"ਜੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਨਿਰਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਸਾਧਾਰਣ ਰਾਵਾਂ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਕਾਹਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਹੋਈ ਸੰਖੇਪਤਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਣਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ।"

"ਤੁਹਾਡੀ ਕਾਹਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝ ਸਕਦੀ ਹਾਂ। ਦਿਨ ਭਰ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਅੱਕ-ਥੱਕ ਗਏ ਹੋਵੋਂਗੇ। ਮੈਂ ਚਾਹ ਬਣਾ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹਾਂ। ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ।"

"ਜੀ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਭਾਰਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਥਕੇਵਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰਹੀ ਗੱਲ ਅਕੇਵੇਂ ਦੀ, ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਘਾਲਣਾ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਇੱਕ ਕਰਮ-ਭੂਮੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਵਿਸਮਾਦ ਭਰੀ ਇਸ ਵਿਚਿੱਤਰ ਕਰਮ-ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਕੇਵਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਏਥੇ ਦੁੱਖ, ਚਿੰਤਾ, ਉਦਾਸੀ, ਉਡੀਕ, ਆਸ਼ਾ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਕਾਹਲ ਆਦਿਕ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਕੇਵੇਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਮੇਰੀ ਕਾਹਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਂ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਨਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੇ। ਹੁਣ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਡਾਂਟ-ਡਪਟ ਵੀ ਕਰਨਗੇ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੁੱਸੇ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪ ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗਾ। ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲਾਗੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਓਹ ਹੋ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਵਾਧੂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਕਤ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਦੱਸੋ, ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਿੱਥੋਂ ਕਰੀਏ ?"

"ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਮੁੱਕਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਚਾਹ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹਾਂ।" ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਉਡੀਕੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਕਮਰਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਕੇ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਈ। ਚਾਹ ਪੀਣ ਦੀ ਲੋੜ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਏਨੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਸ ਅਜੀਬ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਅਨੋਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਗੈਸ ਕੁੱਕਰ ਉੱਤੇ ਚਾਹ ਲਈ ਪਾਣੀ ਗਰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ ਅਤੇ ਬੇ-ਤਰਤੀਬੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਦੁਹਰਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। 'ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ

ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗਤਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਕੋਹੋ ਜਿਹੀ ਅਜੀਬ ਮਾਂ ਹੈ ਇਹ। 'ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੁੱਸੇ ਕਦੇ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ  ਇਸ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੇ ਟਾਈਮ ਟੇਬਲ ਦਾ ਏਨਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਿੰਨਾ ਮਿੱਠਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਇਹ।। "ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸਮਾਦੀ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਅਕੇਵਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰਹੱਸ ਨਹੀਂ ਪਛਾਤਾ। ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਅਤੇ ਲੋੜਾਂ-ਥੁੜਾਂ ਭਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ, ਕਿੰਨਾ ਸੰਤੋਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਹੇ ਇਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ। ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਕਦੇ ਏਨੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਅਤੇ ਚਾਹ ਲਈ ਕੁੱਕਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਨੇ ਉਬਲ ਕੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਚਾਹ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਟ੍ਰੇ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕੀ ਜਾਂਦੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਗੱਲ ਪੁੱਤਰ, ਚਾਹ ਆਪ ਕਿਉਂ ਬਣਾਈ ਹੈ ? ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿੰਦੀ।"ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬੀ ਜੀ," ਕਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਚਾਹ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਗਈ। ਚਾਹ ਦੀ ਪਿਆਲੀ ਬਣਾ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਿਆਲੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ, 'ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟ ਬਚੇ ਹਨ। ਇਹ ਚਾਹ ਪੀਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਣੇ ਹਨ। ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਡੀ ਵਿਚਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।"

"ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਦਾਂ-ਵਿਵਾਦਾਂ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਚਕ ਵੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਸਹਿਮਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀਏ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਤਿ ਤੁਹਾਡੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਰਹਿ ਸਕਣਾ ਮੈਨੂੰ ਔਖਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।"

"ਤਸਾਂ ਚਾਹ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਬਣਾਈ ਹੈ: ਪਰ ਮੈਂ ਮਿੱਠਾ ਜ਼ਰਾ ਜਿਆਦਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਪੇਂਡੂ ਆਦਮੀ ਹਾਂ ਨਾ," ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਪਿਆਲੀ ਵਿੱਚ ਖੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਭਰਪੂਰ ਚਮਚ ਪਾ ਕੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੋਲਿਆ। ਇੱਕ ਘੁੱਟ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਆਖਿਆ, "ਅਬ ਆਏਗਾ ਮਜ਼ਾ।" ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸਾਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਮਿੱਠੇ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਦਾ ਘੁੱਟ ਭਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈ ਚਮਕ ਤੋਂ, ਉਸ ਦੀ ਮਿੱਠੇ ਪ੍ਰਤਿ ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾ ਕੇ, ਉਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਤਰਾਜੂ ਉੱਤੇ ਤੋਲ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਤ੍ਰੱਭਕ ਜਹੇ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਯਥਾਰਥ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਲਾ ਦਾ ਯੋਗ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ। ਕਲਾ ਦੀ ਜਨਨੀ ਕਲਪਨਾ ਹੈ। ਯਥਾਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ।"

"ਕਲਾ ਵਿਗਿਆਨ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਨੇਮ ਹਨ, ਮਾਨਦੰਡ ਹਨ।"

"ਕਲਾ ਦੇ ਨੇਮ ਕਲਾ ਦੇ ਸੁਆਮੀ ਨਹੀਂ, ਸੇਵਕ ਹਨ: ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਨਹੀਂ, ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਸੰਕੇਤ ਹਨ, ਸੁਝਾਅ ਹਨ। ਇਹ ਨੇਮ ਵਿਗਿਆਨ ਜਾਂ ਗਣਿਤ ਦੇ ਨੇਮਾਂ ਵਾਂਗ ਕਠੋਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਢਿੱਡ ਪੀੜ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ ਬੁਖ਼ਾਰ, ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਭੰਗੜਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਨੇਹੀ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਨਾਲ ਉਦਾਸ, ਦੋ ਅਤੇ ਦੋ ਸਦਾ ਚਾਰ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ। ਗਣਿਤ ਦੇ ਨੇਮ ਮੇਰੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਹਨ। ਇਹ ਕਠੋਰ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਗਮੇ ਦਿਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਤਾਚੀਨਾਂ ਨੂੰ 'ਸੁਨਾਏ ਨਾ ਬਨੇ'। ਪਰ ਮੇਰੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਦਾਸ ਕਰ ਦੇਣ

ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਇਸ ਜਗਤ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰਮਣੀਕ ਬਣਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਾਰਦਿਕ ਸੰਬੰਧ-ਸੌਂਦਰਯ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਹੈ।"

ਉਹ ਚਾਹ ਪੀਣੀ ਭੁੱਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਖਿਆਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਉਚੇਰਾ ਜਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਜਿਹੀ ਆਭਾ ਫੈਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਕੁਝ ਅਜੇਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਵਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਸਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਬੇਵੱਸੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ,ਕੁਝ ਸਿਆਣੇ ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਕਿਸੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾਏ ਅਸਲ ਦੀ ਨਕਲ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਇਸ ਜਗਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾ ਕੇ 'ਨਕਲ ਦੀ ਨਕਲ' ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ....."

ਮੇਰਾ ਵਾਕ ਅਜੇ ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਕਿਸੇ ਉਤੇਜਨਾ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕਾਈ ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਅਣਜਾਣ ਸਨ ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਅਸਲ ਦੀ ਨਕਲ ਆਖਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਮੌਲਿਕ ਸਿਰਜਨਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਖੁੱਟ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅਧੂਰੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਅਧੂਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਲਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀ ਅਧੂਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤੱਕੜੀ ਤੋਲਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇ ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅਜੇਹਾ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਜਗਤ ਕਿਸੇ ਅਸਲ ਦੀ ਨਕਲ ਅਤੇ ਅਧੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਜੋ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼, ਸਪਾਰਟਾ ਦੀ ਸੈਨਾ ਕੋਲੋਂ ਹਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਜਗਤ ਦੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਬਦਲ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਨਕਲ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਲਪਨਾ ਲੋਕ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਹੋਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਕਲ ਦੀ ਥਾਂ ਅਸਲ ਹੀ ਆਖੀ ਜਾਂਦੀ। ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੇ ਹਾਰ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਅਧੂਰਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇੱਕ ਅਧੂਰੀ ਨਕਲ, ਜੋ ਹੋਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਇੱਕ ਲੋਕਾਂ ਲਈ। ਸਪਾਰਟਾ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੋਵੇਗਾ।

ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੂਰੇ ਵੰਗ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੀ ਜੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਮੈਂ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਚਾਹ ਵਾਲੀ ਟ੍ਰੇ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫੜੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕੀ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਕਰਕੇ ਬੀ ਜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਚੁੱਪਚਾਪ ਅੰਦਰ ਆਏ ਸਨ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਉਹ ਪਾਪਾ ਦੀ ਸਵੈਟਰ ਉਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਦਰਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜੀਆਂ ਅਤੇ ਤੇਜ ਹਿਲਦੀਆਂ ਸਲਾਈਆਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅਹਿੱਲ

ਹੋ ਗਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਹੇਠ ਪੋਲਾ ਜਿਹਾ ਦਬਾਇਆ ਹੋਇਆ ਉਂਨ ਦਾ ਗੋਲਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਰਿੜ੍ਹ ਕੇ ਮੀਟਰ ਕੁ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉੱਤੇ ਜਾ ਟਿਕਿਆ। ਬੀ ਜੀ ਦਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣਾ ਕਿਸੇ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਅਹਿੱਲ ਪਾਣੀ' ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕੰਕਰ ਪੱਥਰ ਦੇ ਡਿੱਗ ਪੈਣ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਵਿੱਚ ਉਪਜਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰਤ ਨਾਲ ਜਾ ਟਕਰਾਈਆਂ। ਉਸ ਨੇ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਸਾਰ ਕੁਰਸੀ 'ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਈ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਜਿਹੇ ਖਲੋ ਗਿਆ। ਬੀ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਬੀ ਜੀ, ਇਹ ਪਾਪਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਫਾਈਲਾਂ ਛੱਡਣ ਆਏ ਸਨ।"

"ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਏਂ, ਕਾਕਾ?"

"ਜੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਚਪੜਾਸੀ ਹਾਂ। ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ ਹਨ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੂੰ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ।"

ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਉੱਨ ਦਾ ਗੋਲਾ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਹੀ ਪਿਆ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ। ਸਲਾਈਆਂ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸੇ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ ਜਿਸ ਉਤੋਂ ਉਹ ਉੱਠ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ, ਸਿਆਣੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੰਭੀਰ (ਪਰ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਾਸੋਹੀਣੇ) ਸੁਆਲ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛੇ। ਹਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਆਲਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ, ਸਿਆਣੀਆਂ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ (ਪਰ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਬੇ-ਲੋੜੀਆਂ) ਨਸੀਹਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਬੀ ਜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਤਰਸ ਆਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਤੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜੁ ਘੜੀਆਂ-ਪਲਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਭਟਕ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ, ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਤ੍ਰਾਰਪਣ ਕਰ ਸਕਾਂ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ (ਇਨ-ਬਿੰਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ) ਲੱਗ ਪੱਗ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਰੇ ਤੱਕ ਪੁਚਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਅਰੋ ਹਾਂ, ਯਾਦ ਆਇਆ। ਤੈਨੂੰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਪੁੱਛਣੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਲਾ ਨੂੰ ਨਕਲ ਦੀ ਨਕਲ ਕਹਿ ਕੇ ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਆਖਿਆ ਜਰੂਰ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਰਾਜਾ ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੀ ਹਾਂ, ਪਰ ਕੌਣ ਮੱਥਾ ਮਾਰੇ। ਇਸ ਦੀ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਿਖ ਘੱਲ। 'ਮੁਫ਼ਤ ਹਾਥ ਆਏ ਤੋ ਬੁਰਾ ਕਿਆ ਹੈ।

ਤੇਰੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇਰੇ 'ਆਪਣਿਆਂ' ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤ ਕੁਸੱਤ ਲਿਖਣੀ ਆਰੰਭ ਕਰਾਂਗੀ।

ਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਝਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ।

ਤੇਰੀ ਆਪਣੀ ,

(ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ)

ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ।

2

ਈਸਟ ਹੈਮ-ਲੰਡਨ,

21.5.95

ਮੇਰੀ...... ਪਿਆਰੀ........ (ਪੁਸਪਿੰਦਰ ਨਹੀਂ) ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਲਵਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਸਾਧੀ ਰੱਖੀ, ਪੱਤਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲਿਖਿਆ।

ਸੁਣ-

ਸੁਪਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਿਆਂ ਨਾਲ ਜਿੰਨਾ ਵਾਹ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਮੁੰਡਿਆ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। 'ਸਭਨਾ ਸਾਹੁਰੇ ਵੰਞਣਾ ਸਭਿ ਮੁਕਲਾਵਣਹਾਰ' ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸੱਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਸੁਪਨੇ ਅਤੇ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਸੰਸੇ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬਲ ਦੇ ਦੇਸੋਂ ਅਤੇ ਅੰਮੜੀ ਦੇ ਵਿਹੜਿਉਂ ਵਿਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਸਾਧਾਰਣ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਕਿ ਮੈਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਫਲਸਫੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਟੁੱਟੇ ਬਿਨਾਂ ਦੂਜਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਝਾਈ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ। ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲਈ ਕਰਨਜੀਤ ਦੀ ਕਲਾਈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਬੁੜ੍ਹਾਪੇ ਦੀ ਵਹਿੰਗੀ ਇਸ 'ਸਰਵਣ' ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਤੇ ਰੱਖਣੋਂ ਮੈਨੂੰ ਸਦਾ ਸੰਕੋਚ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸੰਸੇ ਦਾ ਭਾਰ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜੰਮੀ ਪਲੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਦੀ ਨੋਂਹ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿਦ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਭਾਵੇਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਨਿੱਜੀ ਅਨੁਭਵ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਭਰੋਸੇ ਹੋਰ। ਮੈਂ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਸਾਂ; ਪਰ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਨ: ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਸਮਝਦੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਈ, "ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ, ਪਰਾਏ ਦੇਸ਼, ਅਣ-ਪਛਾਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ।" ਤੀਜਾ ਸੰਸਾ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਭਾਰਾ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਸਰੀਰਿਕ ਹਾਲਤ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਝਾਈ ਜੀ ਮੁਟਾਪਾ ਅਤੇ ਬੀ ਜੀ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਆਖਦੇ ਸਨ, ਵੀ ਮੇਰੇ ਸੰਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ, ਇਸ ਪਾਸੇ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦੀ

ਸਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿੰਜਣ ਲੱਗ ਪੱਗ ਮੁੱਕ ਗਏ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੇ ਚਿੜੀਆਂ ਦੇ ਚੰਬੇ ਵਾਲੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਸਹੇਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮਾਤਰ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਮਟ ਕੇ ਸਮਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰੀਤ-ਲੜੀ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਦੇ ਸੰਸੇ ਦਾ ਭਾਰ ਸਭਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ।

ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਸਮਾਂ (ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦਾ ਕੁਝ ਸਮਾਂ (ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ) ਲੜਕੀ ਦਾ ਮਨ ਸੰਸਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠ ਏਨਾ ਦੱਬਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਪਨੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਹੀਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਬੀਜ- ਰੂਪ ਬਣ ਮਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ 'ਹੋਣ' ਜਾ 'ਹੋ ਜਾਣ' ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਮਿੱਤਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਖਰਚਾ ਹੋਇਆ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਵਿਆਹ ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ ਉਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਮਝਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਲੰਡਨ ਜਾ ਕੇ ਮੇਰਾ ਆਨੰਦ-ਕਾਰਜ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਕੇਵਲ ਮੈਰਿਜ ਰਜਿਸਟਰੀ ਦਫਤਰ ਜਾ ਕੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰੰਗੀਨੀ ਅਤੇ ਰੌਣਕ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ-ਘਰ (ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ) ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੰਸਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਰੰਗੀਨੀ ਅਤੇ ਰੌਣਕ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਪਲ ਨੂੰ ਨਿਰਾ ਮਾਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਡਮੁੱਲੀ ਦੌਲਤ ਸਮਝ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਤਿਜੋਰੀ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਪੱਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਾਂਗੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪੱਤ੍ਰ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਏਨੀ ਢਿੱਲ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ।

ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਚੰਭਾ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਅਪਣੱਤ ਉੱਤੇ ਹੋਇਆ। ਘਰ ਦਾ ਹਰ ਜੀਅ ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਕਈ ਜਨਮਾਂ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ, ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਭ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਫਲਸਫੇ ਦੀ ਸਟੂਡੈਂਟ ਹਾਂ, ਇਹ ਵੀ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਦਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਮੇਰੀਆਂ ਪਸੰਦਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਸਮੇਂ ਉਹੋ ਤੁਹਫੇ ਲਿਆਂਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਾਂ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਲੁਕ ਕੇ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਹਰ ਸੰਬੰਧੀ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਮਿੱਤ੍ਰਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੈ, ਤੇਰੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੈ, ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮੈਂ।

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਝਾਈ ਨੂੰ ਓਨਾ ਹੀ

ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨਾ ਮੈਂ ਅਤੇ ਤੂੰ ਜਾਣਦੀਆਂ ਹਾਂ। ਕਰਨਜੀਤ ਬਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਪ ਤੱਕ।

ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉੱਕੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ- ਇੱਕ ਮਾਸਾਹਾਰ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਮੋਹ। ਉਂਜ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ-ਸਾਡੇ ਪਾਪਾ-ਸੰਪੂਰਨ ਤੋਰ ਉੱਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ, ਮਿੱਤ੍ਰਾਂ ਦੇ ਮਿੱਤ੍ਰ, ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁੱਢੇ ਅਤੇ ਜੁਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਆਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਚਪਨ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਹਬਤ ਇੱਕ ਸੁਭਾਗ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਫਲਸਵੇ ਦੀ ਲਗਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਮਰਾ ਉੱਤਮ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਇਉਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਹੋਏ ਬੀਤੇ ਸਾਰੇ ਦਾਨਿਆਂ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠੇ ਹੋ। ਪਾਪਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਪੁਰਾਣੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕਰਨ ਦੇ ਤੁੱਲ ਹੋ।

ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਭ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਹਨ। ਦੁੱਧ ਦੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਪਿਆਲੇ ਉਤੇ ਚਮੇਲੀ ਦੀ ਫੁੱਲ ਵਾਲੀ ਸਾਖੀ ਤਾਂ ਅਸਾਂ ਸੁਣੀ ਹੋਈ ਹੈ; ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਸਾਖੀ ਦਾ ਸਾਖਿਆਤਕਾਰ ਸਾਡੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਹਨ। ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰ ਜਗਤ ਦੇ ਤਮਾਸ਼ੇ ਨੂੰ ਜਿਸ ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜੁਗਤੀ ਕਿਸੇ ਸਰਸਵਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਏਨੀਆਂ ਅਦਭੁੱਤ ਸਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੋਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਰੇ ਮਹੀਨੇ ਮੈਂ ਇਹੋ ਜਾਣਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸੁਪਨਾ ਹੋ ਜਾ ਅਸਲੀਅਤ। ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਨਿਰਣਾ ਕਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਖਣਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਜਗਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਇੱਕ ਜੀਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣ ਹੀ ਵਾਲੀ ਸਾਂ ਕਿ ਤੇਰਾ ਪੱਤਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਲੇਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਭਾਵੇਂ ਸਰਦੀਆ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਸਨ ਤਾਂ ਵੀ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੀ ਵਲੈਤ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਨੇ ਸ਼ੈਲੇ, ਕੀਟਸ ਅਤੇ ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਕਿਵੇਂ ਉੱਡ ਪੁੱਡ ਗਏ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। ਵਲੈਤੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਸੁੰਞ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ।

ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਪੱਤਰ ਨਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਗਿਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਜਾਂ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਇੱਕ ਗਿਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੈ 'ਚਿੱਠੀ'। ਅਰੇ ਰੇ ਰੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਨੇ ਕਿੰਨਾ ਕਿਰਕਿਰਾ-ਪਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿੰਨਾ ਖਰ੍ਹਵਾ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ 'ਪੱਤਰ' ਲਿਖਿਆ ਨਾ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਧਰਮ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ, ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮਕਰੂਜ਼ ਹੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਕਰੂਜ਼ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਕਰਜ਼ਦਾਰ; ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ

ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਨਾਲ ਵੀ ਸਨੇਹ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਰਲਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ। ਉਂਜ ਹਿੰਦੀ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਜੋੜ ਸੋਧੇ, ਸਵਾਰੇ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਤੂੰ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਪਰਿਵਾਰ। ਤੂੰ ਹੈਰਾਨ ਹੈ ਕਿ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਕੱਲਰ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕ ਸੰਕੋਚ ਦਾ ਕਮਲ ਕਿਵੇਂ ਉੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੀ ਅਸਾਧ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਰੋਗੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਨਖ਼ਲਿਸਤਾਨ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਉਚੇਚੇ ਯਤਨ ਦੇ, ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਸੀਤਲਤਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪਰਿਵਾਰਕ ਇਕੱਤਰਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਕੱਠਾ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਕੋਈ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਤੇ ਕੋਈ ਭੁੰਜੇ ਗਲੀਚੇ ਉੱਤੇ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਜੇਹੀ ਕਿਸੇ ਇਕੱਤਰਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਗ਼ੈਰ ਹਾਜ਼ਰ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜੇਹੇ ਅਵਸਰਾਂ ਦਾ ਖੂਬ ਆਨੰਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਬੇ-ਤਰਤੀਬੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਪੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਉੱਚਾ, ਕਾਹਲਾ ਜਾਂ ਬੇ-ਵਾਰੀ ਬੋਲੇ ਤਾਂ' ਪਾਪਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਮ ਕਰਕੇ 'ਹੋਲੀ', 'ਸੁਣੋ', 'ਨਾ ਭਈ', 'ਜ਼ਰਾ ਠਹਿਰ ਜਾ', ਇਹ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਵਾਕਅੰਸ਼ ਹੀ ਉਚਾਰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਾਪਾ ਵੀ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਸਰਵੋਤਮ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਇਕੱਤਰਤਾ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।

ਜਿਸ ਦਿਨ ਤੇਰਾ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਮੈਂ ਪੱਤਰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੀ ਪਾਪਾ ਕੋਲ ਗਈ ਅਤੇ ਆਖਿਆ, "ਪਾਪਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੱਤਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਲੈਣੀ ਹੈ।"

"ਅੱਛਾ ਜੀ, ਪੱਤਰ ਆ ਹੀ ਗਿਆ।"

"ਪਾਪਾ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਪੱਤਰ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ ?"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਬੇਟਾ, ਝਾਈ ਉਦਾਸ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਣਗੇ। ਪੱਤਰ ਤਾਂ ਲਿਖਣਗੇ ਹੀ। ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਕੋਈ ਔਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ।"

"ਨਹੀਂ ਪਾਪਾ, ਇਹ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਪੱਤਰ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਸਹੇਲੀ ਦਾ ਪੱਤਰ ਹੈ।"

"ਬਹੁਤ ਸੁਆਦਲਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਛੇਤੀ ਸੁਣਾ। ਪਰ ਕੋਈ ਪਰਦੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ.....?" ਉਹ ਨੀਝ ਲਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, "ਅੱਛਾ, ਹੁਣ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ।"

ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਪੱਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਪੱਤਰ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ਬਦ 'ਚਿੱਠੀ' (ਫਿਰ ਕਲਮ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕਿਰਕਿਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਓਥੇ ਓਥੇ, ਜ਼ਰਾ ਅਟਕ ਅਟਕ ਕੇ, ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਪੱਤਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ

ਆਸ਼ਾ ਭਰਪੂਰ ਆਨੰਦ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਲਿਆ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ, ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀ, ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦੇ, "ਵਾਹ, ਵਾਹ" ਅਤੇ "ਆ ਹਾ ਹਾਹਾ" ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, "ਕੀ ਗੱਲ ਪਾਪਾ ?"

"ਹਮਾਰੇ ਚਮਨ ਮੇਂ ਦੀਦਾਵਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਕਭੀ ਹਮ ਉਸ ਕੇ, ਕਭੀ ਅਪਨੇ ਚਮਨ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ।"

"ਪਾਪਾ, ਤੁਸਾਂ ਤਾਂ ਗਾਲਿਬ ਅਤੇ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।"

"ਵਿਚਕਾਰ ਆਪ ਬੈਠ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਇਹ ਮਿਲਾਪ ਨਹੀਂ ਨਰੜ ਹੈ। ਅਣਜਾਣੇ ਗਲਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਚਲੋ ਦੋਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ।"

"ਇਸ ਪੱਤਰ ਦਾ ਉੱਤਰ ਜਰਾ ਜਲਦੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।"

"ਤੇਰੇ ਲਈ ਕੀ ਔਖਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੈ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਨਹੀਂ। ਅਰੇ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵੀ ਹੈ।"

"ਪਾਪਾ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਭੁੱਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਉੱਤਰ ਤੁਸਾਂ ਹੀ ਦੇਣਾ ਹੈ।"

"ਚਲੇ ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਰੱਖ ਲਵੋ।"

ਕੀ ਇਹ ਕਿਆਸੋਪਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਘਰ ਦੀ ਨੋਂਹ ਨੂੰ ਆਏ ਇੱਕ ਸਹੇਲੀ ਦੇ ਪੱਤਰ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਕੱਠਾ ਬੈਠੇ, ਪੱਤਰ ਸੁਣੇ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇ, ਅਤੇ ਕੀ ਉੱਤਰ ਦੇਣਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਵੇ ? ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਣ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਅ ਮਿਲ ਬੈਠਣ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਹੱਥੋਂ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਉਚੇਦੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਅਜੇਹੇ ਮੌਕੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਅਗਲੀ ਛੁੱਟੀ ਉਤੇ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕੁਝ ਪਕਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਅਮਕੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਲੜਕੇ ਦੇ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਉੱਤੇ ਕੀ ਤੋਹਫਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਆਦਿਕ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ, ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ, ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਉਤੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਇਕੱਤਰਤਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹੋ ਵਿਚਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਵੇਰ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਐਤਵਾਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਘਰ ਬੁਲਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਰਿਵਾਰਕ ਇਕੱਤ੍ਰਤਾ ਵਿੱਚ ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਉਚੇਚਾ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ (ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ) ਅਚਾਨਕ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੈਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਸਗੋਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹਨ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਇਕੱਰਤਾ ਦੀ ਵੀਡੀਓ ਫਿਲਮ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੈਸਟ ਰਿਕਾਰਡਰ ਉਤੇ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੈਸਟ ਟੇਪ ਸੁਣ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਉੱਤਰ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਵੀਡੀਓ ਟੇਪ ਦੀ ਕਾਪੀ ਤੈਨੂੰ ਘੱਲ ਦਿਆਂਗੀ। ਤੂੰ ਵੇਖੇਗੀ ਕਿ ਤੇਰੇ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੱਤਰ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਉਤੇ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ,

"ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸੋਚਣਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਆਦਮੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਚਪੜਾਸੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼.... ।"

ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਵਾਕ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ, "ਨਹੀਂ ਬੇਟਾ, ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਆਦਮੀ ਸੋਚਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ।"

"ਤੁਸਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ।" ਇਹ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ। "ਓ ਸੌਰੀ। ਬੇਟਾ, ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਲਵੋ।"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਬੱਸ ਇਹੋ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਜੀਨੀਅਸ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ।"

"ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਮੁੱਲ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਕਾਊ ਮਾਲ ਬਣ ਕੇ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਜੇ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਕਾਹਦੀ ? ਵਿੱਦਿਆ ਵਿਦਵਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਨਹੀਂ।" ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਛੋਟੇ ਵੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾਤਾ (ਪਾਪਾ) ਵੱਲ ਇਉਂ ਵੇਖਿਆ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਵੀਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋ।"

.ਪਾਪਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, "ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਗੱਲ ਕਾਫੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵੀ ਨਿਰੋਲ ਅਲੌਕਿਕ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸ ਹੈ, ਇੱਕ ਉਸਾਰੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ 'ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ' ਦਾ ਇਸ ਉਸਾਰੀ ਨਾਲ ਗੂਹੜਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਨੋਜੁਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਨੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਹਾਇਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਕਰਾਂਗੇ। ਅੱਜ ਤਾਂ ਇਹ ਵੇਖੀਏ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਉਪਜਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।" ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਇਹ ਤੂੰ ਹੀ ਦੱਸ ਬੇਟਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਤਰ ਦਾ ਉੱਤਰ ਤੂੰ ਲਿਖਣਾ ਹੈ।"

ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦਾ ਕਲੰਕ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਜਾਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਅਢੁਕਵਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਆਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਇਹ ਕਿ ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ।"

ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਦਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਬੋਲ ਪਿਆ, "ਕੁਝ ਕੁ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੀ ਸਮਝੇ ਨਹੀਂ ਪਈਆਂ।

ਜੇ ਦੱਸ ਦਿਓ ਕਿ ਇਹ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਕੀ ਬਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਵੀ ਕੁਝ ਜਾਣ ਸਕਾਂ।" ਉਸ ਦੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਰੀਅਲਇਜ਼ਮ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਬਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਨਾ।"

"ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿੱਕੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹੋਰ ਕਈ ਬਲਾਵਾਂ ਹਨ; ਪਰ ਮੈਂ ਟੋਹ-ਟਾਹ ਕੇ ਮਤਲਬ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਅੱਗੇ ਤੁਰੇ ਰਹੋ।"

"ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਬੇਟਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ਿਅੰਤੀ ਅਤੇ ਮੱਧਿਅਮਾਂ ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਬੈਖਰੀ ਰੂਪ ਹੀ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਬਾਕੀ ਹੈ।"

"ਅੰਕਲ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਸ਼ਿਅੰਤੀ, ਮੱਧਿਅਮਾਂ ਅਤੇ ਬੇਖਰੀ ਦਾ ਕੀ ਚੱਕਰ ਹੈ?"

"ਇਹ ਗੱਲ ਏਥੇ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਹਿਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ। 'ਰੂਪਾਂਤਰ' ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੰਕ

ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੇਖ ਛਪਿਆ ਸੀ 'ਭਾਸ਼ਾ ਕਿ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਉਹ ਲੇਖ ਆਪਣੇ ਅੰਕਲ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਲਵੀਂ।"

"ਠੀਕ ਹੈ, ਪਾਪਾ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੋ।"

"ਨਹੀਂ, ਵੀਰ ਜੀ, ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਉਸ ਨੌਜੁਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਹਿ ਲੈਣ ਦਿਓ। ਤੁਸੀਂ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੋ।"

"ਜ਼ਰਾ ਠਹਿਰ ਕੇ। ਮੈਂ ਕੈਸਟ ਬਦਲ ਨਵਾਂ। ਜ਼ਰਾ ਚੈੱਕ ਕਰ ਲਵਾਂ ਕਿ ਵੀਡੀਓ ਉਤੇ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਵੀ ਠੀਕ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।"

ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਏ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਉੱਠ ਕੇ ਕਿਚਨ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਪਾਪਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਪਾਪਾ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਲਿਆ ਕੇ ਟੇਬਲ ਉਤੇ ਸਜਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਬੈਠੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਛੋਟੇ ਵੀਰ ਨੇ ਉੱਠ ਕੇ ਖਿੜਕੀ ਸਾਹਮਣੇ ਪਰਦਾ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੱਤੀਆਂ ਜਗਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮਰੇ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਧੁੱਪਿਆਲੀ ਵਲੈਤੀ ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਘਸਮੈਲੀ ਸਿਆਲੀ ਸ਼ਾਮ ਵਰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਏਥੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤਾਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੂਨ-ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਦੇ ਦਸ, ਸਾਢੇ ਦਸ ਵਜੇ ਤਕ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਰਿਹਾ ਕਰੇਗੀ। ਨੌਂ ਸਾਢੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਤਕ ਤਾਂ ਨਿਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਧੁੱਪ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਏਥੇ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਧੁੱਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਵੇਕਲਾ ਹੀ ਕੋਮਲ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਸੁਖਾਵਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹਰਿਆਵਲ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੇ-ਸ਼ੁਮਾਰ ਪਾਰਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵਲੈਤੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਕੋਮਲ ਧੁੱਪ ਦੀ ਛੁਹ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਲੰਮੀਆਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ਾਮਾਂ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ, ਓਨਾ ਲੰਡਨ ਦੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਮਾਣਦੇ।

ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਸਰੀਰਕ ਸੁਖਾਂ ਅਤੇ ਖੇਡ-ਤਮਾਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨ ਦੀ ਚੰਚਲਤਾ ਮੰਨਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਅਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਖੇਡ-ਤਮਾਸ਼ੇ ਲਈ ਸਵੇਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਉੱਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕਾਹਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਨ-ਪਰਚਾਵੇ ਲਈ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਯੋਰਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਉਚੇਚਾ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਏਥੇ ਸ਼ਾਮ ਓਨੀ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ ਕਦੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਏਥੇ (ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ) ਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਅੱਗੇ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵੇਰੇ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਗ ਕੇ ਲੋਕ ਕੰਮਾਂ ਉਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰੀਂ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਮ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਲੰਮੇਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਥੇਮਜ਼ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਉਤੇ ਬਣੀਆਂ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਪੁਰੀ ਦੇ ਰੰਗ ਖਿੱਲਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਕੁਝ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮਾਂ ਬਰਸਾਤ ਦੀ ਭੇਟਾ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਬਰਸਾਤ ਤੋਂ

ਬਚਣ ਲਈ ਪੱਬਾਂ, ਕਲੱਬਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਹਾਲਾਂ ਦਾ ਚੋਖਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਧੁੱਪਿਆਲੀਆਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭ ਲੈਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਵਲੌਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਹੈ। ਸਨਿਚਰ-ਐਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ।

ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਡਾਇਨਿੰਗ ਟੇਬਲ ਉਤੇ ਚਾਹ ਦਾ ਸਾਹਾ ਸਾਮਾਨ ਸਜਾਇਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਬਾਕੀ ਕਾਰਵਾਈ ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਹੀ ਨਿਭਾਈ ਗਈ।

"ਵੀਰ ਜੀ, ਚਾਹ ਵੀ ਪੀਂਦੇ ਰਹੋ ਅਤੇ ਗੱਲ ਵੀ ਚਾਲੂ ਰੱਖੋ।"

"ਯੂਨਾਨ ਨੇ ਕਈ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ, ਕਵੀ, ਨਾਟਕਕਾਰ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਸੰਤ ਵੀ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰੰਤੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਅਤੇ ਸਿਕੰਦਰ ਇਹ ਦੋ ਨਾਂ ਹੀ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ।"

ਪਾਪਾ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟੋਕ ਕੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਸਿਕੰਦਰ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤਾ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਘੱਟ ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਣ ਹੈ ?"

"ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਜਾਂ ਜਿਸ ਪੱਧਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਆਮ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਕ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਜੰਗਾਂ-ਯੁੱਧਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਕਗੀਰੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੰਗਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿਆ ਹੈ; ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਨੇ ਮੁਲਕਗੀਰੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਾਧਾਰਣ ਕਿਸਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਦੇ ਮੇਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।

ਸਿਕੰਦਰ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਜਚਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਿਹੜਾ ਸੀ ਵੀਰ ਜੀ?"

"ਇਹ 495 ਪੂ.ਈ. ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ 563 ਪੂ.ਈ. ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਸਨ। ਇਉਂ ਇਹ ਬੁੱਧ ਜੀ ਨਾਲੋਂ 67 ਸਾਲ ਛੋਟਾ ਸੀ।" ਮੈਂ ਕਿਹਾ, "ਪਾਪਾ, ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼, ਸੁਕਰਾਤ ਅਤੇ ਪਲੇਟੋ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਆਈਡੀਆ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਸਰਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।"

"ਹਾਂ ਸੇਟਾ, ਸੁਣ ਲਵੋ, ਪਰ ਚੇਤਾ ਰੱਖਣਾ ਜਰਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਕੁਝ ਸਹਾਇਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਸੁਕਰਾਤ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨਾਲੋਂ 25 ਕੁ ਸਾਲ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਉਹ 470 ਪੂ.ਈ. ਵਿੱਚ ਜਨਮਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 399 ਪੂ.ਈ. ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪਿਆਲਾ ਪੀ ਕੇ ਮਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਜਨਮ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ 429 ਪੂ.ਈ. ਵਿੱਚ ਮਰਿਆ ਸੀ। ਇਉਂ ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ 428 ਪੂ.ਈ ਜਾਂ 427 ਪੂ.ਈ. ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸੁਕਰਾਤ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਪਲੇਟੋ ਦੀ ਉਮਰ ਅਠਾਈ ਕੁ ਸਾਲ ਸੀ।"

"ਤਾਰੀਖਾਂ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣੀਆਂ ਔਖੀਆਂ ਹਨ, ਏਨਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਚੇਤਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ।"

"ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ। ਯੂਨਾਨੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਤਕਦੀਰ ਜਾਂ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਵਤਾ, ਜੀਅਸ ਵੀ ਹੋਣੀ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇ-ਬੱਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਹੈ। ਹੋਣੀ ਜਾਂ ਤਕਦੀਰ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਉਸੇ ਭਰਪੂਰਤਾ

ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਭਰਪੂਰਤਾ ਨਾਲ ਮਿੱਥਿਹਾਸ ਉੱਤੇ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਉਤੇ ਹੋਣੀ ਜਿਸ ਨਿਰਦੈਤਾ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਦੁਖਦਾਇਕ ਹੈ।"

"ਵੀਰ ਜੀ, ਉਂਜ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਨੇ ਹੁਣ ਤਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਵੀ ਪੁਰਾਤਨ ਇਤਿਹਾਸ ਪਿੱਛੇ ਕੁਝ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਣ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੋਣ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ 'ਹੋਣੀ' ਆਖਦਾ ਆਇਆ ਹੈ।"

"ਮੈਂ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਸਾਡੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।"

"ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਿਸਰ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸਿਖਰ ਛੋਹ ਕੇ ਇਰਾਨੀਆਂ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਯੂਨਾਨ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਕਈ ਨਗਰ- ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਗਰ ਰਾਜ ਆਪੇ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੁੱਟ ਕਾਰਣ ਈਰਾਨ ਕਈ ਨਗਰ ਰਾਜਾਂ ਉਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਯੂਨਾਨੀ ਨਗਰ ਰਾਜ ਈਰਾਨੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਪਾਰਟਾ ਯੂਨਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨਗਰ ਰਾਜ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਈਰਾਨ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਨਗਰ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ।"

"ਵੀਰ ਜੀ, ਕਈ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਸ ਸਿੱਧੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਣੀ ਹੀ ਆਖਦੇ ਹੋਣਗੇ ?"

"ਤੁਸੀਂ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਆਖੋ ਪਰ ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਨਗਰ ਰਾਜ ਲਈ ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਇਹ ਵਿਵਹਾਰ ਇੱਕ ਹੋਣੀ ਹੀ ਸੀ।"

" ਉਹ ਕਿਵੇਂ?"

"ਜੇ ਸਪਾਰਟਾ ਇਸ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਏਥਨਜ਼ ਨੂੰ ਇਸ ਦਲ ਦਾ ਨੇਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਨਾ। ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਪਰੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਏਥਨਜ਼ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਏਥਨਜ਼ ਦਾ ਜਮਹੂਰੀ ਹੁਕਮਰਾਨ, ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼, ਇਸ ਸੰਘ ਦਾ ਨੇਤਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।"

"ਜਮਹੂਰੀ ਹੁਕਮਰਾਨ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ, ਪਾਪਾ ?"

"ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਚੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਨੇਤਾ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ ਹਾਕਮ।"

"ਉਦੋਂ ਵੀ ਇਲੇਕਸ਼ਨਜ਼ (ਚੋਣਾਂ) ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ?"

"ਜ਼ਰੂਰ !"

"ਅੱਜ ਤੋਂ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ?"

"ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ। ਮੰਨਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਥਾ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ, ਮੋਹ-ਵਸ਼, ਰਾਜ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੇ ਭਾਰਤ-ਵਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਕਲੇਸ਼ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ।"

"ਵੀਰ ਜੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪ੍ਰਜਾ-ਤੰਤਰ ਕੀ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵਰਗਾ ਹੀ ਸੀ ?''

"ਪ੍ਰਜਾ-ਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਜਾਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਉਦੋਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ ਅਤੇ

ਅੱਜ ਵੀ ਨਾਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਾਡੇ ਅਜੋਕੇ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਜਮਹੂਰੀ ਸੀ। ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਈਦਾ ਹੈ ਕਿ ਏਸ਼ਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਜੱਜ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਵੀ ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੰਡ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੱਜ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸਨ।"

"ਪਾਪਾ, ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਹੋਣੀ ਕਿਵੇਂ ਵਾਪਰੀ ?"

"ਇਉਂ ਕਿ ਈਰਾਨੀ ਹਾਰ ਗਏ। ਯੂਨਾਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਏਥਨਜ਼ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨੇਤਾ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਅੱਗੋਂ ਲਈ ਯੂਨਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਏਥਨਜ਼ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨਗਰ ਰਾਜਾਂ ਲਈ ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੈਨਿਕਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਖਿਆ ਏਥਨਜ਼ ਨੂੰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਓਨੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਧਨ ਦੇਣ। ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਧਨ ਦੇਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਕੋਲ ਬੇ-ਓੜਕਾ ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ।"

"ਇਹ ਤਾਂ ਵਾਪਰ ਗਈ ਹੋਣੀ। ਅਣ ਕਮਾਇਆ ਧਨ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਪ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ।"

"ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਵੇਂ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨੇ ਧਨ ਦੀ ਸੁਯੋਗ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਮਹਾਨ ਉਸਰੱਈਆ, ਨੀਤੀਵਾਨ, ਕਲਾ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ-ਸੰਕਲਪੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੱਡੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਘਰਾਣਾ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਧਨਾਢ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਘਰਾਣੇ ਪ੍ਰਜਾ ਤੰਤ੍ਰਵਾਦੀ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨੂੰ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਵਰਗ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਯੂਨਾਨੀ ਖੰਡਰਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਖੰਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਤੀਹ ਸਾਲ ਏਥਨਜ਼ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸਮਾਂ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਏਥਨਜ਼ ਨੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਾਰੇ ਨਗਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਉਪਜਾਇਆ। ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਨਗਰ ਰਾਜ ਵੀ ਏਥਨਜ਼ ਕੋਲੋਂ ਭੈ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।

"ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਏਥਨਜ਼ ਅਤੇ ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਭੈ, ਈਰਖਾ ਅਤੇ ਘਿਰਣਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰਿਹਾ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਏਥਨਜ਼ ਦਾ ਐਸ਼ਵਰਜ ਵਧਦਾ ਗਿਆ ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਸਪਾਰਟਾ ਦੀ ਈਰਖਾ ਵੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਅੰਤ ਇਸ ਈਰਖਾ ਨੇ ਪੀਲੋਪੀਨੀਸ਼ੀਆ ਦੀ ਜੰਗ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਲੜਾਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦਾ ਪੱਲਾ ਭਾਰਾ ਰਿਹਾ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਲੇਗ ਫੈਲ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿਪਾਹੀ ਮਰ ਗਏ ਤੇ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਵੀ। ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਉੱਖੜਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵੀ ਘਟਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨੇ ਕੁਝ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਿਆ ਪਰ 429 ਪੂ.ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਵਾਸਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟਦੀ ਡੋਰ ਨੂੰ ਉਹ ਗੰਢ ਨਾ ਲਾ ਸਕਿਆ।

"ਸਪਾਰਟਾ ਅਤੇ ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਪੰਝੀ ਸਾਲ ਤਕ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ 404 ਪੂ ਈ. ਵਿੱਚ ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹਾਰ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਹੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨੇ ਜਿੰਨੇ ਕੁ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ

ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਕਰ ਭਾਵਾਂ ਨੇ ਓਨੇ ਕੁ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ-ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਸਿਆਸੀ ਗੁੱਟ-ਬੰਦੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਵੈਰਾਂ, ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਬਦਲਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੇ ਕਈ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ, ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾ ਕੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ 406 ਪੂ.ਈ. ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

"ਸੁਕਰਾਤ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਪੰਝੀ ਕੁ ਸਾਲ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਏਥਨਜ਼ ਨੂੰ ਉੱਸਰਦੇ-ਵਿਕਸਦੇ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਿਸ ਪ੍ਰਜਾ-ਤੰਤਰ ਜਾਂ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨਾਲ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਸੀ, ਓਹ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅੱਤ ਦਰਜੇ ਦੀ ਘਿਨਾਉਣੀ ਵਸਤੂ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਸੁਕਰਾਤ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ। ਪਲੇਟੋ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੁਆਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪੈਰੋ ਪੈਰ ਪਤਨ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਸੁਕਰਾਤ ਵਾਂਗ, ਉਹ ਵੀ ਪ੍ਰਜਾ-ਤੰਤਰ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜਿਸ ਸਪਾਰਟਾ ਦੀ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਹ ਸਪਾਰਟਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ ਉਤੇ ਅਮਿੱਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਜੁਆਨ ਹੋ ਰਹੇ ਪਲੇਟੋ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀ, ਹਾਰ, ਉਤਸ਼ਾਹਹੀਣਤਾ, ਗਰੀਬੀ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਸਿਆਸੀ ਖੜ-ਯੰਤਰ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵੇਖੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਜਰਨੈਲਾਂ ਅਤੇ ਨੀਤੀਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜਾਈਂ ਮਰਦੇ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਉਸਤਾਦ, ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾ ਸਾਹਮਣੇ ਦਮ ਤੋੜਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਜਲ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕਣ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਉਦੋਂ ਸਪਾਰਟਾ ਉਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪੀਲੇਪੀਨੀਸ਼ੀਆ ਦੀ ਜੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਏਥਨਜ਼ ਪਲੇਟੇ ਲਈ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਝਾਕੀ ਸੀ। ਸ਼ਕਤੀ, ਜੰਗ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਮੰਨ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਪਲੇਟੋ ਨੇ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ- ਜਾਚ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਵਿੱਦਿਆ, ਧਰਮ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਸਿਆਣਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਆਦਰਯੋਗ ਥਾਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਨੇ ਵਿੱਦਿਆ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਆਦਿਕ ਨੂੰ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਗੱਲ ਵੱਲ ਸਾਡੇ ਨੌਜੁਆਨ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤਕ ਠੀਕ ਹੈ, ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਕਿ ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪੜਤਾਲੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ, ਉੱਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਸਪਾਰਟਾ ਬਾਰੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।"

"ਜੇ ਅੱਕ-ਥੱਕ ਨਾ ਗਏ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ। ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੈ ?" ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਆਖਿਆ। "ਕਿਹੜਾ ਖੂਹ ਗੇੜਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਥੱਕ ਜਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਅੱਕ ਜਾਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਾੜਾ

ਹੈ। ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਅੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੌਜੁਆਨ ਨੇ ਕੀ ਆਖਿਆ ਹੈ ?" ਮੇਜ਼ ਉਤੇ ਪਿਆ ਚਾਹ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਚੁੱਕ ਕੇ ਟ੍ਰੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਚਾਚਾ ਜੀ ਬੋਲੇ।

ਇੱਕ ਦੋ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਜ਼ ਉਤਲਾ ਸਾਰਾ ਨਿੱਕ-ਸੁੱਕ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਬਰਤਨ ਡਿੱਸ-ਵਾਸ਼ਰ ਵਿੱਚ ਟਿਕਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, "ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ-ਜਾਤੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਸਤਯੁਗ ਵੀ ਨਿਰੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ, ਪ੍ਰਿਮਿਟਿਵ- ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਜਾਂ ਆਦਿ ਸਮਾਜਵਾਦ ਐਵੇਂ ਮਨਘੜਤ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜੇ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ-ਕਿਧਰੇ ਪੁਰਾਤਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਜੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕ ਅਦ੍ਰੈਤ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਵਰਗੇ ਸੂਖ਼ਮ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਉਪਜ ਕੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖ਼ਮਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਤਕਦੀਰ ਜਾਂ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਨਹੀਂ ਮੜ੍ਹਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਾਰਣ ਸੀ।"

" ਉਹ ਕੀ ?"

"ਵੀਰ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੁਹਰਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ 'ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਕਾਸ' ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਮੰਨਦੇ ਹੋ। ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਇਹ ਸਦਾ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਵਿਕਸਣਾ ਹੈ; 'ਗੁਪਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟੀਆਉਣਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ; ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਮਨ ਆਪਣੇ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਪੱਛੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਉਪਜਣ ਵਿਕਸਣ ਵਾਲੀ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਦੀ ਉਮਰ ਲੰਮੇਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਰਾਜਸਿਕਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਇਸ ਦੀ ਜੋਤ ਨੂੰ ਹੜੱਪ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।"

"ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।"

"ਨਹੀਂ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤੋਰ ਬਹੁਤ ਸੁਸਤ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਬਹੁਪ੍ਰਕਾਰੀ ਬੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਇਕੱਤਰਤਾ ਵਿੱਚ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ 'ਸਾਵਰਿਨਿਟੀ' ਅਤੇ ਕਾਮਨ ਮਾਰਕੀਟ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ 'ਸਹਿਯੋਗ' ਦੇ ਦੋ ਪੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਦੇਣੀ ਸੀ। ਸੱਠ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੌਮੀ 'ਪ੍ਰਭੂਸਤਾ' (ਸਾਵਰਿਨਿਟੀ) ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਪਾਏ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਬਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਨੇ 'ਸਹਿਯੋਗ' ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ। ਅਠਾਈ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਫੈਸਲੇ ਉਤੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜ ਸਕੇ। ਇਹ ਅਠਾਈ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਵੱਲ ਵਧਣਗੇ ਜਾਂ ਸਾਵਰਿਨਿਟੀ ਦੀ ਰਾਜਸਿਕਤਾ ਵੱਲ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਆਧਾਰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਹੈ ਕਿ ਸੁਹਿਰਦ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਮਨੁੱਖ ਸਾਤਵਿਕ-ਸੌਂਦਰਯ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਲਗਨ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪੁਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਅਖੌਤੀ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਅਣਹੋਂਦ ਵਾਂਗ ਹੈ । ਤਾਂ ਵੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਚਾਲ ਧੀਮੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਵਿਕਾਸ ਰੁਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਵਿਕਾਸ ਜੁ ਹੋਇਆ।"

ਬੱਸ ਏਥੇ ਹੀ ਇਹ ਗੱਲਬਾਤ ਸਮਾਪਤ ਮੰਨੀ ਗਈ। ਮੈਂ ਵੀ ਬੱਸ ਕਰਦੀ ਹਾਂ, ਪੱਤਰ

ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੌਜੁਆਨ ਨਾਲ ਤੇਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਹ ਪੱਤਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਦੇਵੀਂ। ਵੇਖੀਏ ਕੀ ਉਚਰਦਾ ਹੈ। ਏਥੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹੈ ਕੌਣ। ਮੈਨੂੰ ਉਚੇਚੀ ਚਿੰਤਾ ਹੈ, ਤੇਰੇ ਕਾਰਣ। ਉਂਜ ਤੇਰੀ ਅਕਲ ਉਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰ ਕੇ ਕਦੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਵੇਰ ਵੇਖੀਏ ਕੀ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ।

ਬੀ ਜੀ, ਪਿਤਾ ਜੀ, ਪਾਪਾ, ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਕਰਨਜੀਤ ਨੂੰ ਨਮਸਤੇ।

ਸਨੇਹਾ।

(ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।)

3

ਮੇਰੀ ਸਨੇਹਾ,

ਕਿੰਨਾ ਸੁਖਦਾਇਕ ਹੈ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਕਿ ਤੂੰ 'ਮੇਰੀ ਸਨੇਹਾ' ਹੈ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੇਂ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਵਸਤ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦਾ ਕੋਲ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਬੀ ਜੀ ਤੇ ਪਾਪਾ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਹਨ। ਕਰਨਜੀਤ ਮੇਰਾ ਵੀਰ ਹੈ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੋਈ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਛੁਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਇਹ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਕੋਝਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਲੁਕਾਇਆ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਵਰਣਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸਮਾਦ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸਮਾਦੀ ਉਚਾਈਆਂ ਉੱਤੋਂ ਵੇਖਿਆਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ, ਨਵੇਕਲੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਤੁੱਛਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਘਟਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਦੀ ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 'ਸ੍ਵੈ' ਅਤੇ 'ਸਰਵ' ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਸੰਗਮ ਕਿਸੇ ਮਧੁਰ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਤੇਰੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਅਜੀਬ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਖਲਾਰਾ ਪਾ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਸ਼ਾਇਦ ਇਵੇਂ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਗੱਲ ਹੈ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਐਵੇਂ ਸੁੱਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ। ਤੈਨੂੰ ਫਲਸਫ਼ੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੀ ਬਹਿਸ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਹੋਣੀ ਹੀ ਹੋਈ; ਮੈਂ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨਾਲ ਓਨਾ ਲਗਾਓ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿੰਨਾ ਤੈਨੂੰ ਹੈ) ਵੀ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹਾਂ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਿਆਣਿਆਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ, ਸੱਚ ਨੂੰ ਢਾਲਣ, ਉਸਾਰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ, ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰੀ ਜਾਣੇ ਐਵੇ ਹਾਸੋ-ਹੀਣੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਵਿੱਦਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੋਚ ਦਾ ਸੁਹਬਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀ, ਉਹ ਕੇਵਲ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਿਖਲਾਈ ਹੈ।

ਤੇਰੀ ਚਿੱਠੀ....... ਅਰੇ.... ਰੇ...... ਰੇ...... ਤੇਰੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਗ਼ਲਤ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛ ਬੈਠੀ ਹਾਂ। ਪਲੇਟੋ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨੇ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਪਾਰਟਾ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸੋਧ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਨਾਲੋਂ ਸਪਾਰਟਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਵਾਂ ਝਮੇਲਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਖੜਾ ਕਰ ਰਹੀ ਮੈਂ ? ਚੱਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ,

ਯਾਰ ਸੇ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਚਲਤੀ ਰਹੇਗੀ।

ਤੈਨੂੰ ਸੁਹਿਰਦ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੁਖਾਵਾਂ ਸਾਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਖੁਸ਼ੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ਉਥੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮਾਨਸਰੋਵਰ- ਮੰਥਨ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਥਨ ਵਿਚਲੀ ਮਧਾਣੀ ਦੁਆਲੇ ਵਲੇ ਹੋਏ ਨੇਤ੍ਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਪੂਰਬੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸੁਧਾਵੇਸ਼ੀ ਯੁਵਕ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪੱਛਮੀ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਅਜਿਹੇ ਅਨੁਭਵੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਜੀਵੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਥਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨ-ਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਾਂ ਦੱਸੇਗਾ। ਪਰ ਮੈਂ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਣ ਲੱਗੀ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਸ਼ੁਕਰਵਾਰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣਾ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਡਾਕੇ ਪਾ ਆਈ ਸਾਂ। ਹੁਣ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਇਹ ਵਾਕੰਸ਼ 'ਡਾਕੇ ਪਾ ਆਈ ਸਾਂ' ਉਤੇ ਵਿੱਸ ਨਾ ਘੋਲਣ ਲੱਗ ਪਵੀਂ। ਤੇਰੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ ਮੈਂ ਚਿੱਠੀ ਦੀ ਥਾਂ 'ਪੱਤਰ' ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹਾਂ: ਪਰ ਆਪਣੇ ਪੇਂਡੂ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ 'ਡਾਕ ਪਾਉਣ' ਅਤੇ 'ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦੇ ਫਰਕ ਤੋਂ ਤੂੰ ਤਾਂ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਜਾਣੂੰ ਹੈਂ, ਸ਼ਹਿਰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ।

ਪਾਪਾ ਐਤਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਘਰ ਆਏ ਸਨ। ਨ੍ਹਾ-ਧੋ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਏ ਅਤੇ ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿ ਕੇ ਬੀ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਬੇਨੇ। ਕਰਨਜੀਤ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਦੀਪੂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੀ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿ ਗਏ ਸਨ। "ਪੁਸ਼ਪੀ ਪੁੱਤਰ। ਦੀਪੂ ਕੋਲੋਂ ਚਾਹ ਬਣਵਾ ਕੇ ਲਿਆ ਪਾਪਾ ਲਈ," ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਗੇ ਆਉਣੇਂ ਰੋਕ ਗਏ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਭੋਲੀ ਸਿਆਣਪ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਲੱਗੀ। ਅੱਜ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖਿਆ, ਇਹ ਤੂੰ ਜਾਣਦੀ ਹੈ। ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇਸਤ੍ਰੀ-ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਸਾਨੂੰ ਮਾਤਾ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗਏ, ਬੀ ਜੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਚ ਉਤੇ ਵੇ ਰੱਖਦੇ, ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਓਏ ਦੀਪੂ, ਏਨੀ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਦਾ ਹੁਕਮ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਿਆ ਏ ?"

"ਹੁਕਮ ਤਾਂ ਬੀ ਜੀ ਦਾ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ।"

"ਬੀ ਜੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਤੇਰੇ ਉਤੇ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਉਤੇ ?"

"ਸਾਰਿਆਂ ਉਤੇ, ਜੀ," ਕਹਿ ਕੇ ਦੀਪੂ ਨਿੱਕਾ ਨਿੱਕਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਕੋਠੀ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ।

"ਕਰਨ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਬੇਟਾ ?" ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਪਾਪਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਕਿਧਰੇ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਦੋਸਤ ਨਾਲ।" ਮੇਰਾ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਸੁਣ ਕੇ ਬੀ ਜੀ ਬੋਲੋ, "ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਬਣਾਉਣੇ ਆਉਂਦੇ ਕਿੱਥੇ ਨੇ। ਕਦੇ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲਦਾ। ਡੇਢ- ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ ਨੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਨੂੰ। ਸਵੇਰ ਦਾ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਝੌਰੀਂ ਚੱਲਿਆਂ।"

"ਦਵਿੰਦਰ ਵੱਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗ।"

"ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਣ ਹੈ?"

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ?" ਕਿੰਨੀ ਵੇਰ ਉਸ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਚਾਹ ਪੀ ਆਏ!"

"ਹੱਛਾ। ਉਹ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਜੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੋ ? ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ, ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਨੇ। ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਦੇ ਲਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ।"

ਮੈਂ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸੁਣਦੀ ਹੋਈ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਦੋ-ਢਾਈ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਨੇਹੀ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ। ਬੀ ਜੀ ਅਤੇ ਪਾਪਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਾਂ, ਤੂੰ ਵੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੀ। ਚਿੰਤਾ ਭਰੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮੈਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਪਾਪਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਜਿਸ ਮੁੰਡੇ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਪਿੰਡ ਵੀ ਓਧਰ ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਪੂਵਾਲ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਪੜਾਸੀ ਲੁਆਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਬੋਲਣ-ਚਾਲਣ, ਉੱਠਣ-ਬੈਠਣ ਚਪੜਾਸੀਆਂ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ।"

ਚਿੰਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸੀ ਕਿ ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਉਸ ਨੌਜੁਆਨ ਬਾਰੇ ਕੀ ਦੱਸਿਆ- ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਥੀਸਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਹ ਆਸਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ (ਸੋਮਵਾਰ) ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ, ਪਾਪਾ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਲਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਲੁਕਾ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਰਹੀ, ਸਗੋਂ 'ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ' ਹੋਣ ਦਾ ਸਾਂਗ ਕਰ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੀ ਥਾਵੇਂ ਬੈਠੀ ਸਾਂ ਜਿਥੇ ਬੈਠੀ ਨੂੰ ਉਹ ਗੇਟੋਂ ਵੜਦਾ ਹੀ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਵੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ, ਬਰਾਮਦੇ ਵਿੱਚ ਮੁੜਦਾ ਅਤੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖਿਆ। ਉਹ ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਫਾਈਲਾਂ ਰੱਖ ਕੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਤੀ ਬਾਹਰ ਨਾ ਆਇਆ। ਦਸ-ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟ ਪਾਪਾ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਘੱਟ ਹੀ ਠਹਿਰਿਆ ਸੀ। ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਪਤਵੰਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹ ਏਨਾ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾ, ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਕਵ ਸੁਣ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੇ ਕੇ ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਸ-ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਮਿੰਟਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਬਾਹਰ ਆਇਆ, ਬਰਾਮਦੇ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਰੁਕ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਸਿਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤਕ ਉੱਚਾ ਕਰ ਕੇ ਵਿਦਾਇਗੀ ਵਿੱਚ ਹਿਲਾਇਆ। ਮੈਂ ਡਰ ਗਈ ਕਿਧਰੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਉਂ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ........

ਉਸ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪਾਪਾ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅਧੂਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ ਸੀ, "ਏਥੇ ਕੁਝ ਚੈਨ ਹੈ, ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਭੱਠੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉੱਤੋਂ ਚਾਹ ਪੀਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ।"

"ਚਾਹ ਪੀਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਤੁਹਾਡੀ ਆਪਣੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਾਪਾ। ਨਾ ਪੀਓ ਤਾਂ ਬਦੋ-ਬਦੀ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।" ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗਰਦਨ ਉੱਤੋਂ ਪਸੀਨਾ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਘਰ ਬਾਹਰ ਵਕੀਲਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੇਰਾ ਫੇਰੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ

ਭਾਸ਼ਾਈ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ।"

"ਪਾਪਾ, ਐੱਲ.ਐੱਲ.ਬੀ. ਤੁਸੀਂ ਹੈ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੇਰ-ਫੇਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਇਕ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਲਈ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹੁੰਦੀਆ ਹਨ, ਮਧੁਰ ਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਗੁਦਗੁਦੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਇਉਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕੇਸਰ ਕਿਆਰੀ ਉੱਤੇ ਪੌਣ ਦਾ ਇੱਕ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ............"

"ਸਟਾਪ, ਸਟਾਪ। ਏਨੀ ਲੰਮੀ ਕਵਿਤਾ ਇੱਕ ਸਾਹੇ ਨਾ ਸੁਣਾਈ ਜਾ। ਮੈਨੂੰ ਸੋਚਣ- ਸਮਝਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਦੇ ਉਪਰੋਂ ਉਪਰੋਂ ਲੰਘਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੇਰਾ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਮਤਾ, ਬੇਫਿਕਰੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਸੁਪਨੇ ਤੇਰੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸੁਆਰਥ ਹੈ, ਸਿਆਸਤ ਹੈ। ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ, ਈਰਖਾ ਹੈ, ਬਦਲਾ ਹੈ, ਕ੍ਰੋਧ ਹੈ, ਝੂਠ ਹੈ, ਹਿੰਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਦ ਮੇਰੇ ਤਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਏਨਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉੱਚਿਤ, ਅਨ-ਉੱਚਿਤ ਅਤੇ ਸੱਚ-ਝੂਠ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਬੋਲੀ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਹਥਿਆਰ ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਗੁਦਗੁਦੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ; ਪਰੰਤੂ ਕੇਵਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਮੰਡਲੀ ਵਿੱਚ। ਸਿਆਸੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਮਹਾਂ ਉੱਪਦਰ ਦਾ ਸਫਲ ਸਾਧਨ ਹੈ।"

ਤੂੰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਪਾ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਸਭ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਹੋਰਾਨੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ। "ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਜਾਚ ਹੈ"—ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਘਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜੀਅ ਨਾਲ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੀਆਂ। ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉਤੇ ਵਿਸਮਾਦ ਭਰੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੀਪੂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਬੀ ਜੀ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ, ਮਿੱਠੇ ਮਿੱਠੇ, ਪਰੰਤੂ ਅਤਿਅੰਤ ਆਦਰ-ਭਰਪੂਰ, ਮਖੌਲ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਏਨੀ ਗੰਭੀਰ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਕਰਨਜੀਤ ਕੋਠੀ ਦਾ ਰੇਟ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਲਾਨ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਗੰਭੀਰਤਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਧਾਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਆ ਬਈ ਮਹਾਂਰਥੀ; ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿਥੇ ਹੈ ? ਕਦੀ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।"

"ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਤਿਬੜੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ।" ਸਿਰ ਝੁਕਾਈ ਖਲੋਤੇ ਕਰਨਜੀਤ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਸੁਣ ਕੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਏਨੀ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਤਿਬੜੀ ਜਾਣ ਦਾ ਅਪਰਾਧ ਠੀਕ ਹੀ ਏਨਾ ਭਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾ ਖੜੋ ਸਕੇ ? ਓਏ ਮਹਾਂਰਥੀ ਬੈਠ ਜਾ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਤੇਰੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਝਿੜਕਾਂ ਵੀ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਨਸੀਹਤਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਤੇਰੇ ਵਾਂਗ ਸਿਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਖੜਦੇ। ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਕਰਨਜੀਤ ਦੀ ਥਾਂ ਸਰਵਣ ਕੁਮਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।"

"ਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਬਦਲ ਦਿਓ," ਕੁਰਸੀ ਉਤੇ ਬੈਠਦੇ ਕਰਨਜੀਤ ਨੇ ਆਖਿਆ,

"ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਸਕੂਟਰ ਲੈ ਦਿਓ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਆਪੇ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ- ਮਹਾਂ ਸਕੂਟਰ ਸਵਾਰ।"

"ਤੇਰਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਮਹਾਂਤਥੀ ਕਿਸੇ ਰੱਥ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਵੇਖਿਆ ਪੁਸ਼ਪੁ, ਫਿਰ ਉਹੋ ਭਾਸ਼ਾਈ ਚੱਕਰ।"

"ਪਾਪਾ, ਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਰਨਜੀਤ ਦੀ ਥਾਂ ਭੀਮਸੈਨ ਰੱਖ ਦਿਓ, ਪਰ ਸਕੂਟਰ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈ ਦਿਓ।"

"ਮੇਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਦਖਲ, ਬੇਟਾ। ਸਾਰੇ ਡੀਲਰ ਤੈਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਜਾ ਕੇ ਆਰਡਰ ਦੇ ਆਵੀ। ਮੈਂ ਚੈੱਕ ਸਾਈਨ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ। ਰਕਮ ਉਥੇ ਭਰ ਲਵੀ।"

"ਓ ਪਾਪਾ, ਯੂ ਆਰ ਗ੍ਰੇਟ।"

ਮੈਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਪਾਪਾ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਖੁਸ ਹਨ। ਮੌਕੇ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈਂਦਿਆ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਲਾਭ ਲੈਣ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਮੇਂ ਕਿਹਾ, 'ਪਾਪਾ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤਕ ਮੈਂ ਇਕੱਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਨਾ ?"

"ਤੈਨੂੰ ਇਕੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਭੇਟਾ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਇਆ ਕਰ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਕੂਟਰ ਵੀ ਲੈ ਲਵੇਗਾ। ਜੇ ਇਹ ਮਹਾਂਰਥੀ ਤੇਰਾ ਆਖਾ ਨਾ ਮੰਨੇ ਤਾਂ ਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਚਲੀ ਜਾਵੀਂ। ਦਵਿੰਦਰ ਨਾਲ ਗੱਲੀਂ ਪੈ ਗਈ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਵਕਤ ਦਾ ਚੇਤਾ ਭੁੱਲ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਹਨੇਰਾ-ਸਵੇਰਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੈਦਲ ਜਾਂ ਸਾਈਕਲ ਉਤੇ ਇਕੱਲੀ ਜਾਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਸੁਨੇਹਾ ਏਥੇ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਗੱਲ ਹੋਰ ਸੀ। ਉਸ ਵਰਗੀ ਸੁਚੇਤ ਕੁੜੀ ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ।"

"ਪਾਪਾ-ਪਾਪਾ, ਮੈਨੂੰ ਬੁੱਧੂ ਆਖਣ ਦਾ ਇਹ ਢੰਗ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਬਾਰੀਕੀ ਹੈ। ਖ਼ਬਰਦਾਰ !"

"ਅਰੇ ਬਈ, ਮੇਰਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬੋਰੀ ਜਾ ਕੇ ਤੂੰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਘਰ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇਗੀ। ਆਂਟੀ ਦੀਆਂ ਆਲੂ-ਟਿੱਕੀਆਂ.....!"

"ਤੁਸੀਂ ਗੱਲਾ ਕਰੋ ਮੈਂ ਜਾ ਕੇ ਨਹਾ ਲਵਾਂ।"

"ਕਿਉਂ ਬਈ? ਨਹਿਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਨਾਤਾ ?"

"ਨ੍ਹਾਤਾ ਸਾਂ, ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਮੁੜ ਨ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਹੈ। ਪਿੰਡਾ ਤਿੜਕ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

ਕਰਨਜੀਤ ਨਹਾਉਣ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪਾਪਾ ਤੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕਰ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਏ। ਮੈਂ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, "ਉਦਾਸ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਬੇਟਾ। ਸਨੇਹਾ ਵਰਤੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਣ ਉਤੇ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਰ-ਭਾਵ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਵਧੇਰੇ ਯੋਗ ਹੈ। ਹਾਂ, ਤੇਰੇ ਝੋਰੀਂ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ। ਦਵਿੰਦਰ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕੇਵਲ ਐਤਵਾਰ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਚੱਲ ਵਿਰਾਂਗਾ।"

ਫਿਰ ਕੁਝ ਸੋਚ ਕੇ ਬੋਲੋ, "ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ। ਤੂੰ ਹੀ ਜਾ ਆਵੀਂ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰੋਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ 'ਨਾ ਆਇਆ ਕਰ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਹੈ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਲੋੜ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੀਪੂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਵੀ।"

ਮੈਨੂੰ ਐਤਵਾਰ ਝੇਰੀ ਜਾਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੁੱਟੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਐਤਵਾਰ ਮੈਂ ਦਸ ਕੁ ਵਜੇ ਅੰਕਲ ਕੋਲ ਜਾ ਪੁੱਜੀ। ਪ੍ਰੋਫੱਸਰ ਅੰਕਲ ਆਪਣੇ ਐਤਵਾਰੀ ਲਿਬਾਸ ਵਿੱਚ ਡਾਈਨਿੰਗ ਟੇਬਲ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਐਤਵਾਰੀ ਲਿਬਾਸ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਹੈ ਸੰਡੇ-ਸਮਰ ਡਰੈੱਸ, ਸਮਝ ਗਈ ਏਂ ਨਾ। ਪਜਾਮਾ ਐਂਡ ਨੇ ਬੁਨਿਆਨ ਔਰ ਕਮੀਜ਼। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੋਹਣੇ ਚਿੱਟੇ ਦੰਦਾਂ ਉੱਤੇ ਬੁੱਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਪਰੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆ ਲੱਤਾਂ ਮੌਜ਼ ਦੇ ਥੱਲੇ ਲੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਜਾਮਾ ਮੈਨੂੰ ਦਿਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕੁਰਸੀ ਉਤੇ ਨੰਗਾ ਬੈਠਾ ਆਦਮੀ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਕਪਟ ਹਾਸੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਯਾਦ ਹੈਪੀ ਮੈਨਜ ਸ਼ਰਟ ਵਿਚਲਾ ਆਦਮੀ ਯਾਦ  ਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਕਮੀਜ਼ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸੰਤੋਖ ਬਹੁਤ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਸ ਦਿਨ ਉਦਾਸ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਰਾਜੇ ਦੀ ਗਮਗੀਨੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਆਦਮੀ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਪੁਆਉਣ ਲਈ, ਪ੍ਰਸੰਨ ਆਦਮੀ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਜੇ ਦੇ ਆਦਮੀ ਉਸ ਕੋਲ ਆਏ, ਰਾਜ ਦਾ ਦੁੱਖ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਉਸਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਮੰਗੀ। ਉਹ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਉਦਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਕਮੀਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇੱਕ ਲੋੜਵੰਦ ਦੀ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਿਆ।

ਡਬਲ-ਰੋਟੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਉਤੇ ਘਰ ਦਾ ਕੱਢਿਆ ਤਾਜਾ ਮੱਖਣ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਬੋਲੇ, "ਇਕੱਲੀ ਆਈ ਏਂ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ। ਤੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਚਲੋ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ, ਤੋਰੀ ਆਂਟੀ ਨੇ ਚਾਹ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ ਥੱਕ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਬੀ ਜੀ ਠੀਕ ਹਨ ?"

ਆਂਟੀ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੁਰਤਾ ਲਿਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, "ਏਨੀ ਗਰਮੀ, ਉੱਤੋਂ ਕੁਰਤਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ। ਕੈਰੇ ਗਲਤ ਦਿਨ ਆਈ ਹੈਂ ਤੂੰ।"

"ਮੈਂ ਚਲੋ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਤੁਸੀ ਪਜਾਮਾ ਵੀ ਲਾਹ ਦਿਓ ਭਾਵੇਂ"

"ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ," ਕਹਿ ਕੇ ਆਂਟੀ ਨੇ ਆਲੂ ਦੀਆਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਦੀ

ਪਲੇਟ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਰੱਖੀ। ਆਂਟੀ ਦਾ ਹਾਸਾ ਅੰਕਲ ਦੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਕੁਦਰਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

"ਆਂਟੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਲੂ ਦੀਆਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਆ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਕਿ ਏਨੀਆਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਮੈਂ ਖਾ ਨਹੀਂ ਸਕਾਂਗੀ।"

"ਨਾ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਤੇਰੇ ਆਉਣ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਹਨ। ਜਿਸ ਲਈ ਇਹ ਬਣੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਟਿੱਕੀਆਂ ਦਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹੈ।"

"ਅੱਛਾ ਜੀ, ਅੱਜ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡਾ ਟੇਸਟ ਕਿਸ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਗਿ ।" ਆਖ਼ਰੀ ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਘਰ ਦਾ ਬਾਹਰਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ, ਹੋਂਡਲ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਟੋਕਰੀ ਵਾਲੀ ਪੁਰਾਣੀ ਜਿਹੀ ਸਾਈਕਲ ਵੜੀ, ਮੂੰਹ ਉਤੇ ਹਾਸੇ ਵਰਗੀ ਮੁਸਕਾਨ ਸਜਾਈ, ਫਾਈਲਾਂ ਵਾਲਾ ਨੌਜੁਆਨ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ

ਮੇਰੇ ਉਤੇ ਹੀ ਪਈ। ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਤੇਜੱਸਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉਤਲੀ ਮੁਸਕਾਹਟ ਰੂਪੀ ਸ਼ਬਨਮ ਕਿਧਰੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ। ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਹਟ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਏਧਰੋਂ ਉੱਚੀ, ਓਧਰੋਂ ਨੀਵੀਂ ਅਤੇ ਬੇ-ਤੁਕੀ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਜੋ ਮੇਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲਤ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝੀ ਜਿਹੀ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਆ ਬਈ ਸੁਮੀਤ, ਤੇਰਾ ਹੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿੱਕੀਆ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਚਿਰ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਏ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕੋਲੋਂ ?"

"ਜੀ, ਚਾਰ ਵਜੇ ਵਾਪਸ ਘਰ ਪੁੱਜਟਾ ਏ।"

ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਚਰਚਾ ਚੱਲ ਸਕੇਗੀ। ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਮਾ ਗਏ ਸਾਂ ਅਤੇ ਕਿੰਨੇ ਕਿੰਨੇ ਕੱਪ ਚਾਹ ਪੀ ਗਏ ਸਾਂ। ਸਾਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਖਾਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਉਚੇਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਰਰਮੀ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਪੱਖਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਵੀ ਲੱਗ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਮੈਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਚਾਹ ਵਿੱਚ ਖੰਡ ਓਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਉਂਦਾ, ਜਿੰਨੀ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦਿਨ ਪਾਪਾ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਪਾਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਉਸ ਤੋਂ ਲੱਗਪੱਗ ਡਿਉੜੀ ਖੰਡ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਚਾਹ ਵਿਚਲੀ ਖੰਡ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਾਨ ਅਨੁਮਾਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਆ ਬੈਠੇ। ਆਂਟੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਲੱਗੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਅਸਾ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਚਰਚਾ ਛੇੜ ਲਈ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਕੁਝ ਚਿਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਆਂਟੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੱਸਿਆ ਕੋਈ ਸੌਦਾ ਲੈਣ ਸਕੂਟਰ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ। ਹਾਂ ਬਈ, ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ। ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੀ,

"ਅੱਜ ਜ਼ਰਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸੋ ਕਿ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦਾ ਕਲਕ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ?" "ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਠੀਕ ਠਾਕ ਸ਼ਬਦ ਯਾਦ ਨਾ ਰਹੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਮੈਂ ਹੀ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਕਹਿ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ 'ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਕਲਾ ਦਾ ਕਲੰਕ ਹੈ' ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਕਲਾ ਲਈ ਕਲੰਬ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਹੈ। ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਭਾਵ ਪਹਿਲੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਕ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਭਾਵ ਵੱਲ ਵੇਖੋ; ਸ਼ਬਦਾਂ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਜਾਉ।"

"ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਟਾਪਿਕ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ, ਇਸ ਦਾ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਬੀਸਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।"

"ਤੁਹਾਡਾ ਮਨੋਰਥ ਨਿਸਦੇ ਹੀ ਉਚੇਰਾ ਹੇ, ਪਰੰਤੂ ਸਰਵੋਤਮ ਨਹੀਂ। ਸਰਵਤਮ ਮਨੋਰਥ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜਾ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਥੀਸਸ ਨਾਲ ਉਚੇਰਾ ਮਨੋਰਥ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਆਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"

"ਉਸ ਮਨੋਰਥ ਵੱਲ ਕਿਧਰੋ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਦੇਣਾ।"

"ਕਲਾ ਕਿਸੇ ਵਾਦ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਮੁੱਢਲੀ ਲੋੜ ਦੀ ਪੁਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਹ ਮੁੱਢਲੀ ਲੋੜ ਆਨੰਦ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਇੱਕੋ ਆਨੰਦ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਉੱਚੇ ਨੀਵੇਂ, ਸੱਤਿਅ-ਅਸੱਭਿਅ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ- ਅਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਰੂਪ ਹਨ। ਆਨੰਦ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਪਣੇ ਅਨੇਕ ਸੂਖ਼ਮ ਅਤੇ ਸਥੂਲ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਾਡੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਸਤੂਆਂ, ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਹੁੰਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ-ਸੰਜਗਾਂ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਸਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਹਰ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਹਰ ਸਮਾਜ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿਚਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੋਂ ਆਨੰਦਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ 'ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ' ਦੀ ਅਤੇ 'ਸੁੰਦਰਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ' ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਸੂਝ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੇ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਦ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਵਾਦ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਆਨੰਦ, ਕਲਾ, ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਣ-ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਸਫਲ-ਅਸਫਲ ਯਤਨ ਹਨ। ਇਹ ਕਲਾ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ-ਪੱਥ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਲਾ, ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਚੋਲੇ ਹਨ।"

"ਪਲੀਜ਼, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਕੁਝ ਰਹਿਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਂ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਹਾਂ। ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕਰੋ ਕਿ ਇਹ ਵਿਚੋਲ ਹੁਕਮਰਾਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਗਏ ?"

"ਕਹਿਣਾ ਤਾਂ ਇਹੋ ਕੁਝ ਹੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਕੁਝ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਕਾਰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਓਵਰਟੇਕ ਕਰਨਾ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੜਕ ਦਾ ਖੱਬਾ ਪਾਸਾ ਛੱਡ ਕੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਹੋਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ।"

"ਓਹ ਹੋ। ਮੇਰੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸੁਸਤ ਰਫ਼ਤਾਰ ਗੱਡਾ ਤੁਹਾਡੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਰੰਜ ਰਫ਼ਤਾਰ ਕਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।"

"ਰੂਪਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਠੀਕ ਹੈ, ਉਂਜ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਖੜੋਤੀ ਕਾਰ ਮੇਰੀ

ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਹੈ।" "ਉਸ ਕਾਰ ਨੂੰ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਪੜੋਤੀ ਰਹਿਣ ਦਿਓ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੇ ਹੰਸ ਨੂੰ ਉਸ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਵੱਲ ਉਡਾਰੀ ਲਾਉਣ ਦਿਓ।"

"ਇਹ ਰੂਪਕ ਪਹਿਲੇ ਜਿੰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ, ਉਂਜ ਤੁਹਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਰਬੀਨਤਾ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਹਾਂ, ਤੁਸਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ਕਿ 'ਵਾਦਾਂ' ਦਾ ਏਨਾ ਮਹੱਤਵ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਪਲੇਟ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਇੱਕ ਹੁਕਮਰਾਨ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨਗਰ-ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੇ ਵਿਸਮਾਦੀ ਸਿਖ਼ਰਾਂ ਛੂਹੀਆਂ ਸਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਮਿਸਾਲ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਪਲੇਟ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਪਰ..... ।"

..... ਪਰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਅਧੀਨਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਰਕ ਹੈ।"

"ਅਰੇ ਵਾਹ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹੋ।"

"मैं?"

"ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ। ਤੁਸਾਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਦੀ ਗੱਲ ਖੋਹ ਲਈ ਹੈ।"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਅਧੀਨਗੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਹੈ।"

"ਮੇਰੇ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸਾਂ ਇਹ ਆਖਿਆ ਹੈ।"

"ਬੇ-ਧਿਆਨੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਗਈ ਹੋਵਾਂਗੀ। ਕੋਈ ਆਖੋ, ਹੈ ਇਹ ਸੱਚ ਕਿ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਅਧੀਨਗੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਹੈ।"

"ਇਹ ਵੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕੀ ਫਰਕ ਹੈ ?"

"ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈਣ ਲੱਗ ਹੋ ?"

"ਤੁਸਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨੀਆ ਗੱਲਾਂ ਪੁੱਛੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਕੀ ਮੈਂ ਵੀ ਇਹ ਸਮਝਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਰੱਖਿਅਕ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਬੈਠਾ ਹਾਂ ?"

"ਅੱਛਾ ਜੀ, ਮੈਂ ਦੱਸਦੀ ਹਾਂ ਫਰਕ। ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰਥ, ਆਨੰਦ ਵੱਲ ਸੁਭਾਵਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ, ਕਲਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ਇਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਸਿਆਸੀ-ਸਮਾਜੀ ਮਨੋਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਾ, ਕਲਾ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਪਰਵਾਨ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾਈ ਹੈ।"

"ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ। ਸੱਤਾ ਨੇ ਕਲਾ ਨਾਲ ਇਹ ਦੇਵੇ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖੋ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ ਧਰਮ ਨੇ ਵੀ, ਕਿਉਂ ਜੁ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੇ ਧਰਮ ਵੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਰੋਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਕੋਮਲ ਹੈ ਅਤੇ ਕਨਾਕਾਰ ਕਮਜ਼ੋਰ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਅਧੀਨਗੀ ਦੋਵੇਂ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਕੋਈ ਕਲਾਕਾਰ ਕਦੇ ਅਧੀਨਗੀ ਦੀ ਕੜਾਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ਹੋ ਤਾਂ ਉਸ ਕੜਾਹੀ ਹੇਠ ਬਲਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਕੇ। ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪਰਜਾ-ਤੰਤਰ ਦੇ ਓਹਲੇ ਵਿੱਚ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅਖੌਤੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ, ਰਿਸਰਚ, ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ, ਡਿਗਰੀਆਂ, ਇਨਾਮਾਂ ਅਤੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਨ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਅਧੀਨਗੀ ਨੂੰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੂਰੇ-ਮੁੱਕੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਮਨਵਾਈ ਹੋਈ ਅਧੀਨਗੀ ਨੂੰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਕਾਰ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆਏ ਗੱਡੇ ਨੂੰ ਓਵਰਟੇਕ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਫਿਰ ਸੜਕ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਗੱਡੇ ਦਾ ਚੇਤਾ ਹੀ ਕੁਲਾ ਬੈਠੀ ਸਾਂ।"

"ਪਰੰਤੂ ਡਰਾਈਵਰ ਏਨਾ ਲਾਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਵਾਦ ਕਲਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਤੰਦ ਦੀ ਇੱਕ ਪਾਸੀ ਅਤੇ ਉਲਾਰ ਜਿਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕਲਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਾਦ- ਵਿਵਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਤੁਸੀਂ ਪੀ-ਐੱਚ ਡੀ. ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੇ 'ਵਾਰ ਐਂਡ ਪੀਸ' ਜਾਂ 'ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ' ਦੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੇ। ਮੈਂ ਪੀ-ਐੱਚ.ਡੀ. ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ

ਪਾਠਾਨੰਦ ਤੋਂ ਇਸ ਕਾਰਣ ਵੰਚਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਾਂਗਾ। ਪਰੰਤੂ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਦ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕਲਾ ਨਾਲੋਂ ਉਚੇਰਾ ਅਤੇ ਵਡੇਰਾ ਬਣਿਆ ਰਹੇ। ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਮੁਕੱਦਮਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਵਾਦ ਸੇਵਕ ਤੋਂ ਸੁਆਮੀ ਬਣ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਇਸ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ ਵਾਦ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਦਾ। ਵਾਦ ਉਪਜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਿਨਸਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਡਿੱਗਦੇ ਢਹਿੰਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਲਾ-ਸਰੀਤਾ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।"

ਸਕੂਟਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਤਰ ਵੱਲੋਂ ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੀ ਗਈ। ਘਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਆ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਸਕੂਟਰ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ। ਸਕੂਟਰ ਪੜਾ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਸਿੱਧੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬੋਲੇ, "ਅਜੇ ਤਕ ਮੁੱਕੀ ਨਹੀਂ ਗੱਲ, ਕੋਈ ਲੰਮੀ ਚਰਚਾ ਛੇੜ ਬੈਠੇ ਹੋ ?"

"ਅਕਲ, ਅਸੀਂ ਧੀਸਸ ਦੇ ਟਾਪਿਕ 'ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਇੱਕ ਵਰਦਾਨ' ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।"

"ਪੁੱਜ ਗਏ ਕਿਸੇ ਨਿਰਣੇ ਉਤੇ ?' ਉਹ ਖੜੇ ਖੜੇ ਹੀ ਬੋਲੇ।

"ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਤਾਂ ਹੋ ਹੀ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸਾਂ ਮੇਰੇ ਥੀਸਸ ਲਈ ਟਾਪਿਕ ਗਲਤ ਸੁਜੈੱਸਟ ਕੀਤਾ ਹੈ (ਸੁਝਾਇਆ ਹੈ)। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਡਿਸਕਸ਼ਨ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹ ਪੂਰਣੀਆਂ ਗ਼ਲਤ-ਮਲਤ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖ ਦੇਣੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਅਤੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਨਾਲ ਡਿਗਰੀ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਵੱਟ ਏ ਸ਼ੇਮ (ਕਿੰਨੀ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ)।"

"ਬੇਟਾ ਜੀ, ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋ. ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਗਲਤ ਹੋ ਹੀ ਸਕਦਾ ਹੈ।"

"ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਗਲਤ ਨਹੀਂ। ਆ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲਵੋ। ਪਾਲੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਹੈ," ਆਂਟੀ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਦੇ ਘਰ 'ਖਾਣਾ' ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ਬਦ 'ਰੋਟੀ' ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਚਾਹੁਣ ਉਤੇ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਜੇ ਅੱਜ ਤੂੰ ਵੀ ਏਥੇ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਖਾਣਾ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ, ਰੋਟੀ ਹੀ ਖਾਣੀ ਪੈਣੀ ਸੀ। ਖੈਰ, ਤੂੰ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿ, ਸਾਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦਾ ਤੇਰੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਆਦ ਆਇਆ। ਆਂਟੀ ਦੇ ਦੋ ਐਮ.ਏ. ਪਾਸ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਮੁਹਾਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਕਾਇਆ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੋ ਕਿ ਅਕਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੌਕਰੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਦਿੱਤੀ। ਅਸੀਂ ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਉੱਠਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਅੰਕਲ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਨਾ ਬਈ ਕਾਹਲੀ ਨਾ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਏਨੀ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰੋਂ

ਆਇਆ ਹਾਂ, ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ ਤਾਂ ਮੁੱਲ ਪਾਓ।" ਪਾਲੀ ਨੇ ਮਾਲਦੇਵ ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਭਰੀ ਬਾਲਟੀ ਮੇਜ਼ ਕੋਲ ਲਿਆ ਰੱਖੀ। ਅੰਕਲ ਇਹੋ ਲੈਣ ਗਏ ਸਨ। ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਉਹ ਅੱਬਾ ਦੇ ਕਿਤਨੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਨ। ਉਹ ਬਰਫ਼ ਵੀ ਲਿਆਏ ਸਨ, ਜਿਹੜੀ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਕੁੱਟ ਕੇ ਬਾਲਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਏ ਅੰਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀਹ-ਪੰਝੀ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਠੰਢੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਾਨੂੰ ਰੋਟੀ ਜਾਂ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਅਲਖ ਮੁਕਾ

ਕੇ ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਜਾਰੀ ਕਰੀਏ, ਪਰ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਭਲੇ ਪੁਰਸ਼ ਏਨੇ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ, ਸੁਆਦ ਲਾ-ਲਾ ਕੇ ਅੰਬ ਚੂਪ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ, ਆਂਟੀ ਅਤੇ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਖ਼ੈਰ। 'ਕੁਫ਼ਰ ਟੂਟਾ ਖ਼ੁਦਾ ਖ਼ੁਦਾ ਕਰ ਕੇ' ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਆ ਬੈਠੇ। ਇਸ ਵੇਰ ਅੰਕਲ ਜੀ ਵੀ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ। ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਤੋਰਨੀ ਪਈ:

"ਇਹ ਮੈਂ ਮੰਨਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ, ਡਿਗਰੀਆਂ, ਨੋਕਰੀਆਂ, ਇਨਾਮਾਂ, ਸਜਾਵਾਂ, ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪਾਂ ਅਤੇ ਜਲਾਵਤਨੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਵਾਨੀ ਹੋਈ ਜਾਂ ਠੋਸੀ ਹੋਈ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਨੇ ਵਾਦਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕਲਾ ਲਈ ਕਲੰਕ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ?"

"ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨੋ (ਸ਼ਾਇਦ ਮੰਨਦੇ ਹੋ) ਕਿ ਇਹ ਵਾਦ ਕਲਾ ਦੇ ਸੇਵਕ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀਆ ਅਤੇ ਅਧੀਨਗੀਆਂ ਨੇ ਸੁਆਮੀ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿੱਚ ਸੇਵਕ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।"

"ਚਲੇ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨ ਲਿਆ।"

"ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੇਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਬੇਟਾ।"

"ਠੀਕ ਹੈ, ਅੰਕਲ! ਪਰ ਮੈਂ ਵਿਸਥਾਰ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।"

"ਲਓ ਵਿਸਥਾਰ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਕੋਈ ਸੇਵਕ ਈਮਾਨਦਾਰ, ਵਫਾਦਾਰ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਚੰਗਾ ਸੇਵਕ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਹ ਅਕਾਡਮੀਆਂ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਡਿਗਰੀ ਯਾਫ਼ਤਾ ਮੁਕੱਦਮਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ रौ वि ਸੇਵਕ, ਵਰਦਾਨ ਆਖੇ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ।"

"ਅਕਲ ਜੀ, ਦਿਓ ਉੱਤਰ।"

"ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉੱਤਰ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਹੀ ਦੇਣੇ ਹਨ।"

"ਮੇਰਾ ਉੱਤਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਇਹ ਉਲਟਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਲੰਕ ਹੈ। ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਕਲਾ ਕਲੰਕਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਪਾਲ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ ਪੀ-ਐੱਚ.ਡੀ. ਹਨ। ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸੋਦਰਯ ਦੀ ਦਲੀਲ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਉਚਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੀਰਤੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੀ ਕਿਸੇ ਕਮਲਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਪਵਿੱਰਤਾ ਦਾ ਆਪ-ਮੁਹਾਰਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਵਾਦਾ ਦੇ ਵੇਲਣੇ ਵਿੱਚ ਪੀੜ ਕੇ ਕੱਢਿਆ ਹੋਇਆ, ਸਮਕਾਲੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਰਸ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਕੇਵਲ ਕਵਿਤਾ ਉਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਕਲਾ ਦੇ ਹਰ ਰੂਪ ਉਤੇ ਢੁੱਕਦੀ ਹੈ।"

"'ਇਸ ਵਿੱਚ ਯਥਾਰਥਵਾਦ.......।"

"ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਹਾਂ। ਹਰ ਵਾਦ ਕਿਸੇ ਕਲਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਝੁਕਾਅ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਵਾਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸਥਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਝੁਕਾਅ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜੀ ਜਾਂ ਆਰਥਕ ਲੋੜ ਲਈ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਝੁਕਾਅ ਵੱਲ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚੇਚੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਕਲਾ ਉਤਪੰਨ

ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਝੁਕਾਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੋਵੇ। ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ, ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਆਦਿਕ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਾਦ ਵੱਲ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਕਲਾ ਦੀ ਉਲਾਰ ਗੱਡੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਉਲਾਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵੱਜੋਂ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਝੁਕਾਅ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਅਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਦੇ ਕਲਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਗ ਲੋੜ ਵੱਧ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਕਲਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਜਾਂ ਝੁਕਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਨੁਪਾਤ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਅਨ-ਅਨੁਪਾਤੀ ਅੰਗ-ਵਿਕਾਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਕੋਝੀ, ਭਸੁਹਣੀ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰ ਕਲਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਅਨ-ਅਨੁਪਾਤੀ ਅੰਗ-ਵਿਕਾਸ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਨਾ ਅਨ-ਅਨੁਪਾਤੀ ਅੰਗ-ਵਿਕਾਸ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਹੀ ਸੁਅਸਥ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਨ- ਅਨੁਪਾਤੀ ਅੰਗ-ਵਿਕਾਸ ਵਾਲੀ ਕਲਾ ਹੀ ਅਨੰਦਾਇਕ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ 'ਵਾਦੀ ਕਲਾ' ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਂ ਉਹ ਵਾਦ ਮਾਨਵਵਾਦ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਕਲਾ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣਾ ਹੀ ਕਲਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਹੈ। ਵਾਦਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾਦਾਰ ਕਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ बसव चे।"

"ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋਗੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਕਿਸ ਕੋਝ ਨੂੰ ਉਪਜਾਇਆ ਅਤੇ ਵਿਕਸਾਇਆ ਹੈ ?"

"ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਘਟਾਇਆ ਹੈ। ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਜਾਂ ਸਨਅਤ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਗਲ ਘੁੱਟਣ ਵਿੱਚ ਚੋਖੋ ਸਮਰੱਥ ਹਨ, ਨਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਰਲ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਦੇ ਬਿਆਨ ਵਾਂਗ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਬਿਆਨਣ ਵਿੱਚ ਗੌਰਵ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ (ਨਾਵਲ ਆਦਿਕ) ਦਾ ਆਕਾਰ ਵਡੇਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਧਾਰਨ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਨਿੱਕੀ ਵੱਡੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪਾਇਆ ਸੀ; ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਬੋਲ-ਬਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੀ ਹਰ ਕੁਰੂਪਤਾ, ਹਰ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ, ਕਲਾ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਹਿੰਸਾ, ਭਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਕਾਮੁਕਤਾ ਨੂੰ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੇਵਲ ਇਸੇ ਦਲੀਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਪਾਤਰ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਛਿੱਕੇ ਟੰਗ ਕੇ ਘਿਨਾਉਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।"

"ਜੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕਿਉਂ ? ਮੈਂ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅਤੇ ਨੰਗੇਜ ਕਲਾ ਦਾ ਕਲੰਕ ਹਨ।"

"ਕਲਾ ਦਾ ਕਲੰਕ ਤੁਸਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਵਾਕੇਸ਼ ਵਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਦੀ ਕੋਝ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਈ ਵਰਜਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ। ਕਲਾ ਜਾਂ ਸਹਿਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਨਹੀਂ; ਕੇਵਲ ਯਥਾਰਥ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਕਲਾ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੇ, ਕਲਾ

ਸੁੰਦਰਮ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਹੈ, ਕਲਾ ਕਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਅਸਲ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨਕਲ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੌਲਿਕ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਦਰਯ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਨੰਦ-ਭਵਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਸਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਨੰਦ-ਭਵਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਯੋਗ ਸਾਮੱਗਰੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਲਾਕਾਰ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਸੁੰਦਰ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਆਨੰਦਾਇਕ ਹੈ, ਉਹ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਸੁੰਦਰ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਆਨੰਦਾਇਕ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ ਨਹੀਂ।"

"ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ। ਚਾਰ ਵੱਜ ਗਏ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੁੱਕਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ

ਆਈਆ। ਮੈਂ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੀ ਹਾਂ।"

"ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ, ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਚਾਰ ਵਜੇ ਘਰ ਪੁੱਜਣਾ ਸੀ। ਛੇਤੀ ਕਰੋ. ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡ ਆਓ।"

"ਗ਼ਜ਼ਬ ਹੋ ਗਿਆ, ਸੁਮੀਤ, ਮੈਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵਕਤ ਲੱਗਣਾ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਪੀ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਛੇਤੀ ਜਾਓ।"

ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਬਾਹਰ ਹੀ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਸਾਈਕਲ ਮੈਂ ਫਿਰ ਆ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗਾ।"

ਅਸੀਂ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਜਾਪੂਵਾਲ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਦੋ ਕੁ ਮੀਲਾਂ ਦਾ ਪੰਧ ਸੀ। ਪੰਜਾਂ-ਸੱਤਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰ ਸਾਹਮਣੇ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਉਹ ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਆਪਣੀ ਘੜੀ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਚਾਰ ਵੱਜ ਕੇ ਚੌਦਾਂ ਮਿੰਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਬੱਸ ਏਥੇ ਰੋਕ ਦਿਓ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਘਰ ਚੱਲੋ, ਪਲੀਜ਼। ਮਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਾਰਨ ਲੈਟ ਹੋਇਆ ਹਾਂ।"

ਮੈਂ ਕਾਰ ਨੂੰ ਸੜਕ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਕੇ ਖਲ੍ਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਨੇਹਾ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਜੋ ਦੱਸਣ ਲੱਗੀ ਹਾਂ ਜ਼ਰਾ ਸੰਭਲ ਕੇ ਸੁਣ। ਚਾਰ-ਪੰਜ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦੁਆਲੇ ਉੱਸਰੀ ਹੋਈ ਛੇ-ਸੱਤ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਦੀ ਵਲਗਣ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਇਹ ਉਹ ਘਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਲਾਗੋਂ ਦੀ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਕਈ ਵੇਰ ਲੰਘੀਆ ਸਾਂ। ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਗੇਟ ਪਿੱਛੇ ਕਿੰਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਲੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਕੁੱਲੂ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਸ਼ਿਮਲਾ, ਡਲਹੌਜੀ ਵੇਖੋ ਸਨ: ਪਰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਸਾਖਿਆਤਕਾਰ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਕੀਤਾ। ਇੱਕੋ ਥਾਂ, ਇੱਕੋ ਨ ਏਨੇ ਫੁੱਲ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੇਖੋ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਰਿਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਵੀ ਵਰਡਜ਼ਵਰਸ਼ ਨੇ ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਡੋਫੈਡਿਲਜ਼ ਝੀਲ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵੇਖੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਉਤੇ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਕਾਹਲ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਵੀ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀਆਂ, ਹਰੀਆਂ-ਕਚੂਰ ਲਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨੰਘਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਸੁਰਗੀ ਕਹਿ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਲਪਨਿਕ ਜਾਂ ਪਰਾਸਰੀਰਕ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਲੋਕਿਕ ਹੋਂਦ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਯਥਾਯੋਗ ਵਰਣਨ ਕਰਾਂਗੀ।

ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਆਨੰਦ-ਭਵਨ ਤੋਂ ਅਜੇ ਅਸੀਂ ਦੂਰ ਸਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰਨ ਵਾਲੇ ਟੋਕੇ ਦੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਲੰਮਾ

ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਉਹ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਸੀ।" ਉਹ ਘਰ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਟੋਕੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੱਲ ਮੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਾਹਰਲੀ ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਵਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਢਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰਨ ਲਈ ਟੋਕਾ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ, ਪ੍ਰਸੰਨ-ਮੁੱਖ ਦੇਵੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਟੋਕਾ ਚਲਾ ਕੇ ਹਰੇ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਟੱਕੇ ਦਾ ਹੱਥਾ ਛੱਡ ਕੇ ਚੀਰਨੀ ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੇਵੀ ਦਾ ਨੂਰਾਨੀ ਚਿਹਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਵੇਖੀ ਹੋਈ ਸੁੰਦਰਤਾ ਫਿੱਕੀ ਫਿੱਕੀ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਮੈਂ ਬੇ-ਵਸੀ ਜਿਹੀ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸਾਂ, ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾਈ ਖੜੋਤੇ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਆਖਿਆ।

" ਮਾਂ ਜੀ ਇਹ "

"ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਬੱਚੇ। ਲੈ ਤੂੰ ਪੰਨੇ ਕੁਤਰ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ।" ਉਹ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਦਿੱਬ-ਮੂਹਤੀ ਆਪਣੇ ਪੱਲੇ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਦਾ ਪਸੀਨਾ ਪੂੰਝਦੀ ਹੋਈ ਮੇਰੋ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਈ। 'ਟਾਲੀਆਂ, ਅੰਬਾਂ, ਜਾਮਨੂੰਆਂ ਦੇ ਉੱਚ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਇਹ ਘਰ ਬਾਹਰਲੀ ਤਪਸ਼ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ' ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਉਤੇ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਅਨੁਭਵ ਇਹ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿੱਕਰ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਿੱਪਲ ਵੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਿੱਕਰ ਦਾ ਰੁੱਖ ਮੈਂ ਕਿਧਰੇ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭੀ ਸਤਿਕਾਰੀ ਹੋਈ ਇਸ ਕਿੱਕਰ ਦਾ ਰੂਪ ਨਿਰਾਲਾ ਸੀ। ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਦਾ ਫਲਾਈ ਪਰੂਫ਼ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਦੇਵੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਕਮਰੇ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ, ਸਜਾਵਟ, ਸੀਤਲਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਅਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਬੇ-ਵਸਾ ਝੁਕ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਘਰ ਦੇ ਚੋਗਿਰਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕੋਠੀ ਦੇ ਲਾਨਾਂ ਅਤੇ ਟੈਨਿਸ ਕੋਰਟਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਦੀ ਸੋਭਾ ਸਾਹਮਣੇ ਮੇਰਾ ਇੰਟੀਰੀਅਰ ਡੋਕਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮਾਣ ਮੁਰਝਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਅਜੇ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵੇਰ ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ, ਕੁਝ ਲੰਮੇਰੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਸ ਸਾਰੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਘੋਖ ਕੇ ਫਿਰ ਲਿਖਾਂਗੀ।

ਅਜੇ ਮੈਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਦੇ ਵਿਸਮਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਆਈ ਕਿ ਉਸ ਦੇਵੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਗਰਮੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਸੁਮੀਤ ਆ ਲਵੇ, ਫਿਰ ਕੁਝ ਪੀਣ ਲਈ ਲਿਆਵਾਂ। ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਕੱਠੇ ਹੀ...।" ਵਾਕ ਅਜੇ ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜਾ ਸੁਮੀਤ ਅੰਦਰ ਆ ਗਿਆ। "ਏਨੀ ਛੇਤੀ ਕੁਤਰ ਲਏ, ਮੀਤੂ ?" ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਗੁਲਾਬੀ ਮੁਖੜੇ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, "ਬਹੁਤੇ ਤਾਂ ਤੁਸਾਂ ਕੁਤਰ ਛੱਡੇ ਸਨ, ਵੱਡਿਓ ਚਲਾਕੇ?"

"ਅੱਛਾ, ਹੁਣ ਬਹੁਤੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾ ਵਿਖਾ। ਮੈਂ ਏਨੀ ਛੇਤੀ ਪਸੀਜਣ ਵਾਲੀ ਯਬੋਧਾ ਨਹੀਂ। ਦੱਸੋ ਪੀਓਗੇ ਕੀ, ਸ਼ਰਬਤ ਜਾਂ ਸਿਕੰਜਵੀਂ ?"

"ਮੈਂ ਸ਼ਿਕੰਜਵੀਂ ਪੀਆਂਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛੇ।"

"ਮੈਂ ਸ਼ਿਕੰਜਵੀਂ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਹਾਂ"

ਮਾਂ ਕਿਚਨ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਪੁੱਤਰ ਵੀ। ਮੈਂ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਇਕੱਲੀ ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਸੋਚਟਾ ਕੀ ਸੀ, ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਉਨਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਮਰੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਜਾਦਾ, ਸੋਡਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤਲੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਦੇ ਕਵਰ ਕਿਸੇ ਸੂਖ਼ਮ ਮਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੰਧਾਂ ਉਤੇ ਲਟਕ ਰਹੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਏਨੀਆ ਵੱਡੀਆ ਵੱਡੀਆ ਲੋਡਸਕੇਪ ਪੇਟਿੰਗਜ਼ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੇਖੀਆਂ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਈ ਹੈ ? ਇਸ ਲੋਕ ਉਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖਰਚ ਲਈ ਪੈਸਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ? ਸਾਡਾ ਤਨਮਾਹਦਾਰ ਮਾਲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੇਵਾ ਹਿੱਸਾ ਫੁੱਲ ਨਹੀਂ ਉਗਾ ਸਕਦਾ ਏਥੇ ਏਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਏਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਏਨੀ ਉੱਚੀ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਦੀ ਹੋਲਾ ਭਾਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਬਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਇਹ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ ਤਾਂ ਵੀ ਸੁਮੀਤ ਚਪੜਾਸੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਦਿੱਬ ਮੂਰਤ ਆਪਣੇ ਟਾਈਮ ਟੇਬਲ ਦੀ ਏਨੀ ਪਾਬੰਦ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਇਸ ਨੇ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ? ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਚੁਕ ਗਿਆ। ਮਾਂ-ਪੁੱਤਰ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ। ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਦੇ ਸੀ। ਦੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਰਸ ਅਤੇ ਇਕੋਜਵੀਂ ਦੇ ਕਰੋ ਦੇ ਜੰਗ। ਮਾਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਸੀ। ਵੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਕੌਲੀ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਖੰਡ ਸੀ, ਨਾਲ ਇੱਕ ਚਮਚ ਵੀ। ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਗਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੋਜਵੀਂ ਪਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗਲਾਸ ਵਿੱਚ ਖੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਚਮਚਾ ਪਾ ਕੇ ਮਿੱਠਾ ਮੈਚ ਕਰ ਲਿਆ।

ਅਸੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸੁਆਦ ਲਾ ਲਾ ਤਿਕੋਜਵੀ ਪੀਂਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਦਰਵਾਜਿਆ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਛੱਤ ਅਤੇ ਵਰਸ ਭੁੱਲ ਵੇਖਦੀ ਰਹੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਵਡੇਰੀ ਸੀ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਟੋਸਟ ਬੱਡਜ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਔਖਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਦੋ ਜੱਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਛੇ ਗਲਾਸ ਸਿਕੰਜਵੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜੀਭ ਦੇ ਸੁਆਦ ਅਧੀਨ ਜਾਂ ਅਪਣੱਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਉਹ ਦੇਵੀ ਹੋਰ ਪੀਣ ਲਈ ਆਖਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਹੋਰ ਪੀਂਦੀ ਗਈ। ਅਸਾਂ ਦੇਵੇਂ ਜੱਗ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਸ ਦੇਵੀ ਨੇ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਮੀਤੂ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤਾਂ ਵਕਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦੀ। ਮੱਝ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਉਣਾ ਨਾ ਭੁੱਲੀ।"

"ਹੁਣ ਇਹ ਕੀ ਕਰਨਗੇ ਸੁ ? ਖੈਸ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਾ ਲੈ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ?"

"ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਰੱਖੋ ਹੀ ਇਸੇ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਤੁਹਾੜਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।

"ਕਿਉਂ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਮੀ ਹੈ?"

"ਕਮੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬੇਜੀ ਏ। ਏਨਾ ਲੱਜ ਨਾਂ ਪੁ ਸ ਬ ਦ ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਜਰਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।"

"ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਤਲਬ ਲਈ ਫੋਟਾ ਕਰ ਲਵੇ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ भनी गृट वी वतरुवी ?"

'ਛੇ ਕੁ ਵਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਕੱਚੇ ਆ ਜਾਣਗੇ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ ਸਿਖਾਉਣਗੇ, ਖਿਛਾਉਣਗੇ, ਹਸਾਉਣਗੇ ਅਤੇ ਕੁਛ ਖੁਆ-ਪਿਆ ਕੇ ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਘੱਲ

ਦੇਣਗੇ। ਹੁਣ ਇਸੇ ਕੰਮ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ।"

"ਅੱਛਾ, ਇਹ ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ।"

"ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਜੀ ਕੀ ਕੁਝ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਕੀ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣਾ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੱਸਾਂਗਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਜੀ ਇੱਕ ਕੁਆਲੀਫਾਈਡ ਨਰਸ ਅਤੇ ਅਨਕੁਆਲੀਫਾਈਡ ਸਰਜਨ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਅਧਿਆਪਕਾ ਹਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਪੈਸਾ ਵੀ ਉਹ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਜੇਬਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਉਹ ਸਿਲਾਈ-ਕਢਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹਨ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਸਭ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ। ਸਿਰਫ ਫਰੇਮ ਮੈਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ। ਰਸੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸਤ੍ਰੀਅਤਾ ਦਾ ਪਰੀਖਿਆ ਤਵਨ ਹੈ, ਬਾਗਬਾਨੀ ਤਪ ਹੈ, ਚਿਤ੍ਰਸਾਲਾ ਸਾਧਨਾ- ਸਥਾਨ ਹੈ, ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ.....।"

ਮੈਂ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਏਥੇ ਹੀ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਉਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰ ਸਕਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿੰਨਾ ਚਕਰਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਜ਼ਲਿੰਗ ਸੀ। ਹੋਰ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਮੈਂ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ-ਸੂਤਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਾਂ।

ਮੈਂ ਸੁਮੀਤ ਕੋਲੋਂ ਵਿਦਾਇਗੀ ਚਾਹੀ। ਇੱਕ ਮੁਸਕ੍ਰਾਹਟ ਅਤੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਕੀਤੇ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸੰਕੇਤ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਪਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ। ਅਸੀਂ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਲਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਸੜਕ ਉਤੇ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੋ ਸਾਂ ਕਿ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਮਾਂ ਜੀ ਦਿਸ ਪਏ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਹਣੇ ਕੱਪੜੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ ਦੇ ਇੰਸਟ੍ਰਕਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਨਵਾਂ ਰੋਲ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਧਰ ਮੁੜ ਪਈ। ਦੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਹੈੱਡ ਸਟੈਂਡ (ਹੱਥਾਂ ਉਤੇ ਖੜੇ ਹੋਣਾ) ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਮਾਂ ਜੀ ਆਪ ਹੱਥਾਂ ਉਤੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਿੰਨਾ ਸਾਮਾਨ ਸੀ, ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ ਦਾ ਉੱਥੇ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੇਡਣ ਲਈ ਸਲਾਈਡ ਅਤੇ ਭੂਲੇ ਆਦਿਕ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਤੀਜੀ ਵਿੱਚ ਜਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਹੈਰਾਨੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤ ਮੈਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਘਰ ਦੇ ਗੇਟ ਵੱਲ ਮੁੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਆਖਿਆ :

"ਸੁਮੀਤ ਜੀ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਈ ਹਾਂ।"

"ਤੁਸਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਅਜੇ ਅਤੇ ਵੇਖ ਲੈਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਗੱਲ ਜ਼ਰਾ ਕੱਚੀ ਜਿਹੀ ਹੈ।"

"ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਅਜੇ ? ਇਹ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਭਲਾ।"

"ਇਹ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਵਿੱਚ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਜ਼ਮੀਨ, ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਉਤੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਘਾਹ, ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਫੁੱਲ, ਭੂਮਦੇ ਰੁੱਖ, ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਫਸਲ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਇਹ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਮਕਾਨ, ਮਕਾਨ ਵਿੱਚਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇਵੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਛੁਹ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਇਹ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਜਿਹੜਾ ਤੁਸਾਂ ਅਜੇ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਵੇਖੋਗੇ, ਜਾਣੋਗੇ, ਮੰਨੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਇਆ, ਪਿਆਰਿਆ ਤੇ ਪਾਲਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬਹੁਤ  

ਵੱਡੀ ਹੈ, ਧਰਤੀ ਜਿੰਨੀ ਵੱਡੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮਿਨੀਏਚਰ ਮਾਈਕਰੋਕਾਜ਼ਮ ਜਾਂ ਲਘੂ ਰੂਪ ਹੈ। ਹੈ ਬਹੁਤ ਵਚਿੱਤ੍ਰ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਹੇਰਾਨੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੈ. ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਜਗਿਆਸਾ ਜਾਂ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਜਗਿਆਸਾ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰੋ। ਹੋਰ ਜਾਣੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਜਾਣੋਗੇ ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਵਿਸਮਾਦੀ ਉਚਾਣਾਂ ਵੱਲ ਉੱਠਦੇ ਜਾਓਗੇ ਅਤੇ ਅੰਤ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਅਹਿਸਾਨਮੰਦ ਆਖੋਂਗੇ।"

ਮੈਂ ਕਠਪੁਤਲੀ ਵੱਤ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਆ ਬੈਠੀ, ਕਾਰ ਸਟਾਰਟ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦਾਇਗੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਲਦੇ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਹੱਥ ਵੱਲ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਰ ਨੂੰ ਘਰ ਵੱਲ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਦੀ

ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ।

4

ਲੰਡਨ

7.7.95

ਪੁਸ਼ਪੇ,

ਤੇਰਾ ਪੱਤ੍ਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਆਸ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਇੱਟ ਦਾ ਜੁਆਬ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਇਹ ਆਸ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਤੇਰੇ ਪੱਤ ਵਿਚਲੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ 'ਚਿੱਠੀ' ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਇਹ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤਾ ਮਧੁਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ 'ਪੱਤ੍ਰ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਮੈਂ 'ਪੱਕ' ਨੂੰ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ 'ਪੱਤਰ' ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ 'ਅਪਨੋਂ ਸੇ ਛੇੜ ਚਲੀ ਜਾਏ ਅਸਦ' ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਠਿੱਠ ਕਰੋਗੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ 'ਚਿੱਠੀ' ਅਤੇ 'ਪੱਤ' ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਅਸ਼ੁੱਧਰਾ ਕਾਰਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਰੀਵਰਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਤੇਰਾ ਪੱਟ ਪੜ੍ਹਦੀ ਗਈ ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਕਾਰਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਗਿਆ।

ਇੱਕ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਪਾਪਾ ਅਤੇ ਬੀ ਜੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਘਰੋਂ ਦੂਰ ਰਹੀਆਂ ਹਾਂ: ਪਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਝਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਦੇ ਨੇੜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲੱਗ ਸਕਿਆ, ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਕਲ ਨਾਲ ਏਨਾ ਨੇੜ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ? ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਹ ਅਫਸੋਸ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਇੱਕ ਘਾਟੇ ਜਿਹੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਸਾਂਝ ਦੇ ਸੁਭਾਗ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਏਨੇ ਚਿਰ ਤਕ ਵੰਚਿਤ ਰਹੀਆ ਜਦ ਕਿ ਅੰਕਨ ਜੀ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸੁਭਾਗ ਸਦਾ ਹੀ ਸਾਡੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਖੈਰ, ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਾ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹੋ ਕਾਹਲ ਹੈ। ਕਿ ਤੂੰ ਸੁਮੀਤ ਬਾਰੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇਂ। ਤੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਰੁਚਿਤ ਹੋਇਆ ਜਾਵੇ। ਮੇਰਾ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਤੇਰਾ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੂੰ ਤਾਂ, ਤੂੰ ਏਥੇ ਦੂਰ ਬੇਨੀ ਮੈਂ ਉਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਹੀ ਕਿਉਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਾਰੇ ਹੀ ਉਚੇਚੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਪੱਤ੍ਰ ਤੋਂ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਵੇਖੋਗੀ ਕਿ ਪਾਪਾ ਕਿੰਨੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ-

ਪੜਤਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਧੀ ਹੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਤੇਰਾ ਦੂਜਾ ਪੱਤ੍ਰ ਵੀ, ਮੈਂ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਇਸ ਦਾ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਮਨਾਵੇਂਗੀ। ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਪੱਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਰੁਝ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਬੀ ਜੀ, ਪਾਪਾ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਛੁਪਾ ਕੇ ਰੱਖ ਰਹੀ ਸੈਂ; ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਤੂੰ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਇਸ ਭੇਤ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤੈਨੂੰ ਅਨੋਖੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਏਥੇ ਵੱਸਦੀ ਮਿੱਤ੍ਰ-ਮੰਡਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੱਤ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਕੜੀ ਪਾਪਾ ਕੋਲ ਗਈ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਪੱਤ੍ਰ ਹੈ। ਤੂੰ ਕਿੱਥੇ ਮਗ਼ਜ਼-ਮਾਰੀ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਇੱਕ ਵੇਰ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਹੀ ਚੁੱਕੀ ਹੈਂ, ਲਿਆ ਮੈਨੂੰ ਪਕੜਾ ਦੇ। ਮੈਂ ਵਿਹਲੇ ਵੱਲੋਂ ਪੜ੍ਹ ਲਵਾਂਗਾ।" ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਚਾਹ ਪੀਂਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣ ਲੱਗੇ, "ਮੈਥੋਂ ਰਿਹਾ ਨਹੀਂ ਗਿਆ, ਬੇਟਾ। ਸਾਚਾ ਪੱਤ੍ਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਨੀਂਦ ਆਈ। ਨੀਂਦ ਵੀ ਕੀ ਆਉਣੀ ਸੀ, ਪੱਤ੍ਰ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਹੀ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ।"

"ਫਿਕਰ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਹੁਣ ਸਪਾਰਟਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਿਖਣਾ ਪੈ ਜਾਵੇਗਾ।"

"ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵਿਕਰ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਰੁਝੇਵਾਂ ਹੈ।"

"ਤਾਂ ਫਿਰ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ?"

"ਇਹ ਖੂਬਸੂਰਤ ਰੁਝੇਵਾਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਨ ਖਿਲਾਰੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਦਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪੂਰਵ-ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਥਲ- ਪੁੱਥਲ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਆਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਘੋਖਿਆ ਪਰਖਿਆ, ਪੜਚਲਿਆ ਅਤੇ ਸੋਧਿਆ ਜਾਵੇ। ਨਾ ਸੁਮੀਤ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਇਸਤ੍ਰੀ। ਤੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ। ਸੰਭਵ ਹੋ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਢੂੰਡਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੋ। ਪਰ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉੱਠਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵੀ ਉਸ ਤਕ ਪੁਚਾਏ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਂ ਦੀ ਉਚੇਰੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।"

"ਏਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ, ਪਾਪਾ ?"

"ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਵੇਰ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਾਂਗਾ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵੀ ਨਾ ਜਾਪਣ। ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕੜਕਦੀਆਂ ਧੁੱਪਾਂ ਅਤੇ ਜਨ ਦਾ ਮਹੀਨਾ। ਇਸ ਸਾਲ ਸੁਣਿਆ ਹੋ ਗਰਮੀ ਬਹੁਤ ਪੇ ਰਹੀ ਹੈ ਉਥੇ। ਤੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਉਸ ਅਨੋਖੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਾਸੀ ਲਾਨਾਂ ਵਿੱਚ 'ਹਰੇ ਕਚੂਰ' ਘਾਹ ਦਾ ਹੋਣਾ ਦੱਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਜ਼ਰਾ ਔਖੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਉਸ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਘਾਹ ਨੂੰ ਹਰਾ ਰੱਖਣਾ।"

"ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਅੱਤ-ਕਥਨੀ ਹੋਵੇ।"

"ਹੋ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

"ਅਗਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ?"

"ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਚਿੱਥ ਕੇ ਖਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।"

"ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।"

"ਜੇ ਇਹ ਏਨੀ ਸਾਧਾਰਨ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਸੁਘੜ ਮਹੇਲੀ ਦੇ ਟੈਨਿਸ ਕੋਰਟਾਂ ਦੀ ਹਰਿਆਵਲ ਉਸ ਘਾਹ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਕੀ ਨਾ ਪਈ ਹੁੰਦੀ। ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਇਹ ਗੱਲ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਪ੍ਰੇਮ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੋਦਯ- ਪ੍ਰੀਯਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਮਹੱਤਵ-ਪੂਰਨ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਵੱਧ।"

"ਠੀਕ ਹੈ, ਪਾਪਾ, ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਉਡੀਕ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਸ ਸਪਾਰਟਾ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ?"

"ਅਗਲੇ ਐਤਵਾਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਬਰਾਤ ਨਾਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਐਤਵਾਰ ਇੱਕ ਪਿਕਨਿਕ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ।"

“ਪਾਪਾ, ਮੈਂ ਸਪਾਰਟਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦੀ ਗੱਲ।"

"ਏਨੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪਾਰਟਾ ਸੰਬੰਧੀ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਹੇਨਾਲਟ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿਕਨਿਕ ਲਈ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਉੱਥੇ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬੇਠ ਕੇ ਸਾਰੇ 'ਸਿਆਣਿਆਂ' ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਧ ਸੁਆਰ ਕੇ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਨੂੰ ਲਿਖ ਦੇਵੀਂ। ਹੁਣ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ।"

"ਬਹੁਤ ਖੂਬ, ਪਾਪਾ, ਏਕ ਪੰਥ ਦੇ ਕਾਜ।"

"ਇਹ ਸੁੱਖ ਮੰਗੇ ਕਿ ਮੌਸਮ ਸਾਥ ਦੇਵੇ।"

ਮੌਸਮ ਨੇ ਸਾਡਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪਿਕਨਿਕ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਬਣ ਗਈ। ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਅਸੀਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਪਾਪਾ ਸਪਾਰਟਾ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ। ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਏਨੇ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ। ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸਾਂ ਪਰ ਪਿਕਨਿਕ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਭੋਜ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੁਆਮਲਾ ਜਰਾ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਝਾਈ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮੇਰੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆਈ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪਰਗਟ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ-"ਇਸ ਪਿਕਨਿਕ ਲਈ ਪਕਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਭੋਜਨ ਮੇਰੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਆਗਿਆ ਵਿੱਚ ਪਕਾਇਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਮੇਰੀ ਆਗਿਆ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ। ਤੁਹਾਡਾ ਨੰਬਰ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ।" ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਨੰਬਰ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।

ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਂ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦਾ ਜਬਾ ਛੇ ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਹੇਨਾਲਟ ਪਾਰਕ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਦਸ ਵਜੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਗਏ ਸਾਂ, ਤਾਂ ਵੀ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਸੌ ਕਾਰਾਂ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਗਿਆਰਾਂ-ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਤਕ ਤਾਂ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਕ ਪੁੱਜ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਖਿੱਲਰੀ-ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ- ਮਿੱਕ ਹੋ ਕੇ ਆਖ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ, ਮਸ਼ੀਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ,

ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ। ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਝੀਲ ਦੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਸੀ। ਕੁਝ ਖਲੋਤੇ ਸਨ, ਕੁਝ ਆਰਾਮ ਕੁਰਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਇੱਕ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਰੀਮੋਟ-ਕੰਟਰੋਲ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਲ ਉੱਤੇ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਦੌੜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੇ-ਸ਼ੁਮਾਰ ਪਤੰਗਾਂ ਉਡਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰੀ, ਹਰੇ ਘਾਹ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਛਾਉਣੇ ਉੱਤੇ ਲੇਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਵੀ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਸਟੋਨ ਰੇਂਜ ਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਪੂਜਾ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਿਸੇ ਮੰਦਰ ਦਾ ਬਕੀਆ-ਬਕਾਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸੂਰਜ ਦੀ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਦਾ ਏਨਾ ਚਾਅ ਹੈ ਆਧੁਨਿਕ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪੀਨਾ ਨੂੰ ਕਿ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਬੀਚਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ, ਕੇਵਲ ਧੁੱਪ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਇਆਂ ਦਾ ਕੱਜਣ ਸਵਾਈ, ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਕ ਘਾਹ ਦੀ ਮਖਮਲੀ ਛੁਹ ਮਾਣਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਧੁੱਪ ਸੇਕਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ- ਦੁਰਾਡੇ ਧੁਪਿਆਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਾਣਨ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਰਾ ਸਾਲ, ਨੇਮ ਨਾਲ ਪੈਸੇ ਜੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਯੂਰਪ ਦੇ ਧੁਪਿਆਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਪਜੀਵਕਾ (ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ) ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧੁੱਪਾਸਨਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਹੇਨਾਲਟ ਪਾਰਕ ਬਾਗ਼ਬਾਨੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਦਗੀ ਦਾ ਕਿਸ਼ਮਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀਆ ਮੇਕਲੀਆ, ਹਰੀਆਂ ਦਲਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਝੀਲ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਪਾਸੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਰਕ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੋਟ ਅਸੀਂ ਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹਾਰ ਕੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਚੁੱਕੀ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਮੀਲ ਕਰ ਤੁਰ ਕੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ ਤਾਂ ਇਉਂ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਲੰਡਨ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨੀ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਨਾਲੋਂ ਨਾਤਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਹੈ। ਉੱਚੀ ਟੇਕਰੀ ਉੱਤੇ ਅਸਾਂ ਦੋ ਟਿਕਾਣੇ ਚੁਣ ਲਏ, ਇੱਕ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਛਾਵੇਂ। ਦੋਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਦੋ ਗਲੀਚੇ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਸੇਕਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੂੰ ਧੁੱਪੇ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਛਾਵੇਂ ਵਿਛੇ ਗਲੀਚੇ ਉੱਤੇ ਆ ਬਿਰਾਜੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਪਹਿਲੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਣ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਨਾਲ ਧੁੱਪੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਦੋ ਨਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਇਸ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਾਂ ਇਹ ਲੇਖ ਪੜਿਆ:

"ਆਪਣੇ ਅ-ਪਰਗਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਗਟ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ। ਸੋਚ ਅ-ਪਰਗਟ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਗਟ ਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ- ਰੂਪੀ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਮ ਵੀ। ਅਨੇਕ-ਰੂਪੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਨੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਨੇਮਾ ਅਧੀਨ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸੋਚ-ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਭਿੰਨ ਦਿਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਨੇਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਸੀਆਂ ਹਨ। ਸਪਾਰਟਾ ਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨੀ

_____________

1. ਬੈਟਰੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸ਼ਤੀ-ਰੂਪ ਖਿਡਾਉਣੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਖਲੋ ਕੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਮੋੜਿਆ ਅਤੇ ਦੌੜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

2. ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਮੰਦਰ ਦੇ ਪੰਡਜ਼।

ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਜੀਵਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰਿਗਵੇਦ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਤਨ ਪੁਸਤਕ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਪੁਸਤਕ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਰਵ- ਪ੍ਰਥਮ ਪੁਸਤਕ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਚੰਨਾਂ, ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਤਾਰਿਆ, ਪੈਣਾ, ਪਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਬੈਸਤਰਾਂ, ਬੰਦਲਾਂ, ਬਰਸਾਤਾਂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀਆਂ, ਪੱਥਰਾਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ, ਪਸ਼ੂਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਨਵਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਮਿੱਕਤਾ ਦੇ ਗੀਤ ਹਨ। ਸਾਦਗੀ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਭਰਮਾਂ ਅਤੇ ਭਰੋਸਿਆਂ, ਸੰਸਿਆ ਅਤੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ, ਇਸ ਪੁਰਾਤਨ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ। ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਕੁੱਪਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮਨੁੱਖੀ 'ਜਾਣਕਾਰੀ' ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕੁਦਰਤ ਦੀ 'ਵਿਤਿਗਅਤਾ' ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਹੈ।

"ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅਗਿਆਨ, ਤੇ ਅਤੇ ਮਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੁਰੂਪ ਹੈ, ਕਨੇਰ ਹੈ, ਨਿੰਦਨੀਯ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਅੰਸ਼ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਉਪਜ ਕੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਸਾਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ 'ਮਹਾਂਭਾਰਤ' ਤਕ ਪੁੱਜੀ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਇਹ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਦੀ ਥਾਂ 'ਚਤੁਰਤਾ' ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਚਤੁਰਤਾ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ 'ਸੁਆਰਥ', ਜਿਸ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ 'ਕਠਰਤਾ' ਵਰਤੀ ਜਾਣੀ ਚਰੂਰੀ ਸੀ । ਅਧਿਕਾਰ ਰੂਪੀ ਸੁਆਰਥ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਚਤੁਰਤਾ ਅਤੇ ਕਠੋਰਤਾ ਵਿੱਚ ਸੇਵਕ ਅਤੇ ਸੁਆਮੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ 'ਦਰਸ਼ਨ' ਜਾਂ 'ਫਿਲਾਸਵੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਭੁੱਲ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ 'ਸੁਹਿਰਦਤਾ' ਅਤੇ 'ਸਿਆਣਪ' ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਰੋਦ ਨੂੰ ਟੁੱਟਣ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਣਪ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਨੂੰ ਫਿਲਾਸਫੀ ਕਹਿਣਾ ਠੀਕ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਰੂਰੀ ਵੀ।

"ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਫਿਲਾਸਵੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕਠੋਰਤਾ ਅਤੇ ਚਤੁਰਾਈ ਜਾਂ ਚਲਾਵੀ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਹੋਈ ਵਿਲਾਸਵੀ ਨੂੰ 'ਸਾਕਤ-ਦਰਸ਼ਨ' ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਣਪ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਉਪਜੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨੂੰ 'ਸਹਿਯੋਗ-ਦਰਸ਼ਨ' ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਦੀ ਕਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਟਕਰਾਏ ਵੀ ਹਨ; ਪਰ, ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋਵੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਰਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਵਿੱਥ ਉੱਤੇ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾ ਮਨਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਸ਼ਾਕਤ-ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਭਤਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਓ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਸਹਿਯੋਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਹਾਰ। ਇਸ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ-ਦਰਸ਼ਨ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੀ ਆਪ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜੀਵਤ ਰਹਿਣ ਲਈ, ਸਾਕਤ-ਦਰਸ਼ਨ (ਜਾਂ ਰਾਜਸਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ) ਨਾਲੋਂ ਚਰਾ ਕੁ ਪਰੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਸਿਆਣਪ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ।"

"ਹਰ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਤੋਂ ਚੌਕੰਨਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਯਤਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਹਰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਚੰਗਿਰਦੇ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ। ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸਾਨ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਵੱਲੋਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਉਦੋਂ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਸ ਲਈ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਭਰਪੂਰ ਕੁਦਰਤੀ ਚੌਗਿਰਦਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਉੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੇੜਲੇ ਅਤੇ ਦੁਰਾਲੇ ਚੋਗਿਰਦੇ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਿਗਵੇਦ ਦੀਆਂ ਅਰੰਭਕ ਰਿਚਾਵਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨ ਦਾ ਸੁਕਰਾਤ- ਪਲੇਟੇ ਆਦਿਕਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫਲਸਵਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੁਹਿਰਦ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤਿ ਕ੍ਰਾਤਰੀ-ਭਰੀ ਜਗਿਆਸਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜਗਿਆਸਾ ਦੇਖੋ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸ਼ਾਕਤ-ਵਿਲਾਸਫੀ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਰਹਿ ਸਕੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸੁਆਰਥੀ ਪਹੜ ਵਰਗ ਦੇ ਵੰਸ ਪੈ ਕੇ ਸਾਕਤ-ਫਿਲਾਸਫੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਨੀ ਅਰੰਭ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਥੇ ਇਹ ਰੂਪ ਵਿਕਾਸ (ਜਾਂ ਰੂਪ ਵਿਗਾੜ) ਧਰਮ ਦੀ ਛਤਰ-ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਏਨੀ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸਿਆਣਪ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲ ਕਮਲ ਫੁੱਲ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ 'ਨਮ ਕਲਰ ਕਰਤਾ ਨਮੋ ਸਾਂਤ ਰੂਪ ਕਹਿ ਕੇ 'ਸਾਂਤ ਰੂਪੋ' ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਖਲੋਤ

'ਕਹ ਕਰਤਾ' ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਸਿਰ ਝੁਕਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। "ਯੂਨਾਨ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਚੋਗਿਰਦਾ ਵੀ ਮਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੈਰੀ ਭਰਪੂਰ ਸੀ। ਇਥੇ ਵੀ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ 'ਸਹਿਯੋਗ-ਦਰਸ਼ਨ' ਜਾਂ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਸੀ । ਮੁੱਢਲੇ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਿਚਿੱਤ ਖੇਡ ਦੇ ਵਿਸਮਾਦੀ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਰੀਝ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਗਿਆਨ-ਭਵਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਆਪੇ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਜਲ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਆਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਵਾਯੂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਗਨੀ ਨੂੰ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਜਲ, ਵਾਯੂ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਅਗਨੀ ਦੇ ਸੰਜੋਗ-ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਟਮ ਜਾਂ ਪਰਮਾਣੂ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਨਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਢਲੇ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਿਧੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਕਿਨਸਾਂਸ ਜਾਂ ਪੁਨਰ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣਾ ਹੋ ਕੇ ਜੀਅ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਪਰੰਤੂ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਜਾਂ ਅਭਿੱਜ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਤ-ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸਨ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਮਾਸੂਮ ਜਗਿਆਸਾ ਵਾਲੇ ਇਹ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹਰ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਗੌਰਵ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਮੰਨਦੇ ਸਨ।

"ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਹ ਲੋਕ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚਕਾਰ ਸੁੰਦਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੀਵਨ ਸਰਲ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਸੀ। ਦੂਜੇ ਡੰਗ ਦੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਭਟਕਦਾ ਫਿਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਸਲਤਨਤਾਂ ਦੀਆਂ ਉਸਾਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਲਤਨਤਾ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਵਪਾਰਾਂ, ਸੈਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਯੁੱਧਾਂ ਭਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੁਆਰਥ, ਕਠੋਰਤਾ, ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਚਤੁਰਾਈ ਦਾ ਵਾਧਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਹਤਾਂ ਨੇ ਸੁਆਰਥ ਵੱਸ, ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਪਿਆਰ ਨੂੰ, ਪਿਛਲੇਰੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਬਲੀ ਸਮੇਂ ਉਚਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਥਰਵਵੇਦੀ ਬਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਸੋਫਿਟ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸੁਆਰਥ ਦਾ ਜਾਮਾ ਪੁਆਉਣ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੁੱਢਲੇ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਸੁਆਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਨਿਰੋਲ ਜਗਿਆਸਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਯੂਨਾਨ ਦੀ ਹਾਕਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਆਰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਸਫਿਟ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਦਿਮਾਗੀ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਂਭ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਸੋਦ ਸੁਆਰਥ ਦੀ ਸੇਵਕ ਹੋ ਨਿਬੜੀ। ਸੋਫਿਟ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਭਵ- ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹਰ ਸੋਚ ਅਤੇ ਹਰ ਲੈ ਦਾ ਸਥਾਨ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਨਿਯਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਦੇ ਏਨਾ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ ਕਿ ਸੁਕਰਾਤ ਅਤੇ ਪਲੋਟ, ਸੋਫਿਟਾਂ ਦੇ ਕੱਟੜ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣੇ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਬਚਣਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੋਫਿਟਾਂ ਦੀ ਇਸ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਕਰਾਤ ਅਤੇ ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਕਾਰਨ ਯੂਨਾਨੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ: ਇਹ 'ਸਹਿਯੋਗ-ਦਰਸ਼ਨ' ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ 'ਸਾਕਤ ਦਰਸ਼ਨ' ਬਣਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੱਥ ਸੀ।

"ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਿੰਨ-ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਯੂਨਾਨ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਈ ਨਗਰ-ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਗਰ-ਰਾਜ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਾਹਿਤ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਉੱਨਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ: ਪਰੰਤੂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸੋਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਾ ਸਕੀ। ਯੂਨਾਨੀ ਨਗਰ-ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਲੈਕਨੀਆ ਅਤੇ ਸਪਾਰਟਾ ਇਸ ਰਿਆਸਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਇਹ ਰਾਜ ਡੇਰੀਅਨ ਕਬੀਲੇ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਗ-ਪਸੰਦ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਂਢੀ-ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਧੀਨਗੀ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲੋਕ 'ਅੜੇ ਸੋ ਝੜੇ; ਸ਼ਰਨ ਪੜੋ ਸੋ ਕਰੇ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਜਾਂ ਅਸੂਲ ਦੇ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਣ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਆਖਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ- ਪੂਜ ਜਾਂ ਸ਼ਾਕਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੀ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਰ ਸੂਝਵਾਨ ਆਦਮੀ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਜੁ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਯੂਨਾਨੀ ਸੋਚ ਨੇ ਰਾਜਸਿਕਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਅਪਣਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਧਰਤੀ ਉਤਲੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ, ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

"ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਪਰਜਾ-ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਦਾ ਅਨੋਖਾ

ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੀ। 'ਦੇਇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾ ਮੁਲਕ ਸਮਾਣੇ' ਵਾਲਾ ਅਸੂਲ ਲੈਕਨੀਆ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਲਗਪਗ ਛੇ ਸੋ ਸਾਲ ਤਕ ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਨਗਰ-ਰਾਜ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜੇ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਘਰਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਗੱਦੀ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਪਾਰਟਾ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਰੋਮਨ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਐਪਰਰਜ਼ (ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ) ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੋ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਰਾਜੇ ਦੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਦੂਜਾ ਰਾਜਾ ਗੱਦੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਯੋਧੇ ਜਰਨੈਲ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਜੰਗ ਸਮੇਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਸੀਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਮਨ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹਾਂ, ਕੌਮੀ ਜਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲੋਂ ਦੂਣਾ ਭੋਜਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

"ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਂਤ, ਲੇਕੋਨੀਆ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚਿੱਤ੍ਰ ਸਨ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾਸਾਂ ਦੀ ਸੀ: ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਹੇਲਟ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਸਾਨ, ਕਾਮੋ, ਰਾਜ, ਮਿਸਤਰੀ, ਜੁਲਾਹੇ, ਮੋਚੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀ ਆਦਿਕ ਸਭ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣੀ ਉਪਜੀਵਕਾ ਲਈ ਕੋਈ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੇਲਟ ਜਾ ਦਾਸ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹੋਲਟ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੂਜੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੀ, ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਯੂਨਾਨੀ ਨਸਲ ਦੇ ਹੀ ਸਨ।

"ਦੂਜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਪਿਰੀਓਸੀਆ ਜਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁੱਕੜਾ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਪਿਤਾ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕੇਵਲ ਸੈਨਿਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਹੇਲਟ ਜਾਂ ਦਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ; ਪਰ ਰਾਜਧਾਨੀ (ਸਪਾਰਟਾ) ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਨਾਗਰਿਕ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਖਰੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਸੀ ਮੁਆਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਨਾਗਰਿਕ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ।

"ਤੀਜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹਾਕਮਾਂ ਜਾਂ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਘਰਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਠਾਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੱਠ ਸਾਲ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦਾ ਆਦਮੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨਾਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਾਂ, ਦੋਵੇਂ ਰਾਜੇ ਇਸ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਭਾ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੀਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੱਠ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਭਾ ਦੇ ਅਠਾਈ ਮੈਂਬਰ, ਸਪਾਰਟਾ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵਾਂ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਸਭਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉੱਚੀ ਅਦਾਲਤ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੁਆਮਲਿਆਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ।

"ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਆਖਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਭਾ ਕਲ ਬਹੁਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ੍ਰੋਤਿਆ ਦੀ ਸਭਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਭਾ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ 'ਏਹਰ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਏਫਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਾਟਰੀ ਵਰਗਾ ਹੀ ਸੀ। ਜਦੋ ਰਾਜਾ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਦੇ ਏਕਰ ਉਸ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇਵੇ ਰਾਜੇ ਏਬਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਦੇ ਸਨ ਤੇ ਏਚਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਚਨ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਓਨਾ ਚਿਰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਂ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਇਹ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਵਿਚਿੱਤ ਵਿਧਾਨ ਲਗਪਗ ਛੇ ਸੌ ਸਾਲ ਤਕ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਧਾਰਾ ਵਿਰੁੱਧ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਬਦੀਲੀ ਜਾਂ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੇ ਵੀ ਕਦੇ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਏਫਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਉੱਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਦੇ, ਸਾਂਝੀ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਨਾਲ। ਛੇ ਸੌ ਸਾਲ ਤਕ ਕਿਸੇ ਸਿਆਸੀ ਗੜਬੜ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿ ਲੈਕਨੀਆ ਵਿੱਚ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।

"ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਕੁਰੂਪਤਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁੜੀ ਸੁਤੰਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਇਸ ਢੰਗ ਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ ਅਤੇ ਜਾਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਪਰਤੂ ਹੇਲਟਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਵਾਂਗ ਯੂਨਾਨੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਉਚੇਰੀ ਅਤੇ ਚੰਗੇਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਹਿੱਸਾ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਜਗਾ ਮਸਾਂ ਬਚਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਮਾਲਕਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਰੋਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਜਦਾ ਅਤੇ ਵਧਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੀ ਵੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਦੇ ਖਤਰੇ ਵਧਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਇਹ ਕਿ ਵਧੀ ਹੋਈ ਗਿਣਤੀ ਜਮੀਨਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਖਾਣ ਨੂੰ ਮੰਗਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਘਾਟਾ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਇਹ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਵੱਲੋਂ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਡਰ ਵੀ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦਾ ਅਤਿਅੰਤ ਕੁੱਝਾ ਹੱਲ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰ ਸਾਲ ਇੱਕ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਇਸ ਦੇ ਖਲਾਰੇ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਵਿੱਚ ਰੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਅਸਲੀ ਤਿਉਹਾਰ ਕੇਵਲ ਦਸ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਸਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਡੇਲਟਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਲੋੜੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇ-ਅਦਬ ਹੋਣ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਦਸ ਦਿਨ।

"ਇਸ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਇਸ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ (ਜਾਂ ਇਸ ਸਾਰੀ ਵਾਰਤਾ ਦੇ ਸੱਚਾ ਹੋਣ) ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ: ਪਰ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਸਨ; ਸਗੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀਕੁਝ ਵੱਧ ਹਰ ਨਵਾਂ ਜਨਮਿਆ ਬੱਚਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਾਂ

ਜਾ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਆਣੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਬਲਵਾਨ ਸੈਨਿਕ ਬਣਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ। ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਕਮਜ਼ਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਵਕਲੀ ਥਾਵੇ ਕਾਵਾਂ-ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਖਾਣ ਲਈ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੇਵਲ ਸਿਹਤਮੰਦ ਬੱਚੇ ਹੀ ਜੀਉਂਦੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਪਾਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੁੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਹੋ ਪ੍ਰੇਮ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂ ਜੁ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿਹਤਮੰਦ ਮਾਵਾਂ ਹੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

"ਸਪਾਰਟਨ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਆਣਿਆ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰੇਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸੰਗ ਹੀ ਉਹ ਮਨਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੁਲਕਗੀਰੀਆਂ ਲਈ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਵੀਟ ਲੈਣ ਪਿੱਛੇ ਬਮਾਦਾ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਦਿ-ਅੰਡ ਜੰਗ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸਿਮਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੰਗ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਕਿਸੇ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨੋ ਵੀ ਇਹ ਵਰਜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਜਿਸ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਜਾਂ ਮਨੋਰਥ ਜੰਗ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਵਖਰਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਉੱਕੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ। ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਹੇਲਟ ਜਾਂ ਦਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਹੇਲਟ ਜਾਂ ਗੁਲਾਮ ਹੋਣਾ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਿਰਫ ਸੈਨਿਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ ਲੜਨ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਉਸਾਰੀ ਇਸ ਸੱਚ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਸ ਜਾਂਗਲੀਅਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

"ਹਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਲਈ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਜਿਹੜਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗਰਾਉਂਡਾਂ ਦੁਆਲੇ ਅਲਫ਼-ਨੰਗਾ ਤੁਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਮੀਚ ਜਾਵੇ, ਹਨੇਰੀ ਜਾਵੇ। ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਤੀਹ ਸਾਲ ਸੀ, ਪਰ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਲੁਕਵੇਂ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਸੀ, ਜੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਲੁਕਵੇਂ ਰੱਖ ਸਕੇ ਤਾਂ। ਨਾ ਰੱਖ ਸਕਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦੰਡ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸੀ। ਬੱਚੇ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੁੰਡੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਤੀ ਤੋਂ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਕੋਲ ਔਲਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਸੈਨਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰਾਜਸੀ, ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕੀ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮਰਨਾ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗੋੜੇ ਜਾਂ ਬੁਜਦਿਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਮੁੜ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਅਤੇ ਮਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਕਲੱਬ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।

"ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕੇ ਕੋਈ ਬਹਿਰੀ ਬਹੁਤਾ ਗਰੀਬ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਮੀਰ ਅਮੀਰ ਹੋਣ ਦੇ ਅਵਸਰ ਘੱਟ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਬਾਰ, ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਪਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਹੇਲਟ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਉਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੀ ਜਿਨਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਜੁ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਸਾਰੇ ਨਗਰਿਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਲੰਗਰ ਵਿੱਚ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ।

"ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਮ-ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸਪਾਰਟਾ ਵਿੱਚ ਫਿਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਗਰ-ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਪਾਰਕ ਜਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਕੇਵਲ ਸੈਨਿਕ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੇਲਟ (ਗੁਲਾਮ) ਦੀ ਪਦਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕੋਈ ਹੇਲਟ ਉਚੇਚੀ ਬਹਾਦਰੀ ਕਾਰਨ ਨਾਗਰਿਕ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

"ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਗਹਿਣੇ ਪਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਧਨ ਸੰਚਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਦਗੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਏਨੀ ਸਾਦਗੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਲਾ, ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਯੂਨਾਨ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਭਿਅਤਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸਾਇੰਸ, ਕਵਿਤਾ, ਨਾਟਕ , ਮੂਰਤੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਆਦਿਕ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਗਾਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ। ਕਮਲ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਚੇਚੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੂਖ਼ਮ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗੀ ਰੋਗ ਕਹਿ ਕੇ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਮਤਾ ਆਦਿਕ ਕੋਮਲ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਵ-ਜਨਮਿਆਂ ਨੂੰ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਉਦਾਸ ਜਾਂ ਕਰੁਣਾਤੁਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮਰੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। ਕਾਇਰਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਸਤ੍ਰੀ ਗੌਰਵ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ੍ਰ ਜਾਂ ਪਤੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ ਕਾਰਨ ਘਿਰਣਾ ਕਰਨਾ, ਕਿਸੇ ਇਸਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

"ਸਪਾਰਟਨ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਜੰਗ ਦੀ ਭੱਠੀ ਲਈ ਬਾਲਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਈ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਮੰਨੀ ਜਾਦੀ ਸੀ। ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਹ ਪਤੀ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਵੀ ਮਰਦਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ ਆਦਿਕ ਕੁੜੀਆਂ ਮੁੰਡੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਗਨ। ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮੂਲ ਮਨੋਰਥ ਸੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਪੀੜ ਝੱਲਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਉਣਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨੇਮ ਅਤਿਅੰਤ ਕਠੋਰ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੰਗ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਮਨੋਰਥ ਮੰਨ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਛੇ ਸੌ ਸਾਲ ਤਕ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਹੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ 371 ਪੂ.ਈ. ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਗਰ-ਰਾਜ ਬੀਬਜ਼ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਸਪਾਰਟਾ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਸਤਾ ਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

"ਇੱਕ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾਈਕਰਗਸ ਨਾਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੂਨਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਪਲੂਟਾਰਕ ਨੇ ਲਾਈਕਰਗਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਪਲੂਟਾਰਕ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵੇਤਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਰੂਸ ਅਤੇ ਨੀਸ਼ (ਨੀਤਸ਼ੇ) ਇਸ ਤੇ ਉਚੇਚੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਪਲੂਟਾਰਕ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਹੈ। ਪਲੇਟੋ ਜਾਂ ਅਫ਼ਲਾਤੂਨ

ਦੀ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ 'ਰੀਪਬਲਿਕ' ਨੂੰ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਅਫਲਾਤੂਨੀ ਉਤਾਰਾ ਆਖਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀ ਉਕਾਈ ਨਹੀਂ। ਪਲੇਣ ਦੇ ਸ਼ਗਿਰਦ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਨੁਕਤੇ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਅਤਿ ਦਰਜੇ ਦਾ ਅਣ-ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਧਾਨ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਜੋਕੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵੀ ਪਲੇਟ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਮੂਲ-ਸਰੋਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਧਾਨ ਹੁਣ ਤਕ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਜੁ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਮੇਲਨ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀ ਜਾਂ ਮਿਹਣੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ; ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਮਿਹਣਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀ ਵੀ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਪਲੇਟ ਦੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬੇਲੜਾ ਗੌਰਵ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ: ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਸਮਝਾਉਣ ਅਤੇ ਸੋਧਣ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸੁਤੰਤਾ ਤੋਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ।"

ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ, ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ, ਠਰੰਮੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ, ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਇੱਕ-ਮਨ ਹੋ ਕੇ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਇਉਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਇਹ ਸਰੋਤੇ ਇਥੋਂ ਕਿਧਰੇ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ, "ਵੀਰ ਜੀ, ਇਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਚੈਪਟਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।"

"ਇਹ ਲੇਖ ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਵੀਰ ਜੀ।" ਪਾਪਾ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਭਰੀ ਮੁਸਕ੍ਰਾਹਟ मौ।

"ਵੀਰ ਜੀ, ਲਿਖਿਆ ਤਾਂ: ਤੁਸੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਲੇਖ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਕੋਈ ਉਚੇਚੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁੰਦਰ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।"

"ਨਾਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਲੇਖ ਨਾਲ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਚੈਪਟਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ।"

"ਜ਼ਰੂਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਿਰਾ ਪੁਰ ਨਵਾਂ ਚੈਪਟਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲੋੜ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਸ ਨੌਜੁਆਨ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਜਗਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਹਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜਿੱਤ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹੁਣ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੋਣੇ ਸਨ।"

"ਭਾਅ ਜੀ, ਜੇ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰੋ ਤਾਂ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ, ਤੁਸਾਂ ਵੀ, ਉਸ ਦੇ ਪੱਤ੍ਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਹੈ।"

"ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਏ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦੀ। ਚਲੋ ਮੈਂ ਵੀ, ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੌਜੁਆਨ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਸਨੇਹਾ ਨੇ ਹੁਣ ਤਕ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਏਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ। ਉਸਦਾ ਮਨ ਪਤੰਗਾ ਨਾਲ ਉਂਡ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਨਹੀਂ ਪਾਪਾ, ਮੈਂ ਵੀ ਏਥੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਵੀ ਏਥੇ ਹੀ ਹੈ।"

"ਏਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਏਥੇ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੈ।"

"ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰੋ, ਬੇਟਾ।"

"ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗੀ। ਗੀਤਾ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਸਾਤਵਿਕ, ਰਾਜਸਿਕ ਅਤੇ ਤਾਮਸਿਕ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਿਆਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਪਾਪਾ ਨੇ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਕਾਲ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ-ਵਿਚਾਰਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਈ ਕੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਪਰੇ ਹੁੰਦਾ ਪਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਮੂਲ-ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਦੇਸ਼-ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਘਟਕ ਹੈ, ਅੰਗ ਹੈ, ਇੱਕ ਹੋਂਦ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤ ਰੂਪ ਜਾਂ ਪਰਗਟ ਰੂਪ ਜਾਂ ਸੰਬੰਧ ਮੂਲਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਲ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਕੂਲਿਕ ਜਾਂ (Conditioned) ਕੰਡੀਸ਼ਡ ਹੈ। ਸਾਤਵਿਕ, ਰਾਜਸਿਕ ਅਤੇ ਤਾਮਸਿਕ ਰੂਪਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ, ਇੱਕ ਹੀ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ, ਮੱਧ-ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਆਦਿਕ ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਿਕਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚਲੀ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕਤਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਦੀ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਣਾ ਹੁਣ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ: ਕਿਉਂ ਜੁ ਵਿਚਾਰ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਘਟਕ ਹੋ, ਅੰਗ ਹੈ।"

“ਬੇਟੇ, ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਹੋਰ ਸਪੱਸਟ ਕਰੋ। ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਓ, ਪਲੀਜ਼।" ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਆਖਿਆ।

"ਓਹੋ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਡਰ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾ ਵਿਚਲੇ ਵਖੇਵਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਅਤੇ ਅਟੱਲ, ਆਪਣੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਅਤੇ ਧੁਰੋਂ ਆਏ, ਆਪਣੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਅਮਰ ਆਖ ਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਲੜਦੇ ਝਗੜਦੇ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਘਿਰਣਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਫਲਸਫਿਆਂ, ਧਰਮਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕੌਮੀ ਮਾਣ ਇੱਕ ਹਾਸੋ-ਹੀਣੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਜਾਂ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਨ। ਕੌਮੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆਂ ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆਂ ਇਹ ਭੌਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਜਾਂ ਐਵੋਲਿਊਸ਼ਨ ਦੀ ਲੰਮੀ-ਚੌੜੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਜਾਣ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਉਚੇਚਾ ਮਾਣ ਕਰਨਾ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਯੂਰਪੀਨ ਕੌਮਾਂ ਆਪਣੀ ਚਮੜੀ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਭੂਗੋਲਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੰਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਸਯਤਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਆਖ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਉਚੇਚਾ ਮਾਣ ਕਰਨ...।"

ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਲੰਮੀ ਭਾਵੇਂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਸਮਾਪਤ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਨੇ, ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਟੈਕ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਉਂ ਹੋਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ।"

"ਤੁਸਾਂ ਠੀਕ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਹੋ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਣ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਸਿਆਣੀ ਨਹੀਂ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਛਲਸਫ਼ਿਆਂ ਦਾ ਕੌਮੀ ਮਾਣ ਵੀ ਸਿਆਣਪ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੇ 'ਕੀਤੇ ਜਾਣ' ਅਤੇ 'ਕੁਦਰਤੀ ਹੋਣ' ਦਾ ਇਹ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ 'ਠੀਕ' ਵੀ ਹੈ ਜਾ 'ਸਿਆਣੀ' ਗੱਲ ਵੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਸਦਾ ਤੋਂ ।"

"ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ, ਆਪਣੇ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਗੌਰਵ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ ਹੀ ਕੀ ? ਇਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਦੇ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰਹਿ ਕੀ ਜਾਵੇਗਾ ? ਇਸ ਗੋਰਵ ਦਾ ਸਦਕਾ ਹੀ ਕੌਮਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ।"

ਪਾਪਾ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਬੋਲ ਪਏ, "ਵੇਖ ਬੀਬਾ, ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਥਾਂ ਸੱਚੀਆਂ ਹੋ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਨਾ ਭੁੱਲ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।"

"ਕੁਝ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਢਿੱਡ ਨਹੀਂ ਭਰਨਾ।" ਇਹ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ।

"ਚਾਚਾ ਜੀ, ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਪਤੰਗਾਂ ਉਡਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਓਨਾ ਚਿਰ ਤਾਂ ਉਡੀਕਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਜਾਂ ਉੱਠੋ ਅਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸੱਦ ਲਿਆਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਓਨ ਚਿਰ ਵਿੱਚ ਗਲੀਚਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਛਾਵੇਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਗਲੀਚਾ ਛਾਵੇਂ ਕਰਦਿਆ ਅਸਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਜਿਥੇ ਮਾਤਾ ਜੀ, ਚਾਚੀ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਉਸ ਗਲੀਚੇ ਉੱਤੇ ਛਾਂ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਿਕਨਿਕ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਚਾਚਾ ਜੀ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਮੁੜ ਗਲੀਚੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ, 'ਚੱਲ ਆਪੇ ਆ ਜਾਣਗੇ।' ਏਥੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਜਾਣਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਕੰਨ-ਰਸ ਬੁਰੀ ਬਲਾ ਹੈ; ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ-

"ਇਸ ਬੱਚੀ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੋਲਾਂ ਆਨੇ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਸ ਗੌਰਵ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਹੈ ਹੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ। ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਾਂ, ਜਿੱਤਾਂ, ਮੁਲਕਗੀਰੀਆਂ, ਤਬਾਹੀਆਂ, ਬੋ-ਹੁਰਮਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀਆਂ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਹੈ, ਉਹ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਉਪਜਿਆ, ਉਹ ਵਿਕਸਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸੁਭਾਵਕ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਨੀਰਜ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿਆਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪ ਪੜਤਾਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ।"

ਨੀਰਜ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠੀ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੀ, "ਅਸਾਂ ਹੁਣੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਖ਼ਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਗਲੀਅਤ ਸੀ । ਜੰਗ ਲਈ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲੇ

ਕਰ ਛੱਡਣਾ, ਹੋਲਟਾਂ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਾਂਗ ਵਰਤਣਾ ਅਤੇ ਮਾਰਨਾ, ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰ-ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਜੋਗ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦੇਣੀ ਇਤਿਆਦਿਕ ਅਸਭਿਅ ਅਤੇ ਨਿਰਲੱਜਤਾ ਵਾਲੇ ਨੇਮਾਂ ਭਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿੱਚ ਜੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਗੋਰਵ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਬੁਰਾਈ ਹੈ ?"

"ਕੇਵਲ ਇਹ ਕਿ ਕੌਮੀ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਸੋਚ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦੀ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਕੰਮੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਹੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖੱਤ੍ਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਦੀਆਂ ਵੱਡਾਂ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਉਵੇਂ ਹੀ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਸਪਾਰਟਾ। ਖੱੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਗਾਂ-ਯੁੱਧਾਂ ਲਈ ਓਵੇਂ ਹੀ ਰਾਖਵੇਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ. ਜਿਵੇਂ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਜਾਂ ਪਿਰੀਓਸੀਆਂ ਨੂੰ । ਵੈਸ਼ ਜੇ ਦਾਸ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ ਦਾਸਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤੇ ਚੰਗੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਪਰ ਬੂਦਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਓਲਟਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨਾ ਉਦੋਂ ਚੰਗੀ ਸੀ, ਨਾ ਅੱਜ ਚੰਗੀ ਹੈ। ਅਛੂਤ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਸਮਝ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੋਲਟਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰ-ਪੁਰਬ ਨਾਲ ਸੰਜੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਨਿਯੋਗ' ਕਹਿ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਵਾਨਗੀ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੇ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਸੰਤਾਨ ਉਤਪਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਿਣ ਚੁਕਾਉਣਾ, ਕਹਿ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਦੀ ਭੱਠੀ ਲਈ ਬਾਲਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੀ ਮਨੋਰਥ ਹੋਵੇ। ਇਸਤੀ-ਮਨ ਵਿੱਚ ਦਇਆ, ਕਰੁਣਾ ਅਤੇ ਮਮਤਾ ਆਦਿਕ ਕੋਮਲ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਘਿਰਣਾ ਅਤੇ ਕਠੋਰਤਾ ਆਦਿਕ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਜੰਗ ਵਿੱਚੋਂ ਪਿੱਠ ਵਿਖਾ ਕੇ ਆਏ ਭਰਾਵਾਂ, ਪੁੱਤਾਂ ਅਤੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਹਨੇ ਦੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਚੂੜੀਆਂ ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਆਖਦੀਆਂ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਹਰ ਸਭਿਅ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਗੌਰਵ ਭਰਪੂਰ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੋਚ ਲਈ ਨਾ ਪਲੇਟੇ ਖਿਮਾ ਯੋਗ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਅਭੁੱਲ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤਿ, ਇਸ ਲਈ ਪੱਖਪਾਤੀ ਕਿਉਂ ਹੋਈਏ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਾਂ, ਜਦ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸਾਡਾ ਵਤੀਰਾ ਈਰਖਾ ਅਤੇ ਘਿਰਣਾ ਦੀ ਉਪਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਏਹੋ ਸਲਾਹ ਦੇਵਾਂਗੀ ਕਿ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਆਧਾਰ ਨਾ ਬਣਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਵਿਰਸਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆ ਵਿੱਚ ਮੁੱਲ ਤਾਰੇ ਬਿਨਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਹੀਰਾ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ।"

ਪਾਪਾ ਨੇ ਤਾਲੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਤਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾ ਦੇ ਅਗੋਰੇ ਤੁਰਦੇ ਗਏ। ਅਸਾਂ ਦੋਵੇਂ ਗਲੀਚੇ ਲਾਗੂ-ਲਾਗ ਕਰ ਕੇ ਵਿਛਾ ਲਏ। ਪਤੰਗ-ਬਾਜ ਵਾਪਸ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਭੁੱਖੇ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਆਓ, ਹੁਣ ਵੇਖੀਏ ਸਾਡੀ ਸੁਨੇਹਾ ਨੇ ਬਹੁ-ਭੋਜ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕੁਝ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਕਮਾਲ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਇਆ ਹੈ।" ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਗਿਆ, ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਗਿਆ ਕਿ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੈਕਿੰਗ ਦੇ ਕੰਮੇਂ ਹਟਾ ਕੇ ਇਹ ਕੌਮ ਆਪ ਕਿਉਂ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਸਾਮਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈ ਸਕਣ

ਦੀ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਥਾਲੀਆਂ, ਕੋਲੀਆਂ, ਚਮਚੇ, ਲੂਣ, ਮਿਰਚ, ਮਸਾਲਾ, ਸਲਾਦ ਕੱਟਣ ਲਈ ਛੁਰੀਆਂ, ਹੱਥ ਧੋਣ ਲਈ ਸਾਬਣ ਅਤੇ ਤੌਲੀਏ, ਪੀਣ ਲਈ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ, ਜੁਨੇ ਬਰਤਨ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬੈਗ, ਤਿੰਨ ਥਰਮੋਸ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੋਇਆ ਚਾਹ ਦਾ ਪਾਣੀ, ਕੱਪ, ਚੀਨੀ, ਦੁੱਧ ਆਦਿਕ, ਸਭ ਕੁਝ। ਆਚਾਰ, ਚਟਨੀਆਂ ਅਤੇ ਜੈਮ ਆਦਿਕ ਵੀ ਹੈ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਵੀ। ਇੱਕ ਆਈਸ ਬਾਕਸ ਅੰਥਾਂ ਦਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਅੰਬ ਰਾਤ ਭਰ ਫ਼ਿਜ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਠੰਢੇ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਤੇਰੇ ਸੁਮੀਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਵਾਂਗ ਹੀ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਨ। ਆਲੂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਾ ਦਿਆਂਗੀ। ਉਸ ਅਖੌਤੀ ਬਹੁ-ਭੇਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਲੂ-ਟਿੱਕੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਸਾਂ। ਸਾਮਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਮੰਗ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਗਲਾਸ ਕੱਢਦਿਆਂ ਮੈਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਇਹ ਮੱਗ ਜੁ ਹੈਸਨ, ਗਲਾਸਾਂ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ? ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਣੀ ਪੀ ਲੈਂਦੇ।"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਗਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਵੀ ਤਾਂ ਪੀ ਸਕਦੇ ਸਾਂ, ਪਰ ਪੇਟੇ ਸੜਨ ਦਾ ਡਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਤੂੰ ਇਹ ਵੀ ਆਖੇਂਗੀ ਕਿ ਵੱਡੇ ਚਮਚ ਜੁ ਹਨ, ਟੀ ਸਪੂਨ ਕਿਉਂ ਲਿਆਂਦੇ ? ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਖੇਚਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਮਾਨ ਬਿਨਾਂ ਪਿਕਨਿਕ ਇੱਕ ਮਜਬੂਰੀ ਜਿਹੀ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਅੱਜ ਦਾ ਹਰ ਘਾਟਾ ਬਹੁ-ਭੇਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਾਟਾ ਬਣ ਜਾਣਾ ਸੀ।"

ਬਾਹਰਲੀ ਧੁੱਪ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲੀ ਭੁੱਖ ਦੋਵੇਂ ਚਮਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਪ੍ਰੇਸਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਸੀ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਟ੍ਰੇ ਵਿੱਚ ਆਲੂ-ਟਿੱਕਆਂ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਆਪ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਟ੍ਰੇ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਨੂੰ 'ਉੜਦੂ' ਲੱਗਾ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਡਰ ਗਈ ਕਿ ਇੱਕ ਤਾਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਥੁੜ ਜਾਣੀਆਂ ਸਨ, ਦੂਜੇ ਟਿੱਕੀਆਂ ਨਾਲ ਰੱਜ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮੇਰਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਜ਼ਰਦਾ, ਦਹੀਂ-ਭੱਲੋ, ਛੋਲੇ-ਭਠੂਰੇ ਅਤੇ ਮੈਂਗੋ ਆਈਸ ਕ੍ਰੀਮ ਆਦਿਕ ਸਭ ਕੁਝ ਪਿਆ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ: ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਆਲੂ-ਟਿੱਕੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਮੇਰੀ ਬਣਾਈ ਚਟਣੀ ਨਾਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸੁਆਦਾਂ, ਸਤਿਕਾਰਾਂ, ਤਾਰੀਫ਼ਾਂ ਅਤੇ ਭੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਖਾਧਾ ਗਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਸਫਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪਾਪਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਖਾਣ ਅਤੇ ਸਲਾਹੁਣ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਜਾਦੂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਸਨੇਹਾ ਤੋਂ ਅੰਨ-ਪੂਰਣਾ ਬਣਦੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਆਪਣੇ ਗੌਰਵ ਦੀ ਅੰਤਲੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਰਸੋਈ-ਘਰ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦਾ ਸਾਧਨਾ-ਸਥਾਨ ਹੈ, ਤਪੋ-ਵਨ ਹੈ।

ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਆਲ-ਟਿੱਕੀਆਂ ਅਤੇ ਚਟਣੀ ਭੁੱਖ ਚਮਕੌਣ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਪੰਜ-ਸੱਤ ਮਿੰਟਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ,

"ਲਿਆਓ ਬਈ, ਦਿਓ ਕੁਝ ਖਾਣ ਨੂੰ । ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਕਰ ਗਏ ਹੋ।" ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈਆਂ ਨੇ ਦਹੀਂ-ਭੱਲੇ ਅਤੇ ਕਰਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਛੋਲੇ-ਭਠੂਰੇ। ਆਹ ਪਿਆ ਸਭ ਕੁਝ, ਹੋ ਜਾਓ ਸ਼ੁਰੂ,

ਪਰ ਜ਼ਰਾ ਸਬਰ ਨਾਲ।"

ਜਰਦੇ ਵਾਲੇ ਪਤੀਲੇ ਉੱਤੋਂ ਢੱਕਣ ਲਾਹੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, “ਸ਼ਾਬਾਸ਼, ਮੇਰੀਏ ਧੀਏ। ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਰਸੋਈ ਦਾ ਚਾਰਜ ਤੈਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੀ। ਤੇਰੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, "ਪੁੱਤਰ, ਤੇਰੇ ਮਗਰੋਂ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਬੇ-ਰੌਣਕੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ। ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਰਸੋਈ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ

ਤਾਰੀਫ਼ਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਮੇਰੇ ਪਕਾਏ ਭੋਜਨ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਜਾਣਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸੱਚੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਭੇਜਨ ਨੂੰ ਚੱਖ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਿਆ ਅਜੇ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਲਈ ਇੱਕ ਥਾਲੀ ਪ੍ਰੋਸ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਰੱਖੀ। ਅਤਿਅੰਤ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ। ਬਾਕੀ ਸਭ ਖਾਣ ਵਿੱਚ ਮਸਰੂਫ਼ ਸਨ। ਮੈਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, "ਮਾਤਾ ਜੀ, ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ?"

"ਨੀਰਜ ਤੇ ਕਮਲ ਕਿੱਥੇ ਹਨ?"

ਮੈਂ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਵੇਖਿਆ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਕਿਧਰੇ ਨਾ ਦਿਸੇ। ਮੈਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਤੁਸੀ ਖਾਓ, ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹਾਂ ਜ਼ਰਾ ਪਤਾ ਕਰਨ।"

"ਜ਼ਰਾ ਹੌਲੀ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਕੇ ਆਖੀਂ। ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਕਿਰਕਿਰਾ ਨਾ ਹੋਵੇ।"

ਮੈਂ ਇਵੇਂ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਪਲੇਟ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਕੜੀ, ਖਾਂਦੇ ਖਾਂਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਏਧਰ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਆਪਣੇ ਧਿਆਨ ਭੋਜਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਖਾਣ ਬੈਠ ਗਈ ਅਤੇ ਖਾਂਦੀ ਹੋਈ ਆਪ ਹੀ ਹੇਰਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਏਨਾ ਸੁਆਦੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਈਸ ਕ੍ਰੀਮ ਖਾਧੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਨੀਰਜ ਅਤੇ ਕਮਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਏ। ਸਾਫ਼ ਦਿੱਸਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਝਗੜਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਅਜੇ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਉਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਘਾਟੇ-ਵੰਦਾ ਸੌਦਾ ਆਖਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਾ ਆਖੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਤਾੜ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਖਾਵਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬੇਠ ਕੇ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੜਚੋਲਵੀਂ ਝਾਤ ਪਾਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਖਾਣ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਚਾਹ ਪੀਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਵੱਲੋਂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਆਈਸ ਕ੍ਰੀਮ ਖਾਧੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਚਾਹ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇੱਕ-ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਲੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗਰਮੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਘੱਟ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜੰਗਲ ਦੀ ਸੈਰ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਪਰਤਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਜ ਕੇ ਸਾਰੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਨੀਰਜ ਸਾਮਾਨ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ, ਕਮਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਦੇਵ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਟੋਲੀ ਸਾਂ। ਤੇਰੇ

ਜੀਜਾ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ ਕਮਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, "ਸੁਨੇਹਾ ਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਖਤਮ ਹੋਣ ਉੱਤੇ

ਪਾਪਾ ਨੇ ਤਾਲੀ ਵਜਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਤਾਲੀਆਂ ਵਜਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਨੀਰਜ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹੇਠੀ ਸਮਝਿਆ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਚੇਚੀ ਨਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਹਾਰ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਈ ਹੈ।"

"ਅਸੀਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।"

"ਆਪਣੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹਾਨਾ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"

"ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਨੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਤੀ ਪਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮੇਰੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਖਿਮਾ ਮੰਗਦੀ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਕਰੀਏ।"

"ਰਾਜੋਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਝਗੜੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਝਗੜਾ ਪਰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਈ ਕਾਹਲਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਭੰਗ ।" ਕਮਲ ਅੰਦਰੋਂ ਉਦਾਸ ਸੀ। ਵਾਕ ਅਧੂਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਵੀ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ।

ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਹੁਣ ਨਾ ਤਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹੀ ਸੁਖਾਵਾਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੋਈ ਚਾਅ ਸੀ। ਘੰਟੇ ਕੁ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਵੀ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਪੁੱਜਦੇ ਗਏ। ਚਾਹ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਪੀਤੀ, ਪਰ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਭਾਂਡੇ-ਟੀਂਡੇ ਸਾਂਭ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਾਰਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ 'ਕੈਸੇ ਅਜੀਬ ਲੋਕ ਹਨ। ਸਮਾ ਸੁਹਾਵਣਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਤੂੰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ, ਖਾਣ-ਪੀਣ ਅਤੇ ਘੁੰਮਣ-ਫਿਰਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ।

ਕਮਲ ਅਤੇ ਨੀਰਜ ਦੋਵੇਂ ਡਾਕਟਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਨੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਉਦਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਤੇਰੇ ਪੱੜ ਦੀ ਉਡੀਕ ਜ਼ਰੂਰ ਲੱਗੀ ਰਹੇਗੀ। ਬਹੁਤੀ ਢਿੱਲ ਨਾ ਕਰੀਂ।

ਤੇਰੀ ਸਨੇਹਾ।

5

ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ,

15.6.95

ਸਨੇਹਾ,

ਤੇਰੇ ਹਰ ਪੱਤ ਉੱਤੇ ਤਾਰੀਖ਼ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਡ ਉੱਤੇ ਮੇਂ ਵੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਪਾਈ ਹੈ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਤੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਉੱਤਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਪੱਤ੍ਰ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲਿਖਦੀ ਹੋਈ ਸੋਚ ਰਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਤੇਰੇ ਪੱਤ੍ਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਉਡੀਕਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਸਤਿੱਤਵ ਜਿੰਨਾ ਸੂਖਮ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਓਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਬਲ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿਵਾਏ ਬਿਨਾਂ ਬੀਤਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਖੁੱਟ ਸਰਮਾਇਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਵੱਡ-ਮੁੱਲੀ ਦਾਤ ਹੈ। ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ? ਇੱਕ ਵੇਰ ਤੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਟਾਈਮ ਐਂਡ ਈਟਰਨਿਟੀ (ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਦੀਵਤਾ) ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਆਖਿਆ ਸੀ, "ਛੱਡ ਯਾਰ, ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਰ ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਚੀ ਨਾ ਹੋਵੇ; ਉੱਤੇ ਉੱਤੋਂ ਨਾ ਲੰਘਦੀ ਜਾਵੇ।" ਤੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ. "ਗੱਲ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀ ਉੱਚੀ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਹੀ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।" ਅੱਜ ਵੀ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਦੀਵਤਾ ਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਸੱਚ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੈਨੂੰ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਏ ਬਿਨਾਂ ਬੀਤਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ, ਬੀਤਿਆ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਕਿਧਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਰੁਕ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਬਹੁਤੇ ਪਲ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਠਹਿਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੀਵਨ ਓਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤਾ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸ੍ਵਪਨ-ਯੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਬੌਧਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਾਇਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਈਟਰਨਿਟੀ ਜਾਂ ਸਦੀਵਤਾ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਮੈਨੂੰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਲਈ 'ਟਾਈਮਲੈਸਨੇਸ (Timelessness) ਦਾ' ਜਾਂ 'ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ' ਅਨੁਭਵ ਅਣਹੋਣੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਆਨੰਦਾਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਆਨੰਦਾਇਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਨੋਰਥ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਤੀਖਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਥਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹਰ ਗੱਲ, ਹਰ ਵਸਤੂ, ਹਰ ਵਿਚਾਰ, ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਹਰ ਘਟਨਾ ਸਾਡੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਘਾਤਕ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਪੱਤ੍ਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਤੀਖਣ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਦੇ ਘਰ ਬੀਤਿਆ ਸਮਾਂ ਆਨੰਦਾਇਕ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਘਰ ਬਿਤਾਈਆਂ ਕੁਝ ਘੜੀਆਂ ਜੇ ਆਨੰਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵਿਸਮਾਦੀ ਜਰੂਰ ਸਨ। ਉਹ ਘਰ, ਘਰ ਦੀ ਅਨੁਭਾਵਕ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ, ਘਰ ਦੇ ਚੋਗਿਰਦੇ ਦੀ ਰਮਣੀਕਤਾ, ਘਰ ਬਾਰੇ ਮੰਦਰ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਂਦੀ ਸਜਾਵਟ ਅਤੇ ਸਫ਼ਾਈ, ਰਿਸ਼ੀ ਵਾਲਮੀਕ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ

ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਰਿਆਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਉਹ ਦੇਵੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੇ ਸਨ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਖਾਵੇਂ ਸਾਬ ਵਿੱਚ ਸਫਰ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਮੈਂ ਅਜੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੁੱਜੀ ਸਾਂ ਕਿ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਾ ਕਰਨਜੀਤ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰੇ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਕੇ ਕਾਰ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜ ਫੁੱਟ ਸਾਢੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੰਮੇ ਕੱਦ ਨੇ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੋਂ ਉਤਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਪੈਣ ਦਿੱਤੀ, "ਕਿਧਰ ਚੱਲਿਆ, ਕਰਨ ?"

"ਚੱਲਿਆ ਨਹੀਂ, ਆਇਆ ਹਾਂ। ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਘੱਲਿਆ ਹੋਇਆ।"

"ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਘੱਲਿਆ ਹੋਣਾ ?"

"ਘੱਲਿਆ ਤਾਂ ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਹੈ. ਉਂਜ ਪਾਪਾ ਵੀ ਘਰੇ ਹਨ।"

"ਚੱਲ ਆ ਫਿਰ ਬੇ.....।" ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਨੂੰ ਆਖਦੀ ਆਖਦੀ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਹੈ ਮੈਂ ਕਾਰ ਚਲਾਉਂਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਆਇਆ। ਆਪੇ ਵਿੱਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਅਸੀ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣ ਭਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਨਿੱਘੀ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਆਨੰਦ ਵੀ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਜੇ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਬਰਸਾਤ ਨੇ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਟਰੱਕਾ ਨੇ ਏਨਾ ਘੱਟਾ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਸਮਝਣਾ ਸੀ। ਬੱਸਾਂ-ਟਰੱਕਾਂ ਦੇ ਡ੍ਰਾਈਵਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤਦੇ ਸਾਈਕਲ-ਸਵਾਰ, ਪੈਦਲ ਅਤੇ ਟਾਂਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਅਸੁਖਾਵੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਹਾਰਨਾਂ, ਹਾਸਿਆ ਅਤੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸੁਆਗਤ-ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘਦੇ ਗਏ। ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਖਲੋਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਕਾਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਗਏ ਕਰਨਜੀਤ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਏਧਰ ਓਧਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਆਵਾਜਾਈ ਰੋਕ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਲੰਘਾਇਆ ਅਤੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਸਲਾਮ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਾਰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖੜੀ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਖਾਂ, "ਅੰਕਲ ਜੀ, ਇਉਂ ਕਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰੋ" ਫਿਰ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮਰਿਆਦਾ-ਹੀਣ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਹੀ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਬਚੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਮਰ, ਵਿੱਦਿਆ, ਰੁਤਬੇ, ਸਿਆਣਪ, ਸ਼ਰਾਫ਼ਤ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਨੂੰ ਆਦਰਯੋਗ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਘਰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਥੀ ਜੀ ਫਾਟਕ ਵਿੱਚ ਖੜੋ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਉਹ ਬੋਲੇ, "ਉਸ ਰਾਤ ਪੈਣ ਲੱਗੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੂੰ।"

"ਬੀ ਜੀ, ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਦਿਨ ਹੈ । ਤੁਸਾਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।" ਪਾਪਾ ਲਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਏ, "ਆਓ ਬੇਟਾ ਜੀ, ਖ਼ੂਬ ਰੱਜ ਕੇ ਆਲੂ-ਟਿੱਕੀਆਂ ਖਾਧੀਆਂ ਅੱਜ ? ਦਵਿੰਦਰ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ? ਅੱਜ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰੀ ਆਂਟੀ ਦੀਆਂ ਝਿੜਕਾਂ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ; ਪਰ ਕੁੜਤਾ ਪਾਉਣਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ।" "ਪਾਪਾ, ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੱਡ, ਆਪਣੀ ਸੁਣਾਓ। ਬੀ ਜੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।" "ਤੇਰੀ ਬੀ ਜੀ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਪੂਰੀ ਪਛਾਣ ਹੈ, ਬੇਟਾ। ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਹਾਂ।" "ਨਾ-ਤਜਰਬਾਕਾਰ ਅਕਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਾਪਾ।"

"ਮਹਾਂਰਥੀ ਤੈਨੂੰ ਲੈਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਿਲਿਆ ਨਹੀਂ ?"

"ਮੇਰੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਰੁਕ ਗਿਆ ਹੋਣਾ।"

"ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸਕੂਟਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤੇਰਾ ਵੀਰ।"

"ਪਾਪਾ, ਜੇ ਚੱਕਰ ਦਾ ਭਾਵ ਧਿਆਨ, ਖ਼ਿਆਲ ਜਾਂ ਮੂਡ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਹੁਣ ਨਹਾਉਣ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਹਾ।"

ਨ੍ਹਾ-ਧੇ, ਕੱਪੜੇ ਬਦਲ ਕੇ ਰਾਤ ਦਾ 'ਖਾਣਾ' ਖਾਧਾ ਅਤੇ ਬਿਸਤਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਕਲਪਨਾ ਲੋਕ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਦੀ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਸੁਪਨ-ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁਖ ਮਾਣਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਸਵੇਰੇ ਉਠਦਿਆਂ ਹੀ ਘਰ-ਬਾਰ, ਸੰਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸੋਹਣਾ ਲੱਗਦਾ ਜਾਪਿਆ। ਕੱਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧ ਸੁਆਰ ਕੇ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਦਾ ਚੋਖਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੀਤਿਆ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਤੀਖਣ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ। ਲੱਢੇ ਵੇਲੇ ਜਦੇ ਪਾਪਾ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਬੈਠਣ ਦਾ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਲੱਭਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਣ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪਾਪਾ ਕੋਲ ਬੈਠਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਲੱਭ ਰਹੀ, ਸਗੋਂ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਵੀ ਹੁਣ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿ ਸੁਮੀਤ ਆਵੇ, ਪਾਪਾ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਫਾਈਲਾਂ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਠੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਹੇਠ ਬੈਠੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਹੱਥ ਹਿਲਾ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਵੇ। ਆਪਣੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਠੀਕ ਜਾਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ 'ਪੱਤ' ਅਤੇ 'ਚਿੱਠੀ' ਦੇ ਝਗੜੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪਵੀਂ।

ਮੇਰਾ ਮਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਝਗੜਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਬੇ-ਸੁਰਾ ਜਿਹਾ ਬਹਾਨਾ ਮੈਨੂੰ ਲੱਭ ਪਿਆ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੁਰੀਲਾ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਪਾਪਾ ਦੇ ਕਮਰੇ ਜਾਂ ਘਰੇਲੂ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਜਾ ਠਕੋਰਿਆ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਬਾਇਦ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਕਚਹਿਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਾਈਲ ਉੱਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਚੁੱਕੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਬੋਲੇ, "ਕਮ ਇਨ (Come in)" ਮੇਰੇ 'ਬੈਂਕਯੂ ਸਰ' ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਉਪਰ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਆਖਿਆ,

"ਅਰੇ ਬੇਟਾ, ਤੂੰ ?" ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਉਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ ?"

"ਅਰੇ ਬਈ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਕੀ ਪਤਾ ਇਥੇ ਬੈਠਾ ਆਦਮੀ 'ਪਾਪਾ' ਹੈ ਕਿ 'ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ'।"

"ਤੇਰੇ ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ?"

"ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਡਰੋ ਨਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਆਈ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਥੀਸਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚੈਪਟਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਸਲਾਹ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।"

"ਮੈਂ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਹਿੰਸਾ, ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਝੂਠ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਾਹ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੀ ਕੋਮਲਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕੀ ਜਾਣਾਂ।"

"ਪਾਪਾ, ਤੁਹਾਡੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਢੰਗ ਤੋਂ ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ...।"

ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਮੁੜ ਖੜਕਿਆ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਅੰਦਰ

ਬੁਲਾਇਆ। ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੱਥ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਅੰਦਰ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਂ ਬੇ-ਵਸੀ ਜਿਹੀ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਖਲੋ ਗਈ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਜਾਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲਈ ਉੱਠੀ ਹਾਂ। ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਅੱਛਾ ਬੇਟਾ, ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਤੇਰੋ ਚੈਪਟਰ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ।" ਪਰ ਮੇਂ ਉਥੇ ਹੀ ਖਲੋਤੀ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਉੱਠੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੁਮੀਤ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ, ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਸਰਲਤਾ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰਨ ਲਈ ਖੜੀ ਹੋਈ ਸਾਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਆਚਾਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਪਵਿੱਤ੍ਹਾ ਨੂੰ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਉਹ ਸਬਕ ਦੁਹਰਾ ਰਹੀ ਸਾਂ, ਜਿਹੜਾ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਖਲੋਤ ਅੰਕਲ ਸੁਰਜਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਲੂਟ ਰਾਹੀਂ, ਸਦ ਵਾਂਗ ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮੀਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਸੀ।

ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖਲੋਤੀ ਰਹੀ। ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਪਾਪਾ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਮੇਰਾ ਨਿਬੰਧ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਲੈ, ਬੇਟਾ, ਤੇਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੁਮੀਤ ਤੇਰੇ ਚੈਪਟਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੇਗਾ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਸਕੇਗਾ।"

"ਹਾਂ, ਸੁਮੀਤ, ਤੂੰ। ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਤੂੰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਜਾਣਦਾ ਹੈਂ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੇਰਾ ਆਪਣਾ ਨਿੱਜੀ ਕੋਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਭਲਾ ਜਿਹਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਉਹ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹਿੰਦੀ-ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਸਾਡੇ ਭਾ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਸੀ.... ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਭਾ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਹੈ। ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਸਾਤਵਿਕ

"ਜੀ ਉਨਹਾਂ ਨੇ ਐਵੇਂ ......"

"ਨਾ ਬਈ, ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਕਚਹਿਰੀ ਦੇ ਬਰਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ, ਜਿਹੜਾ ਆਦਮੀ ਸ਼ਾਪਨਹੂਰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਹੀ ਹੋਈ ਕੋਈ ਗੱਲ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਤੂੰ ਇਹ ਚੈਪਟਰ ਲੈ ਜਾ। ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਪੁਚਾ ਦੇਵੀਂ। ਇਹ ਐਤਵਾਰ ਜਾ ਕੇ ਲੈ ਆਵੇਗੀ।"

ਅਗਲੇ ਐਤਵਾਰ ਆਪਣੇ ਥੀਸਸ ਦਾ ਚੈਪਟਰ ਲੈਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਚੈਪਟਰ ਲਿਖਣ, ਮੈਂ ਝੱਰੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਆਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਮੀਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਂਟੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰੋਫੈੱਸਰ ਅੰਕਲ ਨੇ ਵੀ ਕੁਰਤਾ ਪਜਾਮਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਵੀ ਉੱਥੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਿਲਕੁਲ ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚਲੀ ਮਰਿਆਦਾ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਹੱਸਮੁੱਖ, ਚੰਚਲ ਮੁਟਿਆਰ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪੈਰ ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹੋ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ ਅਤੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ, "ਸੁਆਗਤਮ, ਕੁਮਾਰੀ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦੁ ਸੁ-ਆਗਤਮ।"

ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਭਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਨ ਵੇਖ ਹੀ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿੱਚ ਘੁੱਟ ਲਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਏਨੀ

ਗੰਭੀਰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਇਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਏਨ ਪ੍ਰਸੰਨ-ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ-ਮੁਕਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਰੂਪ ਇਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਵੇਖੇ ਰੂਪ ਨਾਲੋਂ ਏਨਾ ਵੱਖਰਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਸਰਸਰਾਹਟ ਮੇਰੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਹੋ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਅੱਠ-ਦਸ ਇਸਤੀਆਂ ਅਤੇ ਏਨੀਆਂਕੁ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਆ ਵੜੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆਈਆਂ ਹੋਣ। ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਇਸਤੀਆਂ ਨੇ ਸੁਮੀਤ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਗਲ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਆਦਰ ਨਾਲ ਹੱਥ ਜੋੜ ਅਤੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਪਿਆਰ ਲਿਆ। ਪ੍ਰੋਫੈੱਸਰ ਅੰਕਲ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਅਸੀ ਸਾਰੇ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠੇ । "ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਅੱਜ ਤੇਰਾ ਇਧਰ ਆਉਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕੀਤਾ।" ਇੱਕ ਸਿਆਣੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੇ ਸੁਮੀਤ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ।

"ਜੀਅ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਮਾਤਾ ਜੀ, ਪਰ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ भिलची।"

"ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਪੁੱਤ! ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਭੁੱਲਾ ਕਿਤੇ? ਧੰਨ ਭਾਗ, ਤੂੰ ਆਈ।"

"ਰੱਬ ਨੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਤੈਨੂੰ ਧੀਏ; ਪਰ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੇ ਆ ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਰਾਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜੰਮਿਆ।"

"ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਅਸੀਸਾਂ ਹਨ, ਮਾਂ ਜੀ। ਤੁਸੀਂ ਸਿਰ 'ਤੇ ਹੱਥ ਨਾ ਰੱਖਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸਾਂ ?

"ਨਾ ਧੀਏ, ਅਸੀਂ ਤੇਰਾ ਦੇਣ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ। ਜੁਗ-ਜੁਗ ਜੀ। ਰੱਬ ਤੇਰੀ ਉਮਰ ਲੰਮੀ ਕਰੋ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਸੀਸਾਂ ਈ ਆਂ। ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਰਿਹਾ ਕਰ।"

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਸਭ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਏਨੀ ਇੱਜ਼ਤ-ਅਪਣੱਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ? ਕੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇਵੇਂ ਹੀ ਪਿਆਰਦੇ ਸਤਿਕਾਰਦੇ ਹਨ ? ਜੇ 'ਹਨ' ਤਾਂ ਕਿਉਂ ? ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਉੱਸਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਪਈ ਇੱਕ ਫ਼ਾਈਲ ਵਿੱਚੋਂ ਮੇਰਾ ਨਿਬੰਧ ਕੱਢ ਕੇ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਨਿਆ ਉੱਤੇ ਖਿੱਲਰੇ ਹੋਏ ਖ਼ਿਆਲ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਦਾ ਕੇਂਦ ਹਨ। ਅਸਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਇਹ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ; ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਆਂਟੀ ਨੇ ਵੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦੱਸ ਕੇ ਧਨਵਾਦੀ ਬਣਾਓ।"

"ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਦਾ ਸੈਕਟਰੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।"

"ਸਮਝ ਲਓ ਅੱਜ ਮੈਂ ਉਹ ਹੀ ਹਾਂ। ਕੇਵਲ ਅੱਜ ਦਾ ਦਿਨ। ਬਹੁਤੇ ਚਿਰ ਲਈ ਇਹ ਛੱਟ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਨਾ ਲੱਦੀ ਜਾਵੇ।"

"ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ।" ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਅਜੇ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਹੀ ਲੱਗੇ ਸਨ ਕਿ ਆਂਟੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, 'ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ, ਅੱਜ ਤੋਸ਼ੀ ਪਹਿਲ ਕਰੇਗੀ।"

"ਸੰਤੋਸ਼ ਬੇਟਾ ਤੂੰ, .....

"ਹਾਂ ਜੀ, ਤੋਸ਼ੀ। ਆਖ਼ਰ ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਮ ਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਹਨ ਇਸ ਨੇ।"

"ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਮ ਸ਼ਿਸ਼ ਹੁਣ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਰ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਰ ਪਲ.....।"

ਬਾਹਰਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਿਆ, ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਉੱਠ ਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਬਿਰਧ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਉੱਠ ਖੜੇ ਹੋਏ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਆਓ ਬੈਠੋ ਚਾਚਾ ਜੀ।"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਬੈਠਣੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਆਖਿਆ, "ਅਸੀਂ ਬਹਿਣ ਨਹੀਂ ਆਏ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੀ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਸੁਣੀ ਸੀ। ਧੀ-ਧਿਆਣੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆ ਗਏ। ਤੁਸੀਂ ਬੈਠੋ ਅਸੀਂ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ। ਤੋਸ਼ੀ ਧੀਏ, ਸਭ ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਹੈ ਨਾ ?"

“ਹਾਂ, ਬਾਪੂ ਜੀ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਆ।"

"ਹੱਛਾ ਪੁੱਤ੍ਰ, ਅਸੀਂ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ। ਕਰੋ ਗੱਲਾਂ-ਬਾਤਾਂ। ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਮਿਲ ਕੇ ਜਾਵੀਂ ।" ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਚਲੇ ਗਏ।

"ਮੈਂ ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਣ ਨਹੀਂ: ਪ੍ਰੰਤੂ ਬੀਸਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚੈਪਟਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਕਾ ਦਾ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ।"

"ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਕਰ ਗਏ ਬੇਟਾ। ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰੋ। ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ? ਜਰਾ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੋ। ਸੈਕਟਰੀ ਕੋਲੋਂ ਨਾ ਡਰੋ। ਇਹ ਅਸਲੀ ਨਹੀਂ, ਬਨਾਉਟੀ ਸੈਕਟਰੀ ਹੈ।"

"ਮੈਨੂੰ ਸੈਕਟਰੀ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਆਗਿਆ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਹਿਣੇਂ ਸੰਕੋਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਪੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਹੀਂ ਉਡਾਉਣਗੇ, ਇਸ ਭਰੋਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਹਾਂ। ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ ਨੇ ਇਸ ਆਰੰਭਕ ਚੈਪਟਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਲਾ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਬਣੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਅਟੱਲਤਾ, ਉਪਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠ ਦੱਬ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਰਹੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਪਰਚਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਅਜੇਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠ ਦੱਬ ਕੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਆਖੀ ਜਾਵੇ।"

ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵੇਰ ਫਿਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅੰਕਲ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬੋਲੇ, "ਤੋਸ਼ੀ ਬੇਟਾ, ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨਿਕ ਆਖੋ। ਜੇ ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਲਕੀਰ ਦੀ ਫ਼ਕੀਰੀ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਕੈਡਮਿਕ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ —ਤਾਲੀਮੀ ਅਤੇ ਇਮਤਿਹਾਨੀ ਲੋਡ ਹੈ। ਹੋਰਨਾ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਦਾ ਦਬੇਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਹਾਂ।"

"ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋ, ਉਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਡੀ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦੁ ਦੇ ਬੀਸਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਥੀਸਸ ਦਾ ਟਾਪਿਕ ਹੈ 'ਯਥਾਰਥਵਾਦ-ਇੱਕ ਕਲਾਤਮਕ ਵਰਦਾਨ।' ਇਹ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਿਕਾ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਾਦ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਨਵ-ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕਰਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦੁ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।"

ਹੁਣ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਆ ਟਿਕੀਆਂ। ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, "ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਠੀਕ ਠਾਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰ ਸਕੀ ਹਾਂ। ਸੁਮੀਤ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਦੋ ਗੋਬਟੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ

ਇੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਜਿਹੀ ਆ ਗਈ ਹੈ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਡਿਗਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ। ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਥਿਤ ਟਾਪਿਕ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ, ਸਮੁੱਚੀ ਕਲਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵਾਚਣਾ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਨਮੋਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਕਾਮੀਆਂ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਯਥਾ ਸੰਭਵ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਲੇਖਣੀ ਪੂਰੀ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਮਨੋਰਥ ਤੁਹਾਡੇ ਤਕ ਪੁਚਾ ਸਕੀ ਹੈ।"

ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ?" "ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਕੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹਾ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਅਸਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਗੱਲ ਕਿੱਥੋਂ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਅਗੇਰੇ ਤੇਰੀ ਜਾਵੇ।"

"ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੇ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲਈਏ ਤਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੀ ਵੇਲ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਫਲ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਦੇ ਮਾਨ-ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਖਿੜਿਆਂ ਹੋਇਆ ਕਮਲ ਆਖਿਆ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀ ਵਧੀਕੀ ਜਾਂ ਅੱਤ-ਕਥਨੀ ਨਹੀਂ।"

ਸੁਮੀਤ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀ ਜਿਹੀ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੋਹਾਂ ਵੱਲ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਵੇਖਦੇ ਅੰਕਲ ਜੀ ਨਿੱਕਾ ਨਿੱਕਾ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਂਟੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਗੋਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੰਤ੍ਰ-ਮੁਗਧ ਸਾਂ। ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, "ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਛਾ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਕੀ ਹੈ, ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਵਿਚਾਰਾਂਗਾ। ਇਹ ਇੱਛਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਵੀ ਮੋਹ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੋਹ ਕਿਉਂ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਕੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੁਖ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ, ਆਨੰਦ ਲਈ ਤਾਂਘ ਹੈ। ਇਹ ਆਨੰਦ ਸ੍ਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਰਵਾਈਵਲ (Survival) ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੀ ਕਈ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੇਵਲ ਸੁੰਦਰਤਾ ਰਾਹੀਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਸੱਚ ਤੋਂ ਵੀ ਜੀਵਨ ਅਣਜਾਣ ਨਹੀਂ। ਆਨੰਦ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਮੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸ੍ਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਜਾਂ ਸਰਵਾਈਵਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਨੰਦ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ, ਦੁਖੀ ਹੈ, ਕਸ਼ਟ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਸਰਵਾਈਵਲ ਜਾਂ ਸ੍ਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਹੈ 'ਰੱਖਿਆ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਭਰੋਸਾ'। ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਮ' ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਚ ਜਾਂ ਸੱਚ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਝਮੇਲੇ ਮੇਰੀ ਅਕਲ ਦੀ ਪਕੜੋਂ ਪਰੇ ਹਨ। ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਿਆਤਮਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰ

ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਲੋਕਿਕ ਮਨੋਰਥ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ

ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਉਹ ਮਨੋਰਥ ਸ੍ਵੈ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਮਨੋਰਥ 'ਸ਼ਿਵਮ' ਹੈ। 'ਰੂਪਾਂਤਰ' ਨਾਮ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤ੍ਰੈਮਾਸਕ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ 'ਸੱਤਿਅਮ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਮ' ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਉਪਰੋਕਤ ਸਿੱਟੇ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਾ ਹਾਂ।"

"ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਕਰ ਗਿਆ ਏਂ ?ਅਸੀਂ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹਾਂ।"

"ਆਂਟੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਸੋਈ ਵੱਲ ਹੈ।"

"ਜ਼ਰਾ ਠਹਿਰੀਂ।" ਮੈਂ ਕੁੱਕਰ ਹੇਠੋਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਨਾ ਤੋਰੀਂ। ਆਂਟੀ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀ, "ਜੇ ਸੱਤਿਅਮ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸ਼ਿਵਮ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਮ ਨੂੰ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਮ ਦੀ ਤਾਂਘ ਹੋ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਰੋਸੇ ਨਾਲ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਜਾਂ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ 'ਆਨੰਦ' ਹੈ।"

ਅੰਕਲ ਜੀ ਚੁੱਪ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ, "ਸਮੀਤ, ਉਹ ਲੇਖ ਮੈਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਜ ਸਿੱਟਾ ਤੂੰ ਕੱਢਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੇਖ ਮੈਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਆਪਣੀ ਤਰਕ-ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਮਨ-ਇੱਛਤ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ। ਲੋਪਕ ਨੇ ਸੱਤਿਅਮ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਮ ਵਿੱਚ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਤੂੰ ਉਸ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਅੰਕਲ ਜੀ, ਤੁਸਾਂ ਉਹ ਲੇਖ ਦੁਬਾਰਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਹ ਲੇਖ ਘੱਟ-ਘੱਟ ਪੰਦਰਾਂ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ। ਸੱਤਿਅਮ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਮ ਮੈਨੂੰ 'ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਕਾਰਣ' ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਸੁੰਦਰਮ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਨ- ਅਗੇਰੇ ਹਨ, ਉਚੇਰੇ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੱਤਿਅਮ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਮ ਦੋਵੇਂ ਸੁੰਦਰਮ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ; ਸੇਵਕ ਹਨ: ਪਰ ਇਹ ਸਬੰਧ ਅਜੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਗਤੀ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਅਜੇਹਾ ਹੋਣ ਲਈ ਹੋਰ ਵਿਕਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਣ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰ ਕੇ ਜੀਣਾ ਸਿੱਖਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਸਲਾ ਸੁੰਦਰਮ ਹੈ: ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਆਨੰਦ ਹੈ।"

"ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਸੂਖਮਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲੈਣ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਬਣਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਨਵਤਵ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ, ਅੰਕਲ ਜੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਤਕ ਮਨੁੱਖ ਤਬਾਹੀ ਰਾਹੀਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦਾ ਪਸ਼ੂਪੁਣਾ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਮਨੋਰਥ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੀ ਹੈ। ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਸਾਧਨ ਮੰਨਣਾ ਉਸ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਹੈ।"

"ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਹੀ। ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਹੁਣ ਕਲਾ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਵੱਲ ਮੁੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

ਸੁਮੀਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, "ਅੰਕਲ ਜੀ, ਮੁੜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਕਲਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਸਾਡੀ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਧੁਰਾ

ਬਣੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਸੱਤਿਅਮ, ਸ਼ਿਵਮ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਮ ਵਿਚਾਲੇ ਗਲਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ

ਉਪਜੇ ਹੋਏ ਕਲਾ-ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਅਤੇ ਨਰੋਏ ਸਾਤਵਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਹੀ ਸਾਡਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ। ਸੁਮੀਤ ਨਾਲ ਹੋਈ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਸੱਤ ਦੀ ਦਬੋਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੁਕਰਾਤ ਅਤੇ ਅਫਲਾਤੂਨ ਨੇ ਬੌਧਿਕਤਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚਲੇ ਕਠੋਰ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਤਾਬਿਆਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਲਾਉਣ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਲਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਰੜੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਆਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਉਂ ਸੱਤਿਅਮ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਮ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਮ ਦੇ ਦਾਸ ਬਣਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਆਮੀ ਅਤੇ ਸੇਵਕ ਦਾ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਦਕਾ ਹੁਣ ਤਕ ਕਲਾ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਤੋਂ ਬੇ-ਪਛਾਣ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕੋਮਲ

ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮਾਨ-ਸਰੋਵਰ, ਜਲ-ਨਿਧੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ, ਕਮਲ-ਧਨ-ਹੀਣ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ।" ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਕੇ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਚਾਰੇ ਸ੍ਰੋਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਮੈਂ ਬੋਲੀ, "ਅੰਕਲ ਜੀ, ਮੈਂ ਕੁਝ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ....?

ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ,

"ਪੁਸ਼ਪਾ ਬੇਟੀ, ਤੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਉਮੀਦਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਉਤਰੇਗੀ, ਇਸ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਸਫਲਤਾ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।"

ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਜਾਣੂੰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ, ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਇਸ ਬੱਚੀ ਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਕਿ 'ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਮਾਨ-ਸਰੋਵਰ ਕਮਲਾਲਿਯ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ' ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੋਮਰ, ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ, ਟੈਗੋਰ, ਟਾਲਸਟਾਏ, ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਤੇ ਐਂਜਿਲ ਆਦਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਕਹਿਣਾ ਕਿੱਥੋਂ ਤਕ ਠੀਕ ਹੈ ?"

"ਮੇਰੀ ਸੰਤਸ਼ੀ ਮਾਤਾ ਜੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਤਾਂ ਇਹ ਕੁਝ ਆਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਿਸ ਜੀਵਨ ਨੇ ਸੁੰਦਰਮ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਮ ਦਾ ਸੇਵਕ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਹਨ-ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਲਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਲਾ ਦਾ ਜਾਂ ਕਲਾ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਚੇਤਨ ਯਤਨ ਕਲਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਮਨੋਰਥ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ, ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ, ਟਾਵਾਂ ਟਾਵਾਂ ਕੋਈ ਕਮਲ ਖਿੜਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਸਮੁੱਚਾ ਮਾਨ-ਸਰੋਵਰ ਕਮਲਾਂਕਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।ਹੋਮਰ ਨੂੰ ਵਰਜਿਲ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ, ਸੈਕਸਪੀਅਰ ਦਾ ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਨਾਲ ਵਧੀਆ ਹੋਣਾ, ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਦੇ ਛੜਯੰਤਾਂ ਨੂੰ ਵਾਲਮੀਕ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਵੱਧ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਣਾ, ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਣ ਦੀ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁੰਮਨਾਮ ਮੂਰਤੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਕੱਲਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਘੜਨਹਾਰ ਮਾਈਕਲ ਐਂਜਲੋ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ-ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਦਾ ਸੋਮਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਰਾਜਸਿਕਤਾ ਦਾ ਹੱਥ-ਠੋਕਾ ਬਣਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਜਿੰਮੇ ਲੱਗ ਧਰਮ

ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਰਸਵਤੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਕਰ-ਬੁਹਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਨੌਕਰਾਣੀ ਬਣੀ ਰਹੀ ਹੈ।"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਾਂਗੀ ਕਿ ਕਰੁਣਾ, ਵਾਤਸੱਲ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਰਸ-ਰਾਜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਇਸ ਸੱਚ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਮਾਨਵ-ਮਨ ਦਾ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਲਾ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਦੀ ਵਿਲਾਸ-ਭੁੱਖ ਦਾ ਭੋਜਨ ਸਮਝੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਲਾ ਹੀ ਅੱਜ ਬਹੁਤੀ ਮਾਤ੍ਰਾ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਸਿਰ: ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਆਦ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਨ।"

"ਪੁਸ਼ਪਦ ਬੇਟੇ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੁਝ ਦਮ ਹੈ।"

"ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਮ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸੁਮੀਤ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗਾ। ਰੋਟੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਗੱਲਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ।" ਕਹਿ ਕੇ ਆਟੀ ਕਿਚਨ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸੁਮੀਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛ ਪਿੱਛੇ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਉੱਠੇ ਅਤੇ ਅੰਕਲ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇਉਂ ਝੁਕੇ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਛੁਹ ਕੇ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਣ। ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਖਿਆ, "ਅਰੋ, ਅਰੋ; ਨੀਲੂ, ਇਹ ਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਏਂ। ਪਿਉ-ਧੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਚੇਚ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਿਆ ?" ਉਹ (ਸੰਤੋਸ਼) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਸਿਰ ਅੰਕਲ ਜੀ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੰਝੂ ਵਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, "ਅੰਕਲ ਜੀ, ਤੁਸਾਂ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਸਾਂ ਮੇਰੇ ਸਮੀਡ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜੀਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਬਦ, ਉਹੋ ਲਹਿਜਾ, ਉਹ ਦ੍ਰਿੜਤਾ, ਉਹੋ ਸੋਚ ਦੀ ਸੁਤੰਤ੍ਰਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਮੇਰਾ ਸੁਮੀਤ। ਤੁਸੀਂ ਧੰਨ ਹੋ ਮੇਰੇ ਧਰਮ-ਪਿਤਾ।" ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਹੰਝੂ ਕੋਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕੁਝ ਧੀਰਜ ਦੇਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਅਕਲ ਜੀ ਨੇ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਏ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਉਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਸੁਮੀਤ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤਕ ਰੋਕ ਰੋਕ ਰੱਖੇ ਇਹ ਹੰਝੂ, ਅੱਜ ਬੇ-ਕਾਬੂ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਏ, ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ?"

"ਮੇਰਾ ਸੁਮੀਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਤਪੱਸਿਆ ਸਫਲ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਸਾਧਨਾ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਖੁਸ਼ੀ ਸੰਭਾਲੀ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਮੰਜਲ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਰਹਿਬਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਕਸ਼ਣਾ ਵਜੋਂ ਦੇਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੰਝੂਆਂ ਤੋਂ ਵਡੇਰੀ ਸੰਪਤੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਗੁਰਦੇਵ, ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ। ਤੁਹਾਡੀ ਭੇਟਾ ਹਨ ਇਹ ਹੰਝੂ, ਜਿਹੜੇ ਮੈਂ ਸੁਮੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ।"

ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਆ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਹਵੇਲੀ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਇਹ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਕਰ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਹਨ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, "ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਤੇਸ਼ੀ ਦਾ ਐਮ.ਆਈ. ਹੂਮ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਾ ਬੈਠੇਗੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਉਹ ਏਥੇ ਹੈ। ਉਂਜ ਉਹ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਵੇਰ ਆਪਣੇ ਨਿਸਚਿਤ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਆ ਕੇ ਲੜਵੰਦਾ

ਦਾ ਡਾਕਟਰੀ ਮੁਆਇਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਫੇਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬੂੰਗਾ ਹੈ। ਕੁਝ

ਇੱਕ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਮਸਤੇ-ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਆਉਣਗੇ: ਪਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਹੁਰ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਵਾਈ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।"

"ਆਪਣੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਦਾ ਅੱਗਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੇ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕੌਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ?"

"ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਕੇ ਆਈ ਹੈ ਉਹ। ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾ ਕੋ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਕੰਮ ਉਸੇ ਨਿਪੁੰਨਤ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪ ਕਰਦੀ ਹੈ।"

ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਗਈ। ਸੁਮੀਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਵਿਦਾਇਗੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ। ਸੋ ਦੇ ਲਗਪਗ ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਬ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਪਿਆਰ, ਸਤਿਕਾਰ, ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਏਨੀ ਤੀਖਣਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਏਨੇ ਚਿਹਰੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੇਖੋ। ਮੈਨੂੰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਜਾਪੂਵਾਲ ਛੱਡਦੀ ਜਾਵਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਪਿਆਰੀ, ਸਤਿਕਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸਾਂ ਅਤਰ ਲੱਗਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੀੜਿਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਹੜੇ ਸੁਹਬਤੀ ਹੋਣ ਅੱਤਾਰ ਦੇ ਜੀ।

ਮਾਂ-ਪੁੱਤ੍ਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਫਾਟਕ ਸਾਹਮਣੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਈ। ਤੂੰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਸੁਆਲ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਉਠ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਮੀਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੀ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਲੋਗ ਸਦਕਾ ਮੇਰੇ ਆਚਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਇਹ ਆਈ ਕਿ ਪਾਪਾ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਆਉਣ ਜਾਣ ਵਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਧਦਾ ਵਧਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਲੱਢੇ ਵੇਲੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਆ ਬੈਠਣ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਵਤੀਰ ਵਿੱਚ ਆਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਜਾਂਚ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਕਰਨਜੀਤ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਿਨ ਆਪ ਆਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਘੱਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦਾ। 'ਹੇਲੋ ਦੀਦੀ, ਹਉ ਆਰ ਯੂ ਕਹਿ ਕੇ ਕੋਠੀ ਦੇ ਗੋਟੋ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਬੀ ਜੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਪਾਪਾ ਦੇ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਚਾਹ ਆਦਿਕ ਪਿਆਉਣ ਲਈ ਉੱਠ ਕੇ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਚਾਹ ਪਾਪਾ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਅੱਧਾ-ਪੌਣਾ ਘੰਟਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਪੂਰਾ ਘੰਟਾ ਵੀ। ਜੇ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਚਾਹ ਬਣਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਧੀਕੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਇਹ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਚਾਹ ਭਾਵੇਂ ਦੀਪੂ ਬਣਾਵੇ ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਬਣਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਬੀ ਜੀ ਆਪ ਬਣਾਉਣ, ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਓਨਾ ਚਿਰ ਪਾਪਾ ਦੇ ਕੋਲ ਜ਼ਰੂਰ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਉਹ (ਪਾਪਾ) ਚਾਹ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿਣ। ਕਈ ਦਿਨ ਮੈਂ ਇਹ ਆਸ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਸੁਮੀਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਘਰ ਆਵੇ, ਜਦੋਂ ਪਾਪਾ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਅਜੇਹਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਪਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਆਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।

5 (ੳ)

ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ,

17.7.95

ਸਨੇਹਾ,

ਇਹ ਪੱਤ੍ਰ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਹੈ। ਇਹ ਤੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੂਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਰਸਾਤਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਘਰ ਨਿਕਲਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਕੁ ਐਤਵਾਰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਚੌਦਾਂ ਤਾਰੀਮ ਨੂੰ ਤੇਰੀ ਚਿੱਠੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਕਾਰੂੰ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਲੱਭ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਇੱਕ ਵੇਰ ਪੜ੍ਹੀ, ਦੋ ਵੇਰ ਪੜ੍ਹੀ: ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀ ਵੇਰ ਪੜ੍ਹੀ। ਜੀ ਕੀਤਾ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵਾਂ। ਫਿਰ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕਬਾਲ ਕਰਨਾ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਮੈਂ ਮੰਨਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਇਕਬਾਲ-ਏ-ਜੁਰਮ ਨਹੀਂ: ਤਾਂ ਵੀ ਇਕਬਾਲ, ਇਕਬਾਲ-ਏ-ਜੁਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਔਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਿਛਲੇ ਪੱਤ੍ਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਪਰੀਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤੂੰ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕੇਵਲ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਬੌਧਿਕ ਪੂੰਜੀ ਮੇਰੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸੁਮੀਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਣੀ। ਜਿਸ ਦਾਨਿਸ਼ਮੰਦੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਸਮਝ ਕੇ ਤੇਰੇ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖ ਕੇ ਖੁਸ ਸਾਂ ਅੱਜ ਉਸ ਦੀ ਉਚੇਚੀ ਥੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਤੇਰੇ ਪੱਤ੍ਰ ਨੂੰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਖਲਾਰੇ ਪਾਸਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ ਸਮੇਟ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਸੁਤੰਤ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਸਾਡੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਇਨਟਿਲੋਕਚੁਅਲ ਪਲੱਯਰ (ਬੌਧਿਕ-ਆਨੰਦ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਆਨੰਦ ਜੋ ਪਰਮ-ਆਨੰਦ ਨਹੀਂ ਤਾਂ (ਘੱਟ-ਘੱਟ) ਮਹਾਂ-ਆਨੰਦ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਪਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਆਨੰਦ-ਅਨੁਭੂਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਤੇਰੇ ਪਾਪਾ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਨ: ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਦੁਰਭਾਗ ਹੈ। ਤੇਰਾ ਸਹੇਲ ਮੇਰਾ ਸੁਭਾਗ ਹੈ, ਸਨੇਹਾ।

ਜਦੋਂ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਹਮਰ ਅਤੇ ਵਰਜਿਲ, ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਅਤੇ ਵਾਲਮੀਕ, ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਅਤੇ ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਦੀਆਂ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ, ਉਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਸੱਚ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੰਧਨ ਟੁੱਟ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮਹਾਨ ਸੋਝੀ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਹੋ ਗਈ ਹਾਂ। ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ

ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਉੱਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਏਥੋਂ ਤਕ ਤਾਂ ਮੁਆਮਲਾ ਠੀਕ ਰਿਹਾ ਪਰ ਜਦ ਮੈਂ ਇਹ ਆਖਿਆ ਕਿ 'ਕਾਮੁਕਤਾ ਨੂੰ ਕਲਾ ਕਹਿ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਹਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦਾ ਪੱਧਰ ਨੀਵਾਂ ਹੈ ਤਾਂ ਸੁਮੀਤ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਆਂਟੀ ਨੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਸ ਲੋਰ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਗਈ ਸਾਂ ਕਿ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਜਰੂਰੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਵੀ। ਕੁਝ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਿਆ ਸੀ ਮੈਂ ਸੋਚ ਦੀ ਸੁਤੰਤ੍ਤਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ। ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਤੱਤਕਾਲੀਨ ਉੱਤਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ: ਪਰੰਤੂ ਘਰ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਜੋ ਇਹੋ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਨੇ ਹੀ ਕਲਾ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ-ਮਨ ਦੇ ਸਾਤਵਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦਾ ਧਰਮ ਆਖਣ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ? ਤੇਰੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਵੱਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਕਰ। ਮੈਂ ਸੁਮੀਤ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂਗੀ।

ਕੁਝ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਰਸਾਤ ਰੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੱਲ੍ਹ ਐਤਵਾਰ ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ, ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਕਾਰ ਫੜੀ ਅਤੇ ਅੰਕਲ ਜੀ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਗਈ। ਅਕਲ ਜੀ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਅੱਜ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੇਖਿਆ ਤੈਨੂੰ। ਪਹਿਲਾ ਨਾਲੋਂ ਸਿਆਣੀ ਸਿਆਣੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ ਏਂ, ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ ।"

"ਰੱਬ ਕਰੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੋਵੇ।"

ਆਂਟੀ ਵੀ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾ ਪੁੱਛਿਆ, "ਬਈ ਪੁਸ਼ਪਾ, ਤੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਨੇ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਤ ਪੱਤ੍ਰ ਆਇਆ ?"

"ਮੈਂ ਹੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਲਿਖਣ ਦੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਵੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਦੀ ਕਦੀ। ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੈ।" ਮੈਂ ਕੁਝ ਸੱਚ ਛੁਪਾਇਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪਰਗਟ ਕੀਤਾ।

"ਅੱਜ ਸੁਮੀਤ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ। ਘਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਤੋਸ਼ੀ ਕਿਸੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨਵਾਲ ਆਈ ਹੋਈ ਹੈ।"

"ਤਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਓਥੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।"

"ਆਪਣੀ ਆਂਟੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲੈ।"

"ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਵੀਹ ਵਾਰੀ ਜਾਓ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਹੈ। ਬਰਸਾਤਾਂ ਨੇ ਕਈ

ਕੰਮ ਰੋਕ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਖੁਰਕਣ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ।"

"ਚੱਲ ਬਈ ਪੁਸ਼ਪਿਆ। ਚਾਹ ਸੁਮੀਤ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਪੀਆਂਗੇ।"

ਸਾਨੂੰ ਘਰ ਆਏ ਵੇਖ ਕੇ ਕੋਈ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ। ਉਸ ਚਾਅ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਘਰ ਨਾਲ ਵਡੇਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਾਪਿਆ ਮੈਨੂੰ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨੇ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਹ ਕਿਚਨ ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕੋਠੀ ਦੇ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਨਾਲੋਂ ਛੋਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਵਾਈ ਦੀ ਕੁਝ ਪੁੱਛ ਨਾ। ਮੈਂ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੁੱਕਰ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਟ ਪੁਆਓਗੇ ਤੁਸੀਂ ?"

"ਕਿਉਂ ਜੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਟ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ?"

"ਤੁਸੀਂ ਚਾਹ ਬਣਾਉਗੇ ਤਾਂ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਸਾਮਾਨ ਵਰਤਗੇ। ਕਿਚਨ ਵਿਚਲਾ

  

ਸਾਮਾਨ ਏਧਰ ਓਧਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਜਾਣ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਘਰ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹਰ ਨਵਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਮਹਿਮਾਨ ਹੈ। ਮਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਕਿਚਨ ਦੇ ਕੰਮ ਲਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਦਾ ਦੰਡ ਤਾਂ ਭੁਗਤਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ।"

ਮੇਰਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਅੰਕਨ ਜੀ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, "ਤੁਹਾਡੇ ਨੀਲੂ ਜੀ ਬਹੁਤ ਅਜੀਬ ਹਨ, ਹਰ ਪੱਖ ਅਦੁੱਤੀ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਸੁਨੇਹਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਾਂਗੀ।"

ਚਾਹ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਸੁਨੇਹਾ! ਕਿੰਨਾ ਮਧੁਰ ਨਾਂ ਹੈ: ਵਾਹ, ਸਾਰਾ ਆਪਾ ਸੁਆਦ ਸੁਆਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਕੋਣ ਹੈ ? ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?"

"ਬੇਟਾ, ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸਹੇਲੀ ਹੈ।"

"ਕਦੇ ਮਿਲਾਓ ਨਾ। ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਨਿਰਮਲ, ਨਿਰਛਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈ ਜਾਂ ਛੋਟੀ ?"

"ਕੁਝ ਛੋਟੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਉਂ ?"

"ਅੰਕਲ ਜੀ, ਕੋਈ ਸਿਆਣੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਲੱਭੋ ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਹੋਵੇ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਹੋਵੇ ਵੀ ਸੁਨੇਹਾ।"

"ਕਿਉਂ ਸੁਮੀਤ ? ਕੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ ?"

"ਅੰਕਲ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਦੀਦੀ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੀਦੀ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਵਾ।"

ਸੁਮੀਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਅੱਥਰੂ ਡਲ੍ਹਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਸੁਮੀਤ, ਸਾਡੀ ਸੁਨੇਹਾ ਭਾਵੇਂ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਛੋਟੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਦੀਦੀ ਕਹਿ ਸਕੇ। ਉਸ ਨਾਲ ਚੰਗੇਰੀ ਦੀਦੀ ਲੱਭਣੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਦੀ ਸੁਸ਼ੀਲਤਾ, ਸਹਿਣਤੀਲਤਾ, ਸਿਆਣਪ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸ੍ਵੈ-ਕਾਬੂ ਸਾਹਮਣੇ ਤੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇਂਗਾ, ਸੁਮੀਤ। ਉਹ ਲੰਡਨ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਪੱਤ੍ਰ-ਮਿਲਾਪ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਫ਼ਿਲਹਾਲ।"

"ਜੇ ਮੇਰੀ ਦੀਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਆਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ," ਟੂ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ

ਰੱਖਦਿਆਂ ਸੁਮੀਰ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਵਿਹਲੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਹ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਅੱਜ ਦਾ ਮੌਸਮ ਅੰਦਰ ਬੈਠ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਆਓ ਬਾਹਰ ਚੱਲੀਏ।"

ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਪੁਸ਼ਪੇ, ਮੈਨੂੰ ਕਾਰ ਦੀ ਚਾਬੀ ਦੇਈ ਜਗ੍ਹਾ ਮੈਂ ਨੀਲੂ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰੋ।"

“ਸੁਮੀਤ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਇਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸਾਂ ਉਦੋਂ ਬਹੁਤ ਗਰਮੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚਲਾ ਘਾਹ ਉਦੋਂ ਵੀ ਹਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਹਰਿਆਵਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਭੇਤ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਫਿਰ ਉਹੋ ਜਗਿਆਸਾ ਜਾਗ ਪਈ ਹੈ।"

"ਜੀਵ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਪਹੇਤੂ ਘਾਹ । ਇਹ ਦਿਸ਼ਾ घा....।"

"ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ।"

"ਚਲੇ ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਹੀ। ਪਰ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ। ਜੇ ਮੈਂ ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਘਾਹ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਆਖਾਂ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਠੀਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਕਣਕ, ਝੋਨਾ ਆਦਿਕ ਸਾਰੇ ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦਾਲਾਂ ਅਤੇ ਗੰਨਾ ਆਦਿਕ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਵਜੋਂ ਘਾਹ ਹਨ।"

"ਬਾਂਸ ਵੀ ਘਾਹ ਹੈ ?"

"ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਣਾ ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਚੌਰਾਨੀ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੀ ਜਗਿਆਸਾ ਵਾਂਗ। ਮੈਂ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲੋਂ ਤਕੜਾ ਬਣਨ ਦੀ ਮੂਰਖ਼ਤਾ ਕਰ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਘਾਹ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸਮ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਖਜੂਰ ਨਾਲ ਰਲਦੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਘਾਹ ਘੱਟ ਅਤੇ ਬਿਰਖ ਵੱਧ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਛੱਡੋ ਇਹ ਸਭ ਗਿਆਨ। ਅਸਾਂ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਰ ਦੇ ਲਾਨਾਂ ਵਿਚਲਾ ਘਾਹ ਹਰਾ विदे....."

ਮੈਂ ਗੱਲ ਟੋਕ ਕੇ ਬੋਲੀ, "ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਛੱਡੋ ਨਾ, ਸਗੋਂ ਵਧਾਓ।"

ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਬਾਟਨੀ (ਬਨਾਸਪਤੀ ਸ਼ਾਸਤ) ਸੰਬੰਧੀ ਮੇਰਾ ਗਿਆਨ ਸੀਮਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋੜ ਜੋਗਾ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖੋ।"

"ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਸਮਝੋ।"

"ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਘਾਹ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਉਹ ਹਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਣਕ ਦੀ ਲੋੜ ਝੋਨੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੋ ਅਤੇ ਕਮਾਦ ਦੀ ਮਕੱਈ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ। ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਅਤੇ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ.... ।"

“.... ਆਪਣੇ ਲਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਘਾਹ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ—ਉਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਪਾਣੀ, ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਖਾਦ ਅਤੇ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਘਾਹ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪੀਲਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਿਆਨ " ਮੈਨੂੰ ਚੇਤਾ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਵਾਕ ਨੂੰ ਅੱਧ ਵਿਚਾਲਿਉਂ ਫੜ ਲਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਜਿਹੀ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਸੋਰੀ (ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ) ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ।"

"ਇਸ ਵਿੱਚ ਖਿਮਾ ਮੰਗਣ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ? ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਜਿੰਨਾ ਸਿਆਣਾ ਹੋ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਭੁੱਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਕੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਕਰਾਂਗਾ: ਖ਼ਿਮਾ ਨਹੀਂ ਮੰਗਾਂਗਾ।"

"ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਸਿਆਣੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ। ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਦੱਸੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਮੇਰੀ ਸਮਝੇ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।"

"ਘਾਹ, ਧਰਤੀ, ਖਾਦ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਆਦਿਕ ਦਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਰਮ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕਰਮ ਯੋਗ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਹੈ, ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਹੈ। ਇਹ ਗਿਆਨ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਡੇਰੀ ਸਾਧਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ.....।"

"ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿਓ। ਕਰਮ ਯੋਗ ਦੀ ਕਠਿਨਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣਾ ਅਤਿ ਕਠਿਨ ਹੈ।"

ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮਿੰਟ ਛੱਢ ਮਿੰਟ ਝੁਕਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਮੇਰੇ 'ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ?' ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਅੱਖਾ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ, ਆਪਣੀ ਸੁਭਾਵਕ ਮੁਸਕਾਨ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮੋੜ ਲਿਆਦੀ ਅਤੇ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, "ਮੈਂ ਵੇਦ ਵਿਆਸ, ਗੀਤਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਸਭ ਦਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ—ਕੇਵਲ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਤਿਕਾਰ-ਪਰ ਕਰਮ ਦੇ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਤਿਆਗ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੈਕਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਇਹ ਤਿਆਗ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇ, ਪਰੰਤੂ ਮੇਰੇ ਲਈ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ, 'ਮੋਕਸ਼' ਨਾਲ 'ਜੀਵਨ' ਜਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕੰਮ ਉਸ ਦੇ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਚੰਗੇ ਬੁਰੇ ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖੁਸ਼, ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਢਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਿਸੇ ਕਨਪਤਲੀ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਲਈ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ: ਕਿਉਂਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਛਾ ਦੀ ਹੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਮਸ਼ੀਨ ਜਾਂ ਕਠਪੁਤਲੀ ਹੋਣਾ ਮਾਨਵ ਨੂੰ ਬੇਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਪੁਰੁਸ਼ਤਵ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ.....।"

ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਟੋਕ ਕੇ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, "ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ।"

"ਤੁਸੀਂ ਭਾਸ਼ਾਈ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੇ ਖਿਲਾੜੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਆਰੰਭ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਵਾਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਦੀ ਸੇਧੇ ਤੋਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਬਹੁਤ ਖੂਬ। ਪਰ, ਮੈਂ ਇਸ ਸਮੇਂ, ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਛਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਤਰਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਕਰਮ ਯੋਗ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਹੈ ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਭੁਗਤਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਰੂਪ। ਆਓ ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਚੱਲ ਕੇ ਇਸ ਕਰਮ ਯੋਗ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀਏ।"

ਅਸੀਂ ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਬੱਦਲ ਬਹੁਤ ਸਨ; ਪਰ ਮੀਂਹ ਦਾ ਕੋਈ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਣੀ ਪਥਰੀਲੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਤੁਰਦੇ ਅਸੀਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਹਵਾ ਸਾਧਰਨ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ ਸੀ; ਸਮਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਨਾਲੋਂ ਸੁਹਾਵਣਾ ਸੀ। ਸੁਮੀਤ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਕਿਸਮ ਦਾ ਘਾਹ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਖੇਚਲ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਖਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਪਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਜ਼ਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।"

ਤੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਯੋਗ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੁੰਦਰਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ। ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਪਣਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਮੈਂ ਕਿਧਰੇ ਲਿਖ ਕੇ ਰੱਖ ਲਵਾਂ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕਾਗਜ਼ ਸੀ ਨਾ ਕਲਮ। ਉੱਚੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਤਾਲਾਬ ਕੰਢੇ ਜਾ ਕੇ ਸੁਮੀਤ ਇੱਕ

ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ: ਮੇਰਾ ਸੁਪਨਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਇਸ ਤਾਲਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੰਪ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਟੈਂਕ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਓਥੋਂ ਇਹ ਮੀਂਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਚਾਹੀਏ ਓਥੇ, ਜਦੋਂ ਚਾਹੀਏ ਓਦੋਂ। ਇਸ ਢੰਗ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵਰਤੋਂ ਘਾਹ ਲਈ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਘਾਹ ਨਾਲ ਉਚੇਚਾ ਪਿਆਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸੇ ਭਗਤੀ ਭਾਵ ਨੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ।"

ਉਹ ਬੈਂਚ ਉੱਤੋਂ ਉੱਠ ਖੜੋਤਾ ਅਤੇ ਹੱਥੋਂ ਫੜ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਉਠਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਇਸ ਦੂਜੀ ਛੂਹ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਲ-ਚਲ ਨਾ ਉਪਜਾਈ। ਹੱਥੋਂ ਫੜੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਬੈਂਡ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਅਲਮਾਰੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ੈਲਫ ਉੱਤੇ ਪਏ ਹੋਏ ਘਾਹ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਬਲਿਆ, "ਇਹ ਮੁੱਠ ਕੁ ਘਾਹ ਪਿਛਲੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਸੰਭਾਲਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਇਸ ਘਾਹ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਤਿਅੰਤ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਤੋਂ, ਆਪਣੇ ਚੋਗਿਰਦੇ ਤੋਂ, ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਉੱਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਕਿਸੇ ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਟਿੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।"

"ਤੁਸਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਸ ਦਾ ਭੇਤ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ? ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ?"

"ਕਦੇ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਈ।"

"ਪ੍ਰੋਫ਼ਾਸਰ ਅੰਕਲ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ?"

"ਸ਼ਾਇਦ ਹੈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਸਕਦੀ ਹਾਂ, ਇਸ ਬਾਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ?"OM

"ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛ ਸਕਦੇ ਹੋ।"

ਕਾਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਸੁਮੀਤ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬੈਡ ਰੂਮ ਵੱਲ ਆ ਗਏ। ਨਰਸ ਦੇ ਲਿਬਾਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜਿਮਨੇਜੀਅਮ ਵਾਲੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਚੁਸਤ ਅਤੇ ਰੋਹਬਦਾਰ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਰੋਸ਼ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, "ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹੋ ?"

"ਕੁਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ।"

"ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੰਟ ?"

"ਨਹੀਂ ਮਾਂ ਜੀ, ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੇਟ ਨਹੀਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਦੁਹਰਾ ਵਾਰੰਟ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ।"

"ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਅਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਜੁਆਬ ਕੁੜੀ ਹੈਂ ਤੂੰ। ਮੈਂ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਗੱਲਾਂ-ਬਾਤਾਂ ਕਰੋ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਵੀ ਓਥੇ ਹਨ।"

"ਮੈਂ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਾਂ ?"

"ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਮਦਦ ਮੈਂ ਆਪ ਮੰਗਾਂਗੀ," ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ।

ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉੱਥੇ ਗੁਜਾਰ ਦਿਆਂ, ਪਰ ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੂੰ ਘਰ

ਛੱਡਣ ਜਾਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਲਿਖਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ, ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਰੀ ਛੱਡ ਕੇ, ਮੈਂ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਆ ਗਈ। ਸੋਚ ਰਹੀ ਸਾਂ ਸੁਮੀਤ ਇੱਕ ਨਹੀਂ. ਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਘਰ ਨਿਰਾ ਪੂਰਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਏਨੇ ਅਮੀਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਮਾਂ-ਪੁੱਤ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਂ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ। ਖਾਣ-ਪੀਣ-ਪਹਿਨਣ, ਸਭ ਸਾਦਾ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ, ਸਗੋਂ ਰਖਵਾਲੇ ਜਾਂ ਸਟੀ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਉਲਝ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਉਲਝਣਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਹੋ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਤੁਰਦੀ ਰਹਾਂ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਆਪਣੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਆਪ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਯਤਨ ਬਕਾਊ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਸਹਿਜ ਸੁਖਦਾਇਕ ਹੋਵੇ ਸ਼ਾਇਦ।

ਬਾਈ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹਨ।

ਤੇਰੀ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ।

ਨੋਟ: ਸੁਨੇਹਾ, ਇਸ ਨਵੇਂ ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਨਾਲ ਉਚੇਚਾ ਲਗਾਉ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਹਾਂ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਅਧਵਾਟੇ ਨਾ ਛੱਡ ਦੇਵੀਂ। ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੀ ਉਚੇਚੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਤਵਿਕ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮਿੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਅਰਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਜਰੂਰ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਜੇ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋ ਸਕਾ। ਵੀ, ਕਾਂ ਚ ਮੈਂ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਯੋਗ

ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ।

6

ਈਸਟ ਹੈਮ,

1.8.95.

ਪਿਆਰੀ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ,

ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਨ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਪੱਤ੍ਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਇਕੱਲੀ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਲਾਹ-ਸਹਾਇਤਾ ਲਏ, ਲਿਖ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿ ਤੂੰ ਬਹੁਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰੇਂ। ਤੇਰਾ ਪੱਤ੍ਰ ਮੈਂ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਰ ਅਜੇਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕੁਝ ਝਿਜਕ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਨੇਹ-ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੱਗੇ ਚਲੇ ਗਈ ਹੈਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੀ। ਖਿਆਲ ਆਇਆ 'ਕਿਧਰੇ ਪਾਪਾ ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਰੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਦਾ ਓਛਾਪਨ ਅਤੇ ਬੋਧਿਕਤਾ ਦਾ ਪੇਤਲਾਪਨ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣ। ਫਿਰ 'ਸੋਚ' ਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪ੍ਰੋਫੈੱਸਰ ਅੰਕਲ ਜੀ ਤੇਰੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਦੇ ਦਿਸੇ ਅਤੇ ਮੈਂ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਪੱਤ੍ਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਚੇਰੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਖਿਆ, "ਬੇਟਾ, ਇਸ ਪੱਤ੍ਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੁਝ ਦੇਰ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਕੁਝ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਗਲੀ ਮਿਲਨੀ ਤੇਰਾਂ ਅਗਸਤ ਦੀ ਮਿਥੀ ਗਈ ਹੈ । ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਲੰਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਾ ਕਰ। ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਪੱੜ ਲਿਖ ਦੇ। ਇਸ ਵੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਲੇ ਦਾਇਰਾ ਲਾਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।"

ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਨੋਖੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਵਾਹ ਪਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ; ਕੁਝ ਤੋਏ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਕਾਰਨ। ਕੌਣ ਹੈ ਇਹ ਸੁਮੀਤ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਵਰਗੀ ਦੀਦੀ ਦਰਕਾਰ ਹੈ ?

ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਵੀ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਅਚੰਭ ਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਤੇਰੋ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਚੰਭਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿ ਪਾਪਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਦਾ ਮਸਲਾ ਉੱਠਿਆ ਸੀ। ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਤੇਰੇ ਪੱਤ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਂ ਤਾਹਿਆ ਕਿ ਕਲਾ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਮਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਹੋਈ ਚਰਚਾ ਤੈਨੂੰ ਲਿਖ ਦਿਆਂ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਵੀਡੀਓ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸੈਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਛੋਪਲੇ ਜਹੇ ਟੇਪ ਰੀਕਾਰਡਰ ਵੀ ਚਾਲੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਅੰਤ ਉੱਤੇ ਟੇਪ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਆਰੰਭਕ ਭਾਗ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਮੇਰੀ ਯਾਦ-ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ: ਪਰੰਤੂ, ਇਸ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਟੋਪ ਸੁਣ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਵਾਰਤਾਲਾਪ

ਨੂੰ 'ਕਲਾ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਮਨ' ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਰਹੀ ਹਾਂ, ਪਰ ਪਾਪਾ ਆਪਣੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀ ਵੇਰ 'ਲੋਕ-ਮਨ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਮਨ-ਸਾਧਾਰਨ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਸਾਧਾਰਨ' ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਓਨਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਹੈ ਜਿੰਨਾ 'ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ' ਨਾਲ।

ਪਾਪਾ ਜਦੋਂ ਵੀ ਲਿਖਦੇ-ਪੜ੍ਹਦੇ ਥੱਕ ਜਾਣ, ਉਹ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉੱਤੇ ਵੀਡੀਓ ਫ਼ਿਲਮ ਵੇਖਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਲੋੜ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਿਣਤੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਫਿਲਮਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ ਲਗਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਮਗਨ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੁਝ ਕੁ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਈ ਵਾਰ ਚੱਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੀ ਕੋਈ ਫ਼ਿਲਮ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁਣ, ਪਾਪਾ ਉੱਠ ਕੇ ਉੱਪਰ ਬੈਂਡਰੂਮ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ "ਨੀਚ ਕੇ ਸੰਗ ਤੇ ਮੀਚ ਭਲੀ।"

ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਲਿਆ, “ਪਾਪਾ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਪਸੰਦੀਦਾ ਫਿਲਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਫ਼ਿਲਮ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦੇ: ਭਲਾ ਕਿਉਂ ?"

"ਕਿਉਂਕਿ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ, ਉਜੱਡਤਾ, ਨੰਗੇਜ, ਅਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ, ਕਾਮੁਕਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਆਦਿਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਨ-ਪਰਚਾਵਾ ਬਣਾ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਲੇ 'ਮਨੁੱਖ' ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ।"

“ਪਾਪਾ, ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਅਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਜਾਂ ਗੁਸਤਾਖ਼ੀ ਨਾ ਸਮਝੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਮੁਕਤਾ, ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅਤੇਉਜੱਡਤਾਆਦਿਕ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਠੀਕ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਨੰਗੇਜ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪ ਅਜੇਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕਲਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿੱਚ ਉਲਥਾਏ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਮਧ-ਕਾਲੀਨ ਕਲਾਕਾਰ ਮਾਈਕਲ ਐਂਜਿਲੋ ਦੇ ਬਣਾਏ ਬੁੱਤ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਖ਼ਰਾਂ ਦਾ ਨੰਗੇਜ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਨੰਗੇਜ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਹੈ।"

"ਬੇਟਾ ਜੀ, ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤ੍ਰ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਦੀ ਸੁਤੰਤ੍ਰਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵਿਚਰਨਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਕਲ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਹੈ। ਕਈ ਸੋਚਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪੈ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੋਚਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਿਵਾਜ ਜਾਂ ਇੱਕ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਬਹੁਤੀ ਸਿਆਣੀ ਆਦਤ ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਸਮਝੀ ਨਹੀਂ, ਪਾਪਾ।"

"ਖਾਜੂਰਾਹੇ ਆਦਿਕ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਜਾਂ ਐਂਜਿਲੇ ਦੇ ਬਣਾਏ ਬੁੱਤਾਂ ਦੀ ਨਗਨਤਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਰਿਵਾਜ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰੇਬਾਜ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਬੌਧਿਕ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀ ਹੈ। ਏਸੇ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੈਂਤਰਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ-ਨੰਗੇਜ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਹਨ।' ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨੰਗੇਜ, ਨੰਗੇਜ ਹੈ; ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਰਾਹੀਂ ਨੰਗਜ ਦੀ ਕੁਰੂਪਤਾ ਉੱਤੇ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦਾ ਉਹ ਬਾਰੀਕ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਦਿਸਦੀ ਰਹੇ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕੇ।"

"ਬੱਚੇ ਦੀ ਨਗਨਤਾ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖੋਗੇ, ਪਾਪਾ?"

"ਮੈਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ।"

"ਕੀ ਬੱਚੇ ਨੰਗੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਦੀ ? ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ?"

"ਬੱਚੇ ਨੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੇ ਵੀ ਹਾਂ ਅਸੀਂ।

ਪਰ, ਇਸ ਨੂੰ ਨੰਗੇਜ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।"

"ਇਹ ਕਿਉਂ ?"

"ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੰਗੇ ਹੋਣ ਦੀ ਗਿਲਾਨੀ ਜਾਂ ਸ਼ਰਮ ਜਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗੇ ਵੇਖ ਕੇ, ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਬੱਚੇ ਦੀ ਨਗਨਤਾ 'ਨੰਗੇਜ' ਨਹੀਂ। ਪਸ਼ੂ ਨੰਗੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਗਨਤਾ ਨੰਗੇਜ ਨਹੀਂ। ਨੰਗੇਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਨੰਗੇਜ ਕੇਵਲ ਨੰਗੇਜ ਹੈ।"

“ਪੱਥਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਮਨ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨੰਗੇਜ ਤੋਂ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗ ਹੀ, ਨਿਰਲੇਪ ਹੈ, ਪਾਪਾ ।"

"ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਰਾਂਗਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਗੰਦੀਆਂ ਮੂਰਤਾਂ ਵਾਲੇ ਗਲਾਸੀ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਮਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ? ਨਹੀਂ। ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਰਸਾਲੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬੀਮਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਕਿਉਂ? ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।"

“ਵੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ।"

"ਤੁਸਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਆਖਿਆ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ। ਪਰ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੂਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨ ਹੈ। ਉਹ ਦੇ ਮੂਰਤੀਕਾਰ ਦਾ ਮਨ, ਮੂਰਤ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮਨ, ਕਲਾਕਾਰ ਦਾ ਮਨ, ਮਾਈਕਲ ਐਂਜਿਨੋ ਦਾ ਮਨ, ਖਾਜੁਰਾਹੋ ਦੇ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕਾਂ ਦਾ ਮਨ।"

“ਪਾਪਾ, ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਮੰਨ ਹੀ ਲਈ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਜਾਂ ਅਜਿਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੀਚ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਕਸਾਉਂਦੀਆਂ ਮਾਲੂਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਕਿਉਂ ?"

"ਬੁਲਿਟ ਪਰੂਛ ਜੈਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘਦੀ। 'ਇਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਜਾਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ ਸਾਡਾ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਰਸਾ ਹਨ, ਇਸ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨੀਚਰਾ ਦੱਸ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਰਲੋਕ ਵੱਲ ਮੋੜਦੀਆਂ ਹਨ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਹੈ, ਸਾਧਨਾ ਲੇ, ਲਗਨ ਹੈ, ਮਿਹਨਤ ਹੈ: ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਵੇਖਣੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੈ, ਇਹ ਸੱਚ ਵਾਂਗ ਨੰਗੀਆਂ ਹਨ। ਕਿੰਨੇ ਅਸਤਰ ਹਨ। ਧਰਮ ਦਾ ਅਸਤਰ, ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦਾ ਅਸਤਰ, ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੀ ਬੁਲਿਟ ਪਰੂਫ ਜੈਕਟ, ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਬੰਕਰ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘਦੀ। ਪਰੰਤੂ, ਜਿਸ ਜੈਕਟ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਦੀ- ਉਹ ਆਦਮੀ ਗੋਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ, ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਮੂਰਖ਼ਤਾ ਹੈ। ਗੋਲੀ ਦੇ ਡਰ ਨੇ ਹੀ ਤਾਂ ਜੇਕਟ ਬਣਵਾਈ ਅਤੇ ਪਹਿਨਾਈ ਹੈ। ਜੈਕਟ ਦੀ ਹੋਂਦ ਗੋਲੀ ਦੇ ਡਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹ ਕੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੌਧਿਕ-ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦੇ ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਹ ਕੇ, ਪਰੇ ਕਰ ਕੇ, ਨਿਰਫਲ, ਨਿਰਮਲ,

ਸਿੱਧੇ ਸਾਧਾਰਨ ਮਨ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਕਰੋ ਅਤੇ ਵੇਖੋ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ; ਜੇ ਹੋ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੋ ਜਾਂ ਬੁਰਾ।"

“ਪਾਪਾ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆਂ ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਸੇ ਬੁਰੇ ਭਾਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਉਂ ?"

"ਇਹ ਫ੍ਰਾਇਡ ਨੂੰ ਪੁੱਛੇ । ਉਹ ਦੱਸੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਮਨ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰ-ਗੰਭੀਰ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਤਹਿਖ਼ਾਨੇ ਹਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਖੰਡ ਕਰਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਧੋਖਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਵਿਖਾਲਾ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਖਾਂਗਾ ਕਿ ਨੰਗੇਜ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਨੰਗੇਜ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਉਜੱਡਤਾ ਆਦਿ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਮੇਰੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਨੂੰ ਠੀਕ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤਰ।"

"ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਠੀਕ ਮੰਨ ਲਿਆ, ਪਾਪਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੀ ਨਗਨਤਾ ਨੂੰ ਨੰਗੇਜ ਕਹਿ ਕੇ ਨੰਗੇਜ ਦੀ ਨੀਚਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਦੀਵਾਰ ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਢਾਲ ਬਣਾ ਲਵੋ। ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਗੱਲ ਦਾ ਮੂੰਹ ਇਸ ਪਾਸੇ ਮੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਭੁਲੇਖਾ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਤਾਂ ਵੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਅਜੇ ਮੈਂ ਪੁੱਛਣਾ ਹੈ। ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਮਾੜਾ ਜੀ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਲਾ ਵਿਚਲੇ ਘਟੀਆਪਨ ਅਤੇ ਮਨ-ਪਰਚਾਵੇ ਵਿਚਲੀ ਅਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਲੋਕਾਂ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਦੇ ਘਟੀਆਪਨ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਪੇਦ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ: ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਵਾਂਗ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ। ਗੱਲ ਫਿਲਮਾਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਹੀ ਵੇਖ ਲਉ। ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ-ਪਰਚਾਵੇ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਕੁਝ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਜਾਂ ਟੇਸਟ ਨੀਵਾਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਇਸ ਘਟੀਆ ਮਨ-ਪਰਚਾਵੇ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ।"

“ਮੇਰੇ ਸਿਆਣੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝ ਕੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਲੱਭਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਓ, ਇਹ ਨਿਸਚੇ ਕਰ ਲਈਏ ਕਿ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਕੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖੋਗੇ ?"

"ਬਹੁਤ ਸੂਖਮ ਸੁਆਲ ਹੈ, ਪਾਪਾ। ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉੱਤਰ ਲੱਭਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਹਰ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਲਈ ਤਾਂਘ ਹੈ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਕਿਸੇ ਵਾਕ ਰਾਹੀਂ ਪਰੀਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

"ਪਰੀਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਬਣਾਓ ਹੁਣ।"

"ਇਹ ਕੰਮ ਤੁਸੀਂ ਕਰੋ, ਪਾਪਾ।"

"ਜੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਕ ਮੰਨ ਲਈਏ ਤਾਂ ਪਰੀਭਾਸ਼ਾ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਨੰਦ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਇਸ ਇੱਛਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਹੈ।"

"ਤੁਹਾਡੀ ਲਾਈ ਹੋਈ 'ਜੇ' ਦਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?"

"ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜੇਹੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁਰੂਪਤਾ ਅਤੇ ਕੁਕਰਮ ਵਿੱਚੋਂ ਆਨੰਦ ਮਿਲਦਾ ਹੋਵੇ; ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਿੱਚੋਂ।"

"ਤਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਰਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇ।"

“ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਰਤ ਲੈਂਦ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਅਨੁਸਾਰ 'ਸਾਤਵਿਕ' ਆਨੰਦ ਦੀ

ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਹੈ।"

"ਸ਼ਬਦ 'ਸਾਤਵਿਕ' ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ, ਪਾਪਾ।"

"ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਵਧੀਆ ਜਾਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਘਟੀਆ ਜਾਂ ਅਸ੍ਰੇਸ਼ਟ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ?"

"ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਉੱਤਰ ਹੋਵੇਗਾ 'ਵਿੱਦਿਆ', ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕੋਮਲ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ।"

"ਵਿੱਦਿਆ ਜਾਂ ਕੋਮਲ ਕਲਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚੋਂ ਆਨੰਦ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉਪਜੇਗੀ ਜਾਂ ਆਨੰਦ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਮਲ ਕਲਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਉਪਜੇਗਾ ?"

"ਇੱਛਾ ਵਿੱਚੋਂ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਉਪਜਣਾ ਹੀ ਯੁਕਤੀ ਯੁਕਤ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਵਿੱਦਿਆ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾ ਸਕਦੀ ਹੈ; ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।"

"ਵਧਾ ਸਕਦੀ ਹੈ; ਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਵਧਾਵੇ। ਕੋਮਲ ਕਲਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਖ-ਪਰਖ, ਅਲੋਚਨਾ, ਵਿਆਖਿਆ ਆਦਿਕ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ 'ਮਾਡਰਨ ਇਸਥੈਟਿਕਸ' ਜਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ 'ਕਲਾਰਥੀ' ਆਧੁਨਿਕ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਹਨ। ਸਾਤਵਿਕ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਸੁੰਦਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਾਤਵਿਕ ਆਨੰਦ ਦਾ ਮਾਨਣਹਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਕਰਮਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੀਤੀ ਭੋਜਨ ਉੱਤੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਆਦਮੀ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਦੇੜ ਕੇ, ਪ੍ਰਸੇ ਭੋਜਨ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟ ਪਵੇ ਅਤੇ ਹਰਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਵਾਇਆ ਡਿਉਢਾ ਖਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਘਰੋਂ ਖਾ ਕੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ: ਕਿ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?"

"ਨਹੀਂ, ਪਾਪਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਭੁੱਖਾ ਜਾਂ ਪੇਟੂ ਹੀ ਆਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।"

"ਸੱਚ ਵੀ ਇਹੋ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮਹਾਰਥੀ, ਕਲਾ-ਪਾਰਖੂ, ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ-ਕੇਵਲ ਕਵੀ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਹਨ; ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜ-ਤੋੜ, ਪਿੰਗਲ ਦੀ ਪੁਣ-ਛਾਣ ਅਤੇ ਅਰੂਜ਼ ਦੀ ਗੁਲੇਲ ਨਾਲ ਫਾਇਲਨ ਫਾਇਲਾਤੁਨ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਫੁੰਡਣ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ; ਪਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੁਹਜਾਰਥੀ ਫੜਯੋਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।"

"ਪਾਪਾ, ਕਿਨੇ ਅਚੰਭੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋ ਕਿ ਵਿੱਦਿਆ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਆਦਾ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।"

"ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਉਂ ਅਚੰਭਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹੋ, ਬੇਟਾ। ਵਿੱਦਿਆ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ

ਹੋਵੇ ? ਗਣਿਤ ਦੇ ਸੁਆਲ ਕੱਢਿਆਂ ਮਨ ਕਿਵੇਂ ਕਮਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ? ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਸਤਾਰਾ ਹੱਲਿਆਂ ਦਾ ਹਾਲ ਪੜ੍ਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕੋਈ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਕੋਮਲ-ਚਿੱਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ? ਕੈਮਿਸਟੀ ਅਤੇ ਵਿਜ਼ਿਕਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਹੈ ? ਮੱਧ ਕਾਲ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ। ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਸੇਵਾਦਾਰ ਹੈ; ਏਨਾ ਫਰਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਸਵਰਗ ਦਾ ਲਾਰਾ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਤਕਨੀਕ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਪਜ ਦੀ ਖਪਤ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸਮਝਦੀ ਹੈ; ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਉਪਜ ਦੇਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਾਮਾਨ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਹੱਤਿਆ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸੂਖਮ, ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਹੋਣ। ਯੱਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਬਲੀ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਮੀ-ਕੈਮਿਸਟੀ, ਕੈਲਕੂਲਸ ਅਤੇ ਕੁਐਂਟਮ ਦੇ ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਕੀਤਿਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਮਧ-ਕਾਲੀਨ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਅਪਰਾਧੀ ਨਹੀਂ ਸਿੱਧ ਹੋਣਗੇ। ਕਲਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਜੋਕੇ ਕਲਾ ਰਥੀ ਵੀ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦੀ ਹਨ। ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਦਿਮਾਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਕਮਲਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੋ। ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੇਰੀ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਟੈਸਟ ਨੂੰ ਹੌਲਾ ਜਾਂ ਘਟੀਆ ਮੰਨ ਲਈਏ ? ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਵਿੱਦਿਆ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ।"

"ਪਾਪਾ, ਜੇ ਕਲਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਵਿੱਦਿਆ ਕੋਲੋਂ ਇਸ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਣੀ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਹੈ। ਧਨ ਬਾਰੇ ਕੀ ਆਖੋਗੇ ?"

"ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਇਉਂ ਹੈ ਕਿ ਧਨਵਾਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੁਹਜ ਹੈ: ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਓਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵਾਧੂ ਧਨ ਨੂੰ ਖਰਚਣ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਧਨ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖਰਚ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਉਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਸੱਲੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਮੀਰੀ-ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਧੁਰੋਂ ਆਈਆਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਬੇ-ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਹਿੱਸਾ ਇਸ ਨੂੰ ਬੇ-ਲੋੜੀ, ਬੇ-ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਵੀ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦੀ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਬੇ-ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਧਨਵਾਨ ਦਾ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਖਾਵਾ ਹੈ ਲਕਸ਼ਮੀ ਅਤੇ ਸਰਸ੍ਵਤੀ ਦਾ ਸਹੇਲ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।

ਇੱਕ ਦਾ ਵਾਹਨ ਉੱਲੂ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦਾ ਹੰਸ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਲ ਕੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰ ਸਕਦੀਆਂ।" “ਪਾਪਾ, ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਲਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਤਕ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ, ਰਾਜਿਆਂ, ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ, ਸਮਰਾਟਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕਲਾ ਨੇ ਕਈ ਸਿਖ਼ਰਾਂ ਛੋਹੀਆਂ ਹਨ।"

"ਇਹ ਤਾਂ ਪਲੇਟੋ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਧਨ, ਸੱਤਾ, ਹਉਮੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਤਾ ਦਾ ਵਿਖਾਲਾ ਸੀ ਜਾਂ ਸੁਆਦਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਕਿਆਸਣਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਜੁ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਾਉਣ ਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗਤਕੇਬਾਜ਼ੀ

ਦਾ ਉਹ ਪਿਤਾਮਾ ਸੀ। ਕਲਾ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੀ ਛੱਤਰ ਛਾਇਆ ਹੇਠ ਕੁਝ ਸੁਖ ਮਾਣਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਲੋਕ ਕੇਵਲ ਅਸਾਧਾਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗੀ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਹਮਜੋਲੀਆਂ ਨੇ ਦੂਜੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਯੌਰਪ ਦੇ ਦੋਸਾਂ ਦਾ ਕਲਾ-ਧਨ ਲੁੱਟ ਕੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਦਰਯਹੀਣ ਕਰਨ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਸੀ: ਇੱਕ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਸੀ।"

“ਪਾਪਾ, ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਹਜ ਦਾ ਸੁਆਦ ਕਿਵੇਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ? ਵਿੱਦਿਆ, ਧਨ, ਸੱਤਾ, ਪਦਵੀ ਆਦਿਕ ਇਸ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਕਿੱਥੇ ਹੋ ?"

"ਸੁਨੇਹਾ, ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਸ੍ਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੀੜ ਹੋ, ਕਲੇਸ਼ ਹੈ, ਥੇ ਵਸਾਹੀ ਹੈ, ਕੁਰੂਪਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੂੰ ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਉਸੇ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਵੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਬੀਜ-ਰੂਪ। ਆਪਣੇ ਬੀਜ-ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਭੋਜਨ, ਭੋਗ ਅਤੇ ਮਮਤਾ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਭੋਗ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਸਰੀਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਮਮਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਮਾਨਇਕ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਕੋਮਲ ਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਜ ਕੇ ਨਾਨਾ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕਰਦੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ, ਕਲਾ ਰਾਹੀਂ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਅਨੇਕ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਹੈ। ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਲਈ ਤਾਂਘਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਰੱਖਿਆ, ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਮ ਬਿਨਾਂ ਸੁੰਦਰਮ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।"

"ਇਸੇ ਲਈ ਪੈਰੀਕਲੀਜ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਏਥਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਲਾਤਮਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਮਨ ਵਿਚਲਾ ਸੌਂਦਰਯ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਸਵਰਨ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਪਰਗਟ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਰਾਜ ਨੇ ਯੌਰਪ ਅਤੇ ਮਧ-ਪੂਰਬ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਠੀਕ ਹੈ ਨਾ ਪਾਪਾ ?"

"ਠੀਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ, ਪਰ ਅਜੇ ਅਗੇਰੇ ਸੋਚਿਆ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਅਤੇ ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਸਾਧਨ ਜੰਗਲੀ ਅਤੇ ਵਹਿਸ਼ੀਆਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸੁਰੱਖਿਆ ਭੰਗ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕੌਮੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੇ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਉਪਜ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਜਿਸ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਪਰਵਾਰ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਭਰੋਸਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਕੁ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।"

"ਪਾਪਾ, ਇਸ ਲੇਖੋ ਤਾਂ ਧਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਥਾਨ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਆਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਗੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ 'ਭਰੋਸਾ' ਦੇਣ ਲਈ

ਵੀ ਧਨ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।"

"ਠੀਕ ਹੈ, ਬੇਟਾ, ਸਥਾਨ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਧਨ ਦੀ ਵੀ। ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਕੋਲ ਧਨ ਹੈ, ਵਿੱਦਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਪਰਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਧਨ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਾਂ, ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਵੀ ਪਛਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਤਿਕਾਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਸਾਡੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਰੋਸੇ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਨੂੰ ਵਿਕਸਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਅਣਹੋਂਦ ਨੂੰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਆਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਰੁਚੀ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਵਿਰੋਧ ਹੈ।"

"ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਵੀ ਤਾਂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਲੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਠੀਕ ਠਾਕ ਅਤੇ ਸਾਵਾਂ ਪੱਧਰਾ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਜਾਂ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਤੋਖ਼ਲਾ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।"

"ਮੇਰੀ ਸਿਆਣੀ ਸੁਨੇਹਾ, ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ-ਪਾਸਾ ਜਾ ਕੁਆਸਾ ਸੱਚ ਹੈ। ਤੁਸਾਂ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਹੋ 'ਤੌਖ਼ਲਾ'। ਇਹ ਇੱਕ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ; ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵੀ, ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਵਾਂਗ, ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਸਮੁੱਚਾ ਪਸ਼ੂ-ਜੀਵਨ ਸ੍ਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੈ ਅਤੇ ਤੌਖਲਾ ਸਮੁੱਚ ਪਸ਼ੂ-ਜੀਵਨ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਬਦ ਸਮੁੱਦੇ ਪਸ਼ੂ-ਮਨ ਦੀ (ਜੋ ਸਮੁੱਚੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਲੋੜੀਂਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲਤਾ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤ੍ਰਤਾ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪਸ਼ੂ-ਜੀਵਨ ਸ੍ਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਦੇ 'ਸੰਘਰਸ਼' ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ। ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦੇ 'ਭਰੋਸੇ' ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ 'ਤੋਖ਼ਲੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੈ। ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਸਦਾ ਹੀ ਤੌਖ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਹੈ।"

"ਪਰੰਤੂ ਜੇ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ?"

"ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣਾ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ ਅਤੇ 'ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਹੋਣਾ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ। ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਓਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿੰਨਾ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਨਾਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਤੋਖ਼ਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰਮ ਪਾਲਦੀ ਹੋਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੇ ਅਣਗਿਣਤ ਪੀੜਾਂ ਬੱਲੀਆਂ ਹਨ। ਏਸੇ ਭਰਮ ਨੇ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਐਟਮੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਰੋਗ ਲਾਇਆ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਾਮੀ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਇਸ ਰੋਗ ਦੀ ਰੋਗੀ ਰਹੇਗੀ। ਕਿੰਨੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਅਤੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਸੁਆਦਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ।"

"ਪਾਪਾ, ਹੁਣੇ ਹੀ ਤੁਸਾਂ ਸੁਹਜ ਦੀ ਥਾਂ ਕੋਮਲਤਾ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤ੍ਰਤਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ....

"ਸੁਹਜ ਦਾ ਭੇਤ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੁਆਦਾਂ ਦੇ ਕਮਲ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ

ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਵੀ ਆਵਾਂਗੇ, ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਭਰਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਲਈਏ। ਤੁਸਾਂ ਹੁਣੇ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਮਰਿੱਧ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਪਰਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਤੋਖ਼ਲਾ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਸਾਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਥਨ ਰਾਹੀਂ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਕਾਮਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵੰਡਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਪਕਿਆਈ ਕਾਰਨ ਸਾਂਵੀਂ ਪੱਧਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਅ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਮਾ ਵਰਗ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਦੀਵੀ ਤੌਖ਼ਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਂ ਕਹਾਂ ਕਿ ਅਸਲੀਅਤ ਇਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਸਗੋਂ ਸੋਚਣਾ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਾਡੀ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕਾਮਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣ ਦਾ 'ਭਗਾ' ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਦਿ-ਅੰਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਓਤ ਪੋਤ ਹੈ। ਇੱਕ ਦੌੜ ਹੈ; ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਜੀਵਨ। ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ, ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ, ਵਪਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਹਰਤਾਂ, ਵਕਾਰਾਂ, ਉੱਨਤੀਆਂ, ਪਹੁੰਚਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜੰਗ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਸਥਾਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪ ਅਗੇਰੇ ਲੰਘ ਜਾਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮਾਨਸਿਕ ਤਖ਼ਲਾ ਇੱਕ ਸੂਖ਼ਮ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਜਮਾਂਦਰੂ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਇੱਕ ਕਾਮੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਾਂ ਟੋਕਰੀ ਢੋਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਤਾਂਗ ਜਾਂ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਹਾਂ, ਕਿੱਥੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਕਿੱਸੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨਾਲ ਹੈ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਗਰੀਬ ਦੁਖੀ ਅਤੇ ਲਾਚਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲੈਣ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਤੋਖ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ; ਪਰ, ਇਹ ਓਨੀ ਤੌਖ਼ਲੇ ਭਰਪੂਰ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨੀ ਮੁਕਾਬਲਾ-ਮਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।"

"ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਪਾਪਾ ?"

"ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਬੇਟਾ। ਪਰ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਕ-ਆਰਥਕ ਸਥਿਤੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸਹਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਬੰਧਾਂ, ਸਹਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸੁਆਦਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"

"ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ, ਪਾਪਾ।"

"ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ-ਪਰਚਾਵਿਆਂ ਜਾਂ ਸੁਆਦਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਅਤੇ ਕੋਮਲਤਾ) ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਸੱਭਿਅ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੁਚੀ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪਰਦੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋ ਪਸ਼ੂ-ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਇਹ ਰੁਚੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ ਪਰ, ਸੱਭਿਅ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਜਿਨਸੀ ਸੰਜੋਗ, ਜਨਮ, ਸੋਚ (ਇਸ਼ਨਾਨ ਆਦਿਕ) ਕਿਰਿਆਵਾਂ

ਲਈ ਪਰਦੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਠੀਕ ਉੱਤਰ ਜਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਉੱਤਰ ਲੱਭਣਾ ਜ਼ਰਾ ਔਖਾ ਹੈ: ਫਿਰ ਵੀ, ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਰਵਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਪਰਦੇ ਦੀ ਪਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ। ਪਰਦਿਉਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਇਹ ਅਪਵਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਸੰਕਟ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਕਿਰਿਆ ਉੱਤੋਂ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਪਰ, ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਉਸ ਨੀਚਤਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਕਠਿਨ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕੇ ਜਾਣ ਵਿੱਚ 'ਰੰਜਨ' ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਆਪ ਕਿਸੇ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਬੀਮਾਰ ਹੈ, ਗੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਦਗੀ ਹੈ, ਅਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਹੈ; ਉਹ ਸਮਾਜਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਨਿਰਾਦਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਿਰਾਦਰ ਅਪਵਿਤ੍ਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਅਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਦਾ ਪਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਹਰ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਨਿਰਾਦਰ ਦੀ ਆਸ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਅਯੋਗ ਨਹੀਂ।

"ਦੂਜਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਕੋਮਲਤਾ। ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕੋਈ ਆਦਮੀ, ਸੜਕ ਵਿੱਚ ਪਏ ਕੇਲੇ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਉੱਤੋਂ ਤਿਲਕ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਖਿੜਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸ ਪਏ। ਇੱਕ ਦੌੜ ਕੇ ਗਿਆ, ਡਿੱਗੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੁਖੀ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ, "ਤੁਸੀ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੋ ਨਾ ? ਕਿਧਰੇ ਚੋਟ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ?" ਹੱਸਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਉਂ ਪੁੱਛਣ ਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਉਹ ਅੰਤਰ ਹੋ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਦਾ, ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ। ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਜਾਂ ਹਮਦਰਦੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਹਰ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੀੜਾਂ, ਭੈ ਅਤੇ ਆਸਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਅਸਾਂ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਿਆਂ ਅਤੇ ਪਰਾਇਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਉਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਵਲਗਣ ਵਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਵਿਚਲੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਕੋਲੇ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਉੱਤੋਂ ਤਿਲਕਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖਿੜਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸੋ, ਅਸਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਮਹਿਸੂਸਿਆ, ਮਾਣਿਆ। ਦੂਜੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਸਾਡਾ ਪੰਜ-ਚਾਰ ਸਾਲ ਦਾ ਬੱਚਾ ਇਉਂ ਤਿਲਕਿਆ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਜਾਨ ਮੁੱਠ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਦੌੜ ਕੇ ਗਏ, ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਏਨੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਏ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ।

"ਪਰਵਾਰਕ, ਧਾਰਮਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕੰਮੀ ਵਲਗਣਾਂ ਵਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ-ਸਾਡੀ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਦੁਆਲੇ ਅਤੇ ਇਉਂ ਵਲਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਲੀ ਹੋਈ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਸਾਡੇ ਮਨ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਸੁਭਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਲੱਦੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਫੱਟ ਹੈ: ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਲੋੜ ਹੈ, ਇੱਕ ਬਨਾਵਟ ਹੈ, ਸੁਆਰਥ ਹੈ। ਜੇ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਸਾਡੇ ਮਨ ਦਾ ਅਸਲਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਹੁੰਦੀ, ਪਸ਼ੂਆਂ-ਪੰਛੀਆਂ ਲਈ ਹੁੰਦੀ, ਆਪਣਿਆਂ-ਪਰਾਇਆਂ ਲਈ ਹੁੰਦੀ। ਜੇ ਇਉਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਨੇ ਸੁਹਣੇ ਮਨੁੱਖ ਹੁੰਦੇ। ਇਉਂ ਹੋਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ 'ਸਾਡੇ ਮਨ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਮਨ ਨਾਲ

ਸਾਂਝ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਇੱਕ ਬੇ-ਅਰਥਾ ਜਿਹਾ ਵਾਕ ਹੈ; ਪਰ, ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਸਤਵਿਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ 'ਅਸੀਂ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਹੋਈਏ।' ਜੇ ਅਸੀਂ ਕਮਲ ਭਾਵੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਮਨ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਾਂਝ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵੰਡਾਂ-ਵਲਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਾਡੇ ਮਨੋਰੰਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲਤਾ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ 'ਸ਼ਿਕਾਰ' ਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਨਹੀਂ ਆਖਾਂਗੇ, ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਫੁਟਬਾਲ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੇ ਉਸ ਮੈਚ ਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਨਹੀਂ ਆਖਾਂਗੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਧਿਰ ਲਈ ਹਾਰ ਦੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਲਈ ਜਿੱਤ ਦੀ ਹੈਂਕੜ ਪੈਦਾ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸੁਹਜ ਸੁਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪਵਿਤਾ ਅਤੇ ਕੋਮਲਤਾ ਆ ਗਈ ਹੈ।"

"ਪਾਪਾ, ਇਹ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਆਦਰਸ਼ ਅਵਸਥਾ ਹੈ; ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨਹੀਂ चे।"

"ਇਉਂ ਨਾ ਆਖੋ, ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ। ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਅੱਜ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਬਣ ਚੁੱਕ ਹਨ। ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਇੱਕ ਸਿਕੰਦਰ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਅ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਕ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਘਰਾਣੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਤੁਰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਇੱਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਅਜੋਕੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਹ ਇੱਕ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਸੀ।"

"ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਹੈ, ਪਾਪਾ, ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨ ਪੈਦਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ?"

"ਇਹ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ, ਬੱਚੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ, ਸਗੋਂ ਵਿਕਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸਦੀਵੀ ਹੈ, ਨਿਰੰਤਰ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਕਦੋ ਕੁਝ ਅਗੋਰੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕੁਝ ਪਿੱਛੇ ਚਲੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਰੁਕਦਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ। 'ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋਣਾ ਹੀ ਕਲਾ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਉਕਾਈ ਕਰਕੇ ਕਲਾ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਰਚਾ ਤੋਰਾਂ ਅਗਸਤ ਦੀ ਇਕੱਤ੍ਰਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿਉ ਕਿ ਜੇ ਸੁਆਦਾਂ ਉੱਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪਰਦਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੁਆਦਾਂ ਦਾ ਸੁਹਜ ਨਹੀਂ: ਜੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਿਚਲੀ ਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਅਤੇ ਕੋਮਲਤਾ ਹੀ ਸੁਆਦਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦੀ ਆਖਣ ਵਾਲੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦੀ ਹਨ ?"

"ਪਾਪਾ, ਮੇਰਾ ਉੱਤਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੈ।"

"ਇਹ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਾਮਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਉਸ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਸਹਿਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਸਹਾਰਿਆਂ ਦਾ ਲੋੜਵੰਦ ਹੈ ?"

"ਪਾਪਾ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਸੁਸਿੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ 'ਮਧ-ਸ਼੍ਰੇਣੀ-ਮਨ' ਵਧੇਰੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਹੈ ਜ 'ਅਸ਼ਿਕਸ਼ਿਤ, ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਲੋੜਵੰਦ 'ਕਾਮਾ-ਸ਼੍ਰੇਣੀ-ਮਨ' (ਜਾਂ ਮਨ-ਸਾਧਾਰਨ) ਵਧੇਰੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਕ ਏਹੋ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਵਧੇਰੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਹੈ।"

"ਓਪਰੀ ਨਜ਼ਰੇ ਭਾਵੇਂ ਖਰ੍ਹਵਾ ਹੀ ਦਿੱਸੇ, ਪਰ ਸੂਰ-ਸਾਗਰ ਦੇ ਵਾਤਸੱਲਯ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਉਹ ਮਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਮਨ ਨਹੀਂ ਮਾਣ ਸਕਦਾ। ਰਾਮ ਅਤੇ ਭੀਲ ਦੀ ਮਿੱਤ੍ਰਤਾ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁਦਾਮਾ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਉਹ ਮਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਤਿਕਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਉਹ ਮਨ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜਾ ਰਿਸ਼ਵਤ ਜਾਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਢੰਗ ਵਰਤ ਕੇ ਕਿਸੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਇੱਕ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਕੇ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਕ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਮਨ-ਸਾਧਾਰਨ (ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ) ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੈ।"

"ਪਾਪਾ, ਜਿਹੜੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ।"

"ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਇਸ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਦਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਅਹੁਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸਥਿਤ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਮਜਬੂਰ ਹਨ, ਲਾਚਾਰ ਹਨ, ਬੇ-ਸਹਾਰਾ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਸਮਰਿੱਧ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹਨ। ਉਹ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਸੁਆਦ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੱਲ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਸੀ, ਮੁੜ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿਚਲੇ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅਤੇ ਕਾਮੁਕਤਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਗਵਾਰਪਨ ਅਤੇ ਨੰਗੇਜ, ਮਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਤੋਂ ਮੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਨਿਰਲੱਜਤਾ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ-ਥੁੜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਘੁਲਦਾ ਮਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਬੇਨੀ 'ਉੱਚੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਵਿਹਲੇ, ਵਿਲਾਸੀ, ਸੁਆਰਥੀ ਅਤੇ ਲੋਭੀ ਮਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ 'ਇਲਜ਼ਾਮ ਕਿਸੀ ਔਰ ਕੇ ਸਰ ਜਾਤਾ ਹੈ । ਬੁਰਾਈ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ, ਕਵੀਆਂ ਆਦਿਕਾਂ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜਨ-ਮਨ ਉੱਕਾ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਭਾਵ-ਕੋਮਲਤਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦਾ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਉਸ ਨੀਵੀਂ ਥਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਥੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਅਨਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਗੰਦਗੀ ਲਾਗੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਨੱਕ-ਬੁੱਲ੍ਹ ਵੀ ਉਹੋ ਲੋਕ ਵੱਟਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜ ਕੇ ਉਹ ਆਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।"

"ਪਾਪਾ, ਤੁਸੀਂ ਮਿਸਾਲਾ ਖੂਬ ਦਿੰਦੇ ਹੋ। ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ (ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ) ਵਿੱਚ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਸੁੱਕਾ ਹੋਇਆ ਤਾਲਾਬ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਮ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 'ਤਸੀਲ ਵਾਲਾ ਤਲਾਅ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਹਿਰ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਉਸ ਤਲਾਅ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਬੂਟੇ ਅਤੇ ਘਾਹ ਲਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੇ ਇਉਂ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦਾ ਕੂੜਾ ਉਸ ਤਲਾਅ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਬਣ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਜਨ-ਮਨ ਨੂੰ ਉਸ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੁਸਾਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ?"

"ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਵੀ ਏਹੋ ਹਾਲ ਹੋਵੇ; ਪਰ, ਮੈਂ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਏਥੋਂ ਦੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਨਮਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ

ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਪੀ-ਐੱਚ.ਡੀ. ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਲਈ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਲੇਖ ਆਦਿਕ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਲੱਖਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸਾਹਿਤ-ਸਮਾਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਬਣ ਗਈ ਹੋ ਅਤੇ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਨਿੱਕੀ, ਹੋਰ ਨਿੱਕੀ ਹੋ ਕੇ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਲਾ-ਵਿਧਾ ਸਾਡੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਦੀਵਾਲੀਆਪਨ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ-ਸਮਾਜਕ-ਆਰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਵੱਡੇ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਤੋਂ ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾਵਹੀਣ ਹੋਣਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ, ਉਹ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਗੁਜ਼ਰੇ, ਜਨ-ਮਨ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਾਹਿਤ ਫਲਸਫ਼ਿਆਂ, ਸਿਆਸੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਸਮਾਜਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਉੱਠ ਕੇ ਅਜਿਹੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰੋ ਜਿਹੜੀ ਸਾਤਵਿਕ ਆਨੰਦ ਦਿੰਦੀ ਹੋਈ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਦਇਆ, ਕਰੁਣਾ, ਖਿਮਾ, ਭ੍ਰਾਤੀ, ਮਮਤਾ, ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਸੰਤਖ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਜਮ ਵਰਗੇ ਕੋਮਲ ਸਾਤਵਿਕ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰੇ। ਗੱਲ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਲੰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਬੇਟਾ।"

“ਪਾਪਾ, ਮੈਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਅੱਧਵਾਟੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛ ਮੈਂ ਅਜੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚਰਚਾ ਛੇੜਨੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਥੱਕਣ ਦਾ ਯਤਨ ਨਾ ਕਰੋ। ਹੁਣ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂ ਇਹ ਕੇਵਲ ਕਲਪਨਾ-ਲੋਕ ਦੀ ਵਸਤੂ ਹੈ"

"ਕਲਪਨਾ-ਲੋਕ ਦੀ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ, ਬੇਟਾ, ਇਹ ਹਰ ਬੋਲੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਵੱਡੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਹੈ। ਵਰਜਿਲ, ਵਾਲਮੀਕੀ ਅਤੇ ਸੂਰਦਾਸ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਦੀ ਇਸ ਉੱਚੀ ਅਟਾਰੀ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ ਹਨ। ਜੇ ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਧਾਰਮਿਕ ਵਲਗਣ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰ ਦੇਣੀ ਸੀ ਮੈਂ। ਕਾਦਰ ਯਾਰ ਦਾ 'ਪੂਰਨ' ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਨਿੱਖਰਿਆ ਹੈ। ਕਿੰਨਾ ਵਿਚਿੱਤ੍ਰ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਇਹ ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਵਰਗੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ 'ਲੂਣਾ' ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸਗੋਂ ਸ਼ਿਵ-ਕੁਮਾਰ ਲਈ 'ਸ਼ਿਵਮ' ਬਣ ਗਿਆ।"

"ਬੁੱਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਤਾਂ ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੈ, ਪਾਪਾ।"

"ਕੋਈ ਕੁਝ ਵੀ ਆਖੇ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਕਸ਼ਸ-ਵਦ ਅਤੇ ਰਾਵਣ-ਵਦ ਦਾ ਵਰਣਨ ਸਾਤਵਿਕ ਆਨੰਦ ਦਾ ਸਰੋਤ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਵਾਲਮੀਕੀ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਤਵਿਕ ਆਨੰਦ ਮਨੁੱਖੀ ਕਲਾ ਦੇ ਸੌਂਦਰਯ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਟੀਸੀ ਵੱਲ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹ, ਜੋ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਅਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪੁੱਜੇ ਹਨ ਉਹ ਥਾਂ ਉਚੇਰੀ ਨਹੀਂ।"

"ਸਾਡਾ ਸਿਨਮਾ-ਸੰਸਾਰ ਵੀ ਇਸ ਪਾਸੇ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ?"

"ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਲਾਸ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਹੈ। ਵਿਲਾਸ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਜਿਸ

ਨਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਣਾ। ਚਾਹੁੰਦਾ। ਕੇਵਲ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵਰਗ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਘਰ ਘਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਇਹ ਜਿਹੜੀ ਹਾਨੀ ਪੁਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਚਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।"

"ਪਾਪਾ, ਬੱਕ ਤੁਸੀਂ ਗਏ ਹੋ; ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ ਦੇ ਪੱਤ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਲੇ ਤੁਸੀਂ ਦਾਇਰਾ ਲਾਉਦੇ ਆਏ ਹੋ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹਾਨੀ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ।"

"ਬੇਟਾ ਜੀ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ, ਯਾਰ, ਅਰਜ਼ੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਭਾਵ ਜੁੜ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਉੱਚਾਰਣ ਜਾਂ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗੁਸਤਾਖ਼ੀ, ਬੇਹੂਦਗੀ, ਅਸੱਭਿਅਤਾ ਜਾਂ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।"

"ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਹੈ, ਪਾਪਾ।"

"ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ, ਬੇਟਾ ਜੀ। ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ; ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜੁੜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਗੌਣ ਹਨ, ਭਾਵ ਸੁਆਮੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਸੇਵਕ ਹਨ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਉਸ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹਨ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕੁਝ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਣਾ ਵੱਡੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਜੁੜੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਇੱਕ ਨੇ ਤਾਂ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਇਹ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"

"ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ (ਯਾਰ) ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਮ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਪੱਖਪਾਤ ਨਹੀਂ ?'

"ਇਹ ਪੱਖਪਾਤ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ, ਬੇਟੇ, ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਚੰਭੇ ਜਾਂ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਾ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਪੱਖਪਾਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਤੁਸੀਂ ਆਖੋਗੇ 'ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹਾਂ', ਮੈਂ ਆਖਾਂਗਾ 'ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ'। ਇਹ 'ਪੜ੍ਹਦੀ' ਅਤੇ 'ਪੜ੍ਹਦਾ' ਦਾ ਅੰਤਰ ਵੀ ਤਾਂ ਪੱਖਪਾਤ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਉਚੇਰੇ ਹੋ ਕੇ ਦੱਸੋ। ਵੇਖੀਏ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਲੱਗਦੇ ਹੋ।"

"ਪਾਪਾ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਚੰਚਲਤਾ ਸਮਝਦੀ ਸਾਂ; ਪਰੰਤੂ, ਇਸ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖਿਲਾਰਾ ਖਿਲਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।"

       

"ਜੇ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਨ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਣੀ। ਉਂਜ ਇਹ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਚਪਲਤਾ ਜਾਂ ਚੰਚਲਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ।"

"ਉਹ ਕੀ, ਪਾਪਾ?"

"ਬੇਟਾ, ਤੁਸਾਂ ਕਦੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਸਹੇਲੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ चे?"

"ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ; ਅਵੇਸਲੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਅਸਲੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਇੱਕੋ ਸਹੇਲੀ ਹੈ, ਪੁਸ਼ਪੇਂਦੁ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਉਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੰਬਧਿਆ।"

"ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੋ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਚੰਚਲ ਘੱਟ ਹਾਂ, ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਾਂ।"

"ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਚੰਚਲ ਸਮਝਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਉਹ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਕਈ ਮੁਆਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਸਨ, ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਸਨ। ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੀਆਂ ਸਨ, ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਨੇਕ ਨਾਮੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ। ਕੀ ਏਨੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ? ਚੰਚਲ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਨ; ਪਰ, ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰੋ।"

"ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਦੱਸ"

"ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਜਾਂ ਹੁਣ ਵਾਲੀ ਤਾਂ ਪਿਛਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੀਆਂ। ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਉਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚੰਭਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ?"

"ਜ਼ਰੂਰ ਸਨ।"

"ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੀਆਂ। ਤਾਂ ਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਚੰਚਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਪਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ।"

“ਫਿਰ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਪਾਪਾ "

"ਇਹ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਕਾਰਨ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਚੰਚਲ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਾਵਧਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ; ਪਰ, ਅਸਾਵਧਾਨ ਹੁੰਦਿਆ ਹੋਇਆ ਅਸੀਂ ਚੰਚਲ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਕੇਵਲ ਅਸਾਵਧਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜਕ ਮੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਣਾ ਕੋਈ ਔਖੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਆਧੁਨਿਕਤਾ, ਆਤਮ ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਸਮਾਜਕ ਮਾਨਤਾ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸੱਚ ਵੱਲੋਂ ਅਸਾਵਧਾਨ ਬੱਚੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਸ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਹੋ ਜਿਹੜਾ ਉਨ੍ਹਾ ਲਈ ਵਿਵਰਜਤ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਸਾਡੀਆਂ ਬੱਚੀਆ ਏਨੀਆਂ ਅਸਾਵਧਾਨ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ

ਨਾਲ ਉਵੇਂ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦੇਣ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀ ਇਹ ਸਾਵਧਾਨੀ ਜਾਂ ਚੇਤਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ, ਗੁਸਤਾਖ਼ੀ, ਬੇਹੂਦਗੀ ਜਾਂ ਅਸੱਭਿਅਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਵਰਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗਿਲਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੋਵੇ ਸਾਨੂੰ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਕੇ ਵਰਤ ਸਕੀਏ। ਇਉਂ ਸੋਚ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੋ ਰਹੇ ਹਾਂ: ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਾਂ; ਅਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਮਤਲਬ ਹੀ ਕਠੋਰ ਭਾਵੀ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸੁਆਦਾਂ ਜਾਂ ਟੈਸਟਾਂ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਆਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਵੇ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਹੈ। ਮਨ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਸੁਆਮੀ ਦੀ ਥਾਂ ਸੇਵਕਾਂ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣਾ ਹੈ। ਨਾ ਨਿਰਾਦਰ ਹੀ ਕੋਮਲਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਮੋਤੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਿੱਪੀਆਂ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿਆਣਪ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਜਾਂ ਸੁਆਦਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ।"

"ਪਾਪਾ, ਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਸੰਭਵ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਪਤਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਉਧਾਰ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ? ਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਨੀਵੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੱਭਿਅ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੱਭਿਅ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਉਚੇਰੀਆਂ ਸੂਖ਼ਮ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੀ ਜੁੜ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪੁਸ਼ਪੇਂਦੁ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਗਏ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਵੀ ਮੁੜ ਉਹੋ ਸੁੰਦਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜੁੜ ਗਈਆਂ ਹੋਣ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਅਰਬੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਲ ਸਨ ਅਤੇ ਹਨ।"

"ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਗੱਲ ਤਰਕ-ਸੰਗਤ'ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ, ਪਰ 'ਅਨੁਭਵ-ਸਿੱਧ' ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਪਤਿਤ ਹੁੰਦੇ ਆਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ: ਪਰ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਪਤਿਤ ਤੋਂ ਮੁੜ ਪੁਨੀਤ ਹੁੰਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖੇ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਸ਼ਬਦ ਸਾਡੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਸਤਰ ਹਨ, ਸਾਡੇ ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਰੂਪੀ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਰੀਰ ਹਨ ਸਾਡੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ। ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਸਤਰਾਂ ਦੇ ਮੇਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਾਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਹੋ ਗਏ ਵਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਗੰਢ-ਤੁੱਪ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮੋਚ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸਿਆਣਪ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਨਵੇਂ ਵਸਤਰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ। ਆਤਮਾ ਦਾ ਜਰਜਰ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਵਿੱਛੜ ਜਾਣਾ ਹੀ ਸੁਭਾਵਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਿੱਛੇ, ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਈ ਕਿਸੇ ਸੁੰਦਰ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੋ, ਸਗੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਇਸਤ੍ਰੀ-ਮਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਅਧਿਕਾਰ-ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਉਹ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੂੰ ਵਿਹ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕੋਈ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਨਿਰਾਦਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਉਹ ਪੁਰਸ਼-ਕ੍ਰਿਤ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ।"

ਤੇਰੀ ਸੁਨੇਹਾ।

7

ਈਸਟ ਹੈਮ,

14.8.95

ਪੁਸ਼ਪੇਂਦ੍ਰ

ਬੜੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਤੇਰਾਂ ਅਗਸਤ ਵਾਲੇ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਉਸ ਦਿਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਜਾਗੀ। ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਈ ਅਤੇ ਧੜੱਲੇਦਾਰ ਛਾਹ ਵੇਲੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਵੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆ ਕੇ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹ ਗੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਿਸਚਿਤ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਦਿਨ 'ਚੰਗਾ' ਹਇਆ ਤਾਂ ਸਾਹਾ ਦਿਨ ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਵਾਲੇ ਗਾਰਡਨ ਵਿੱਚ ਬੇਠਿਆ ਜਾਵੇਗਾ: ਸਵੇਰ ਦੀ ਚਾਹ ਵੀ ਓਥੇ ਹੀ ਪੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਵੀ ਓਥੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਦਿਨ ਖੂਬ ਟਿਕਾ ਕੇ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਅਸਾਂ ਲੋਢੇ ਵੇਲੇ ਦੀ ਚਾਹ ਵੀ ਬਾਹਰ ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਪੀਤੀ। ਇਹ ਐਤਵਾਰ ਹੈਨਾਲਟ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰ ਐਤਵਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਵੀ ਘੱਟ ਸੁਹਾਵਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ: ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਹਰ ਸਹੂਲਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਇਸ ਨੂੰ ਉਸ ਐਤਵਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਸੁਖਦ ਬਣਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮਹਾਂ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਰਕ ਦੀ ਆਪਣੀ ਨਵੇਕਲੀ ਮਹਾਨਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ: ਪਰ; ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਯੌਰਪ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਣੀ ਅਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਲੰਡਨ ਦੇ ਉੱਪ-ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਲਈ ਬਣੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਅੱਸੀ ਨੱਬੇ ਮੁਰੱਬੇ ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡੇੜ੍ਹ ਦੇ ਸੌ ਮੁਰੱਬਾ ਮੀਟਰ ਤਕ (ਅਤੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ) ਥਾਂ ਬਗੀਚੇ ਲਈ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਛੱਤੀ ਹੋਈ ਥਾਂ ਚਾਲੀ ਕੁ ਮੁਰੱਬਾ ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਬਗੀਓ ਲਈ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਥਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਥੋੜਾ ਹਿੱਸਾ ਛੱਡ ਕੇ ਘਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ, ਇਉਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੌਂਸਲ (ਜਾਂ ਕਮੇਟੀ) ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਲੰਡਨ ਦੇ ਉੱਪ-ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਤੀ ਹੋਈ ਥਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅਣਛੱਤੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਘਰ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਬਗੀਚੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਰਕ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰ ਕੇ ਖਲੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੜਕ ਉਤਲੇ ਘਰਾਂ ਦਾ ਪਿਛਵਾੜਾ ਦੂਜੀ ਸੜਕ ਉਤਲੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਰਕ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਪਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਬਗੀਚੇ ਦੁਆਲੇ ਵਾੜ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਪਬਲਿਕ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

ਛਾਹ ਵੇਲੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੇ ਅਸਾਂ ਦੇਹਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ

ਕੁਰਸੀਆ ਸਜਾ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਿੱਕੇ ਮੇਜ਼ ਵੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਮਾਮਾ (ਸਾਡੇ ਮਾਤਾ ਜੀ) ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਘਰ ਦਾ ਹਰ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਮੁਤਾਬਕ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਚੇਚੇ ਉੱਠ ਕੇ ਮੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਨਾ ਆਏ ਅਤੇ ਪਾਪਾ ਵੀ ਕੋਈ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਕਿਚਨ ਅਤੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਉਦੋਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ (ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਘਰੇਲੂ ਜੀਵਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਲਪਨਿਕ ਰੁਮਾਂਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸਮਾਦੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੰਚਲਤਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁੰਦਰ)।

ਬਾਹਰਲਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਅੰਦਰ ਆਏ ਤਾਂ ਕੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਲੇ, ਹਊ ਆਰ ਯੂ' ਅਜੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਏ ਅਤੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਆਖਿਆ, "ਕਮਾਲ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਕਾਹਲੋ ਹ।" ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, "ਪਿਕਨਿਕ ਉੱਤੇ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇ ਪਕਾਏ ਭੋਜਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਕੁਝ ਅਜੇਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਘਰ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਆਉਣ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ।"

"ਅਸਾਂ ਇਹ ਗਲਤੀ ਕਦੇ ਕੀਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।"

ਚਾਚਾ ਜੀ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੁਣ ਕੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਮਿੱਤ੍ਰ ਨੇ ਇੱਕ ਖੜਕਵਾਂ ਹਾਸਾ ਹੱਸਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਰਹਾਂਗੇ।"

ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਅੱਜ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਕੁਝ ਘੱਟ ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦੀ ਹੇ। ਕੋਈ ਖਾਸ ਗੱਲ ਹੈ ?"

"ਹਾਂ, ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਐਤਵਾਰ ਪੰਦਰਾਂ ਅਗਸਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਕੱਲ ਵੀ ਅਜਾਦੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਏ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕਈ ਥਾਈਂ ਮਨਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਪੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਜਲਸਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹੁੱਬ-ਉਲ-ਵਤਨੀ ਜਾਂ ਦੋਸ਼-ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।"

"ਪਾਪਾ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਦੀ ਅਜੇਹੀ ਕਿਸੇ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗਏ ਹੋ ?"

"ਹਾਂ, ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਗੁਰਪੁਰਬਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਜਦੋਂ ਏਥੇ ਆਇਆ ਸਾਂ ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਅੱਜ ਵਰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੇਸ਼-ਸੁਤੰਤ੍ਰਤਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਧਰਮ, ਫਿਲਾਸਫੀ ਅਤੇ ਕਲਾ ਆਦਿਕ ਸਬੰਧੀ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਅੱਜ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਏਥੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੀਵਰਤਨ ਆਉਣਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।"

"ਵੀਰ ਜੀ, ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੁਆਦਲੀ ਹੈ; ਪਰ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਪਲੇਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਾਵਲਾ ਹਾਂ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਂ ਪਲੇਟੋ ਦੀ ਰੀਪਬਲਿਕ ਪੜ੍ਹ ਲਈ ਹੈ। ਜੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੱਜਣਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਆਸ ਹੈ ਤਾਂ ਉਡੀਕ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ.. "

"ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ। ਸਾਤਿਆ ਨੇ ਟੈਲੀਫੂਨਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਨਾ ਆਉਣ ਜਾਂ ਨਾ ਆ ਸਕਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੱਸ ਕੇ ਖਿਮਾਂ ਮੰਗ ਲਈ ਹੈ। ਤੁਸਾਂ ਗੋਪਬਲਿਕ ਤਾਜ਼ੀ ਤਾਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਪਹਿਲ ਕਰੋ।"

"ਵੀਰ ਜੀ, ਪਲੇਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰਡਲਾਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ, ਸੰਜਮ, ਵਿਲਾਸਫੀ ਅਤੇ ਹਰ ਕਈ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਰੀਪਬਲਿਕ ਉਸ ਦੀ ਅਜੇਹੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਸੇਧ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।"

"ਪਲੇਟ ਦੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯੂਟੋਪੀਆ ਜਾਂ 'ਆਦਰਸ਼ ਰਾਜ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"

"ਇਸ ਨੂੰ ਯੂਟੋਪੀਆ ਜਾ ਆਦਰਸ਼ ਰਾਜ ਆਖਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਹਾਰਕ, ਅਮਲੀ ਜਾਂ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ।"

"ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਚਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਫਿਲਾਸਫਰ ਕਿੰਗ ਜਾ 'ਰਿਸ਼ੀ ਰਾਜਾ' ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤਿਆਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਹੈ।"

"ਚਾਚਾ ਜੀ, ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਚਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਪਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਹੁਣੇ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਇਹ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸ ਦੇਣ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਕੀ ਹੈ।"

"ਸਰ ਮੁੰਡਾਤੇ ਹੀ ਓਲੇ ਪੜੇ। ਖੈਰ, ਮੈਂ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਲੇਟ ਨੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜਸਟਿਸ ਜਾਂ ਯੋਗ ਵਤੀਰਾ ਜਾਂ ਸਦਾਚਾਰ ਜਾਂ ਸਦਵਿਵਹਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਣ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਹੈ। ਜੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਸਮੇਂ ਜਾਇਜ਼ ਵਤੀਰਾ ਕਰੋ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਲੇਸ਼ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸਦਾਚਾਰ ਕੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਦਾਚਾਰੀ ਜਾਂ 'ਜਸਟ ਮੈਨ' ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਇਹ ਔਖਾ ਕੰਮ ਸੋਖਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਾ ਲਈਏ ਕਿ ਸਦਾਚਾਰੀ ਰਾਜ ਜਾਂ ਨਿਆਏਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਂ ਜਸਟ ਸਟੇਟ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ; ਪਰੰਤੂ ਰਾਜ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਛੋਟੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲੋਂ ਸੌਖਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪਤਾ ਕਰੀਏ ਕਿ ਆਦਰਸ਼ ਰਾਜ ਜਾਂ ਨਿਆਏਸ਼ੀਲ ਰਾਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

"ਉਂਜ ਤਾਂ ਪਲੇਟੋ ਦੀ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕਿੰਤੂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਲਵੋ।"

"ਗੱਲ ਕਿੰਤੂਆਂ ਜਾਂ ਪਰੰਤੂਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਵੀਰ ਜੀ, ਗੱਲ ਸੋਚ ਦੀ, ਮੌਲਿਕਤਾ ਦੀ चे।"

ਪਾਪਾ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਚਲਾਉ ਅੱਗੇ ਉਸ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਗੱਲ।"

"ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਆਲਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪਲੇਟ ਨੇ ਦਸਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਹਿੱਸਿਆਂ ਜਾ ਕਾਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੀਪਬਲਿਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦੇ ਭਾਗ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਫਿਲਾਸਫਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਲੇ ਤਿੰਨ ਕਾਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਜਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿੱਚ

ਵੰਡਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਸਨ-1. ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ, 2. ਸਿਪਾਹੀ, ਅਤੇ 3. ਸਰਪ੍ਰਸਤ। ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਪਦਵੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਵੀ ਦੂਜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਲੋ ਅਯੋਗ ਹੇਠਲੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੱਲੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

"ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲਾਉਣਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਘਾੜਤ ਘੜਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਜਾਣਨਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇਹੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਣਾਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਵਿੱਦਿਆ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ—ਇੱਕ ਹੈ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ। ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਭਾਵ ਨਿਰਾ ਪੂਰਾ ਗਾਉਣਾ ਵਜਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ ਦਾ ਮਤਲਬ ਨਿਰੀ ਕਸਰਤ ਸੀ। ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਭਾਵ ਸੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ ਦਾ ਭਾਵ ਸੀ ਕਸਰਤ, ਖੁਰਾਕ, ਦਵਾਦਾਰੂ, ਵਸਤਰ ਆਦਿਕ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮਨ ਨੂੰ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਅਸਥ ਸਰੀਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਪਲੇਟੋ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਜੀਦਗੀ (ਗੰਭੀਰਤਾ) ਸੁਚੱਜਤਾ (ਸਿਸ਼ਟਾਚਾਰ) ਅਤੇ ਸਾਹਸ (ਦਲੋਰੀ) ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਂਝੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਅਧਿਕ ਮਾਤ੍ਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੋਣ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾਂਹ ਹੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਉਸ ਨੂੰ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।

"ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ, ਪਰ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕੁਝ ਕੁ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਉੱਕੀ ਵਿਵਰਜਿਤ ਸੀ। ਸਾਂਝੇ ਲੰਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੀ ਲੱਗ ਪੱਗ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਸਾਂਝੀ ਸੀ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਬੀਵੀਆਂ ਵੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਸਨ। ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਪੰਝੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਪਚਵੰਜਾ ਸਾਲ ਦੇ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸੀ। ਸੰਜੋਗ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਇਸ ਉਮਰ ਤੋਂ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੀ: ਪਰ, ਉਹ ਬੱਚੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ।

"ਪਲੇਟ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਜਨਮ ਉੱਤੇ ਹੀ ਲੈ ਲਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਬੱਚੇ ਜਾਣ ਕੇ ਪਾਲੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਾਰੇ ਮਾਪੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ-ਧੀਆਂ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਭ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸੱਦਣ: ਤਾਂ ਜੂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਮੋਹ, ਮਮਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਛਟਿਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਵੱਡਿਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਅਖੌਤੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਲੋੜ

ਜਾਂ ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਸਗੋਂ ਸੱਚੀ-ਸੁੱਚੀ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਭਾਵਨਾ ਹੋਵੇਗੀ।"

"ਬਸ, ਮੁੱਕ ਗਈ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ?

"ਵੀਰ ਜੀ, ਸਾਰੀ ਰੀਪਬਲਿਕ ਦਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਪਲੇਟ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮੌਲਿਕ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਥੀਵੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਜ਼ਰਾ ਔਖੀ ਗੱਲ ਹੋ; ਪਰ, ਅਸੰਭਵ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕਤਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਲਥਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ, ਏਹੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ।"

"ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੇ ਏਸ ਹੱਦ ਤਕ 'ਵਿਸ਼ਾਲ' ਅਤੇ 'ਭਾਵ-ਜੂਨ' ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਕਿ ਪਲੇਟ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਉਲਥਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਣ। ਪਲੇਟ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਪਲੇਟ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਨਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੋ ਯਾਦ ਰਿਹਾ ਹੇ, ਉਹ ਤੁਸਾ ਦੁਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯਾਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਰਿਹਾ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਯਾਦ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਸਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਸੁਹਿਰਦਰਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।" "ਭਾ ਜੀ, ਜੇ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿਸੀ। ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਵੱਲ ਬਾਤੀ ਮਾਰਿਆਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਪਲੇਟੋ ਸਾਹਿਬ ਉਸੇ ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੈ ਜੋ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਰੀਪਬਲਿਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭੇਤ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਰੀਪਬਲਿਕ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪਲੋਟ ਨੂੰ ਮੌਲਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਮੰਨਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਦਾ ਸਪਾਰਟਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਇਹ ਭਰਮ ਨਿਵਿਰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।"

"ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਲਈ ਹੀਪਬਲਿਕ ਅਤੇ ਸਪਾਰਟਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਵੀ ਕਰੋ, ਤੁਹਾਡੇ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਹੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ ਜਾਣੀ।"

"ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਜਿਆਦਾ ਹੀ ਕਾਹਲੇ ਪੈ ਗਏ ਹੋ। ਲਉ ਸੁਣੋ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਪਲੇਟੋ ਨਿਰਾ ਸੇਵਿਸਟੀਕੇਟਿਡ ਸਪਾਰਟਨ (ਮਾਂਜਿਆ ਸਵਾਰਿਆ ਸਪਾਰਟਨ) ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਰੀਪਬਲਿਕ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਸੈਨਿਕ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਹੱਤਿਆ-ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਖਲੋਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਪਾਰਟਾ ਖਲੋਤਾ ਸੀ । ਤੁਸਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਜਾਂ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤਕ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਜਾਂ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ, ਸਿਸ਼ਟਾਚਾਰੀ ਅਤੇ ਸਾਹਸੀ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ, ਇਸ ਗੰਭੀਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜਤਾ ਦੇ ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪੀ ਕੁਟਿਲਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਧੁੰਦਲਾ ਜਿਹਾ ਪਤਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਭਾ ਜੀ ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਦੱਸ ਸਕਣ।"

ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਰਸੋਈ ਵੱਲ ਗਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਚਾਹ-ਦਾਨੀ ਚੁੱਕ ਲਿਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਮਾ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਖੰਡ ਪਾਉਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਮਾਮਾ ਨੇ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਆਖਿਆ, "ਮਿੱਠਾ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਮਿੱਠਾ ਪੀਂਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ।" ਪਾਪਾ ਦੇ ਵੀਰ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਸਾਡੇ ਭਰਜਾਈ ਜੀ ਅੰਤਰਯਾਮੀ ਹਨ।"

ਏਨੇ ਚਿਰ ਨੂੰ ਮਾਮਾ ਵੀ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ ਸਨ। ਪੁਸ਼ਪੇਂਦੁ ਤੂੰ ਏਥੇ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਵੇਖਦੀ ਕਿ ਮਾਮਾ ਦੇ ਲਾਗੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਚਾਚਾ ਜੀ ਅਤੇ ਅਕਲ ਜੀ ਕਿਵੇਂ ਅਦਬ ਨਾਲ ਉੱਠ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਮਾਮਾ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਅੰਤਰਯਾਮੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਪਰ ਤੈਨੂੰ ਚਾਹ-ਦਾਨੀ ਦਾ ਢੱਕਣ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਾਤੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪ ਵੀ ਤਾਂ ਚਾਹ ਪੀਣੀ ਸੀ।" ਇੱਕ ਪਿਆਲੀ ਚਾਹ ਦੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਤੁਸਾਂ ਇਸ ਪਾਸੇ ਧਿਆਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪਲੇਟੋ 'ਝੂਠ' ਨੂੰ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਜਾਂ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਾਰਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। 'ਚੋਰੀ' ਇਸ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਈ ਚੋਰੀ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਪਕੜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਜਿਹੜਾ ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰੇ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵੇਰ ਪਕੜਿਆ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਝੂਠ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਉਸਨੂੰ ਹੇਠਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।"

ਮਾਮਾ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਬੋਲ ਪਏ, "ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਫੋਲ ਰਹੇ ਹੋ ? ਰਹਿਣ ਦਿਉ ਢੱਕਿਆ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਕਰੋ।"

ਪਾਪਾ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, "ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕੁਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਯੋਗ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਡਿਆਲੇ ਛਾਪੇ ਬਣ ਕੇ ਇਹ ਮਾਨਵ-ਬੋਧਿਕਤਾ ਦੇ ਵਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਉਲਝੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛਾ ਛੁਡਾਏ ਬਿਨਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਤੁਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।"

"ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਦੀ ਗੱਡੀ ਖਿੱਚੋ, ਮੈਂ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਆਹਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।"

"ਮਾਮਾ, ਰੋਟੀ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ। ਕੱਲ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਏ ਹੋਏ ਸੀ, ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਚਾਵਨ ਉਬਾਲਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੁਲਕੇ ਪਕਾਉਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ।"

"ਤਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਬੈਠ ਲੈਂਦੀ ਹਾਂ। ਪਰ ਅੱਜ ਦੀ ਧੁੱਪ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ ਹੈ।" ਉਹ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਇੱਕ ਬਿਰਖ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਲੈ ਗਏ। ਮੈਂ ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਕੇ ਆਖਿਆ, “ਅੰਕਲ ਜੀ, ਰੀਪਬਲਿਕ ਵਿੱਚ ਤੁਸਾਂ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਸੋਚ-ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਇਹ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਝੂਠ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਨਿਝੱਕ ਹੋ ਕੇ 'ਝੂਠ' ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਇਹ 'ਝੂਠ' ਫੈਲਾਇਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰੂਹ ਪਾਈ ਹੈ। ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੀ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਅਤੇ ਆਮ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ, ਪਿੱਤਲ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਆਦਿਕ ਘਟੀਆ ਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਹਨ। ਉਹ ਯਕੀਨ ਦੁਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ 'ਝੂਠ' ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ, ਪਰ, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੇਲਟਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ

ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਲੇਟੋ ਦੀ ਰੀਪਬਲਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਮੌੜ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਰਕ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ: ਪਰ, ਸੂਖ਼ਮ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।"

"ਏਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ, ਬੇਟਾ ਜੀ, ਕਵੀਆਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਸਬੰਧੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼-ਨਿਕਾਲੇ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆ ਹੋਇਆਂ ਹੀ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਪਲੇਟ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਵੀਆਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਜ਼ਰਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੁ ਸੁਮੰਤ ਦੀ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਪਲੇਟ ਦੁਆਰਾ ਵਿਉਂਤੀ ਗਈ ਵਿੱਦਿਆ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੋ ਜਹੇ 'ਸਾਊ' ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਇਹ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਹੀ ਲਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਇਹ ਵੇਖੀਏ ਕਿ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰਣ-ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਦਾ ਚਾਅ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਚਾਅ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਚਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਉਪੁਣੇ ਦਾ ਵਿਕਸ ਵੀ ਔਖਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

"ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੋਮਰ ਵਰਗੇ ਕਵੀ ਹਨ। ਹੋਮਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਦੇਵਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਬੁਰਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਅਜੇਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਰਮ ਦਿਲ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਰਮ ਦਿਲ ਆਦਮੀ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਚੰਗਾ ਸਿਪਾਹੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਨਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਰਣ-ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਚਾਂਈ ਚਾਂਈਂ ਮਰ ਹੀ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਰੁਣਾ, ਦਇਆ ਅਤੇ ਵਾਤਸੱਲ ਵਰਗੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਧਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

"ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਸਦਾ ਹੀ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ, ਹੋਮਰ ਤਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖਿੜ ਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਾਦਾ ਖਾਣ। ਪਰ, ਹੋਮਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤੀ ਭੋਜਨਾਂ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਲਰੀਆਂ ਵੀ ਗੌਰਮਿੰਟ ਦੁਆਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਸ਼ੁਦਾ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਰ, ਕੰਨਾ, ਲਗ, ਮਾੜ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਜਾਂ ਨਰਸਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

"ਡਰਾਮਾ ਜਾਂ ਨਾਟਕ ਤਾਂ ਉੱਕਾ ਹੀ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਬੁਰੇ ਪਾਤ੍ਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਤ੍ਰੀ ਪਾਤ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਐਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਅਭਿਨੇ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਬੁਰਿਆ ਦਾ ਵੀ ਅਤੇ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀ। ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਬੁਰੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜਾਂ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਇੱਕ ਕਲੋਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੁਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਭਿਨੈ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬੁਰੇ ਆਦਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ ਜਾਂ ਚੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਦੋਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਐਕਟਿੰਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਇਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਇਸਤ੍ਰੀਅਤ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਇਹ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਦੇਈਏ ?

"ਸੰਗੀਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਅੱਤ ਦਰਜੇ ਦੀ ਕਰੜਾਈ ਵਰਤਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਨੇ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜੁਆਨ ਹੋ ਰਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੜਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਸਤ੍ਰੀ-ਪੁਰਬ-ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖਦਾ ਸੀ।"

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਾਪਾ ਦੀ ਗੱਲ ਅਜੇ ਖਤਮ ਹੋਈ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਪਾਪਾ, ਇਹ ਵਿਲਾਸਵਰ ਸੀ ਜਾਂ ਮਾਫੀਆ ਲੀਡਰ ?"

"ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਮੇਰੇ ਵੱਸੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ, ਬੇਟਾ, ਪਰ ਪਲੇਟੋ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੰਝੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਚਵੰਜਾ ਸਾਲ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਦੀਆਂ ਇਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੰਜੋਗ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਇਸਤ੍ਰੀ-ਪੁਰਸ਼-ਸੰਜੋਗ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜੇ ਕੋਈ ਇਸਤ੍ਰੀ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗਰਭਪਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਾਫ਼ੀਆ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ-ਸ਼ੁੱਧੀ ਦੀ ਏਨੀ ਦਿੱਤਾ ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੋਚੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ 'ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ' ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ, ਤਰਕ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸੀ, ਅਮੀਰ ਸੀ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉੱਚ-ਸਥਾਨੀਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਹਿਤਿਕ ਬੋਲੀ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਸੀ। ਸ਼ੁਧ-ਤਰਕ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਸਥਾਨ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਉੱਚਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਵਿਹਾਰਕ ਦਰਸ਼ਨ (Applied Philosophy) ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਹੁਤ ਨੀਵੇਂ ਥਾਂ ਖਲੋਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਛਟਪਟਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਹਾਲ ਪਾਰਿਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉੱਚ-ਸਥਾਨੀਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲ ਪਾਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਲੱਭਣ ਅਤੇ ਦੱਸਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

ਏਥੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਪਾਪਾ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਪਲੋਸਦੇ (ਥਾਪੜਦੇ) ਹੋਏ ਆਖਣ ਲੱਗੇ, "ਅੱਜ ਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤੇਜ਼ ਹੈ। ਜ਼ਰਾ ਛਾਵੇਂ ਨਾ ਹੋ ਚੱਲੀਏ ?"

“ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਏਹੋ ਸਾਂ, ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਟੋਕਣੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦੀ।"

"ਇਸ ਸੁਫੈਦੇ ਨੂੰ ਵੱਢ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਈ ਵੇਰ ਚੱਲੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਤਝੜ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪੱਤੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਗੰਦ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਇਹ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।" ਪਾਪਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਇਸ ਦੀ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਛਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੁਕੂਲਤਾ

ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰੁੱਖ ਦੀ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਸੁਯੋਗ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ।"

ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹੋਏ ਪਾਪਾ ਆਪਣਾ ਮੱਥਾ ਘੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਾਤਾ ਕਿਚਨ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਇੱਕ ਜੱਗ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਗਲਾਸ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤ ਆਏ। ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਅਖਿਆ, "ਬੱਸ, ਫੋਕਾ ਪਾਣੀ ?"

ਮਾਮਾ ਨੇ ਤਾੜਨਾ ਭਰੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਬੈਠਾ ਹੁਕਮ ਨਾ ਚਲਾਈ ਜਾ, ਉੱਠ ਕੇ ਆਪ ਹਿੰਮਤ ਕਰ।"

ਉਹ ਉੱਨਣ ਹੀ ਲੱਗੇ ਸਨ ਕਿ "ਤੁਸੀਂ ਬੈਠੇ, ਚਾਚਾ ਜੀ" ਕਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਗਈ ਅਤੇ ਕਕ ਅਤੇ ਰਾਏਬੀਨਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆਈ। ਸਾਰੀਆ ਨੂੰ ਕਕ ਜਾ ਰਾਏਬੀਨਾ ਦੇ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਨੇ ਸੰਕੇਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਪਿੱਛੇ ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ, "ਅੰਕਲ ਜੀ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੋਚਵਾਨ ਲਈ ਇਹ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭੂਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨਾਲ ਹੀ ਜੂੜਿਆ-ਪੰਜਾਲਿਆ ਰਹੇ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਬੌਧਿਕਰਾ ਦੇ ਤੇਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੋ।"

"ਬਟਾ ਜੀ, ਭਵਿੱਖ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨਹੀਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮਾਨਵ ਲਈ ਕਿਸੇ ਰੋਸ਼ਨ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਪਲੇਟ ਵੇਲੇ ਸਾਡਾ ਸੰਸਾਰ ਅਜ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਦੀ 'ਏਕਤਾ' ਅਤੇ 'ਸੰਸਾਰ ਅਮਨ' ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਅਮਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਪਲੇਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਲੱਗ ਪੱਗ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਮੰਨਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਏਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ, ਅੱਜ ਏਕਾ ਏਕ, ਇਲਜ਼ਾਮਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।"

"ਅਕਲ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਆਖ਼ਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਉੱਤਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਮੂਲਾਂਕਣਾ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇਲਜਾਮਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਾਪਾ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਚ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਵਿਰਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀ ਕੀ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਕੁਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸ ਕਿਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਸੋਚਿਆ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਉੱਤੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸੁਰਤ ਹੋਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛਲੀ ਗੱਲ ਵੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹਾਂ। ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਮੈਂ ਅੰਤ ਤੋਂ ਆਦਿ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਭਵਿੱਖ ਕਿਸੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੇਅ ਜਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ; ਪਰੰਤੂ ਜੋ ਅਕਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਦੇਸ਼, ਕਾਲ ਅਤੇ ਨਿਮਿੱਤ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜੋ ਸੰਬੰਧ-ਮੂਲਕ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਭਵਿੱਖ ਅਨਿਸਚਿਤ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਜੋ

ਕੁਝ ਹੋਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਟਿੱਕਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਾਂ ਵਿਉਂਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼-ਕਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸੀਮਿਤ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵਿਉਂਤਬਾਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਰਦਾ ਆਇਆ, ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਚੇਤਨ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਤਕਦੀਰਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਦਲੀਲਾਂ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰ, ਆਪਣੇ ਸਾਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਅਚੇਤਨ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦਾ ਅਮਲੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਹਰ ਕੰਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਉਸ ਨੇ ਨਿਯਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਰ ਕੰਮ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ, ਹਰ ਕੰਮ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਦਿਸੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਯਤਨ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਰੁਖ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।"

ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਕੁਝ ਚੁੱਪ ਜਹੀ ਕਰ ਗਈ। ਮੈਂ ਇਹ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਚੁੱਪ ਤੋੜੀ, "ਕਿਉਂ, ਬੇਟਾ ਜੀ, ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ? ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਭੰਗ ਨਾ ਕਰ।

ਅੱਗੇ ਚੱਲੋ।" "ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਫਿਲਾਸਫਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਲੇਟ ਤਕਦੀਰਵਾਦੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ, ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਾਂਗ, ਉਹ ਵੀ ਤਕਦੀਰਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨਦਾ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿਹਾਰਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆਂ ਉਹ ਤਕਦੀਰਵਾਦੀ ਨਹੀਂ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ।

ਜੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਮੰਨਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ, ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਈ ਏਨੇ ਭਿਆਨਕ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਕਾਲਤ ਨਾ ਕਰਦਾ।

"ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੀਪਬਲਿਕ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਜਾਂ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੀਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਤੁਰਨਾ ਹੈ; ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਉਸ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੰਭਵ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸਪਾਰਟਾ ਉਸ ਦੀ ਸਚ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਸ਼ਕਤੀ, ਹਿੱਸਾ ਅਤੇ ਹੱਤਿਆ' ਦਾ ਜੰਗਲੀ ਪ੍ਰੇਮ ਸਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਸਾਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੈ। ਜੰਗਲੀ ਨੇਮ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਤਾਣੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ। ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪ ਹਨ। ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੱਗੇ-ਬੱਧ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ-'ਇਹ ਇਵੇਂ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਵੀ ਏਹੋ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਵੇਂ ਨਾ ਰਹੇ। ਦਲਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ-ਇਹ ਇਵੇਂ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਕਾਸ਼ ਇਹ ਇਉਂ ਨਾ ਰਹੇ। ਪਲੇਟੋ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ ?

"ਜੋ ਆਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦਾ ਉੱਤਰ ਵੀ ਦਿਆਂ ? ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰ ਓਨਾ ਛੋਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੰਨਾ ਸਾਇੰਸ ਨੇ ਅੱਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ

ਹੈ; ਪਰ ਸਮੁੱਚਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ। ਸੋਚਵਾਨ ਅਤੇ ਸਮਰਥਾਵਾਨ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਉਦੋਂ ਵੀ ਏਨਾ ਹੀ ਛੋਟਾ ਜਾਂ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਬੋਧੀ ਭਿਕਸ਼ੂ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਭਰਾਤਰੀ ਦਾ ਪੈਗਾਮ ਲੈ ਕੇ ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਯੋਰਪ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਯੌਰਪ ਦੇ ਵਾਪਾਰਕ ਸੰਬੰਧ ਸਨ। ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਰੇਸ਼ਮ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮਸਾਲੇ ਯੂਨਾਨ ਪੁੱਜ ਸਕਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਬੋਧੀਆਂ ਦਾ ਸਨੇਹ-ਸੰਦੇਸ਼ ਏਨਾ ਭਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਯੂਨਾਨ ਤਕ ਪੁੱਜਣਾ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਜਿਸ ਭਿਆਨਕਤਾ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਅਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਉਹ ਭਿਆਨਕਤਾ ਵਿਰਾਟ ਰੂਪ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਵਡੇਰੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਜੰਗ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸ਼ਿਬੂ-ਵਦ ਅਤੇ ਗਰਭਪਾਤ ਦੀ ਜਿਸ ਭਿਆਨਕ ਨੀਚਤਾ ਵੱਲ ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ ਉਹ ਵਿਰਾਟ ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਹੈ; ਪਰ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਠੋਰਤਾ ਏਨੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ-ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਾ ਕਿਆਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਿਸੇ ਸਾਧਾਰਨ ਆਦਮੀ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਘਟਾਉਣ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਜੰਗ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਣਾ ਕੋਈ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ; ਪਰ, ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇਹੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ, ਦੋ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਵਿਖਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇ, ਇਹ ਸੁਹਣੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਕਲਿੰਗਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨੇ ਜੰਗਜੂ ਅਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਭਿਕਸ਼ੂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਦੱਸਿਆ। ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਤੇ ਭਿਆਨਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਕ ਸੌਂਦਰਯ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਬਹੁਤਾ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।

"ਅੰਕਲ ਜੀ, ਸੰਸਾਰ ਅਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਾਂਟ ਨੇ ਜਿੰਨੀ ਭਰਪੂਰਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਓਨੀ ਕਿਸੇ ਹਰ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੇਖੋ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੁੱਧਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਭਰਾਤਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਪਲੇਟ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਲੇਟ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਕਾਰਨ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਰਾਜਵਾਦ (STATE-ISM) ਅਤੇ ਸਰਵ-ਸੱਤਾਵਾਦ ਵਰਗੇ ਭਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਮਿਲੀ ਹੋਵੇ। ਦੋਸ਼ਾਂ ਕੌਮਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਜੰਗਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਦੋ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਲੇਟ ਦੀ ਇਸੇ ਵਕਾਲਤ ਨੇ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਮਾਨਵਵਾਦ ਵੱਲੋਂ ਮੋੜ ਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਸੋਧੇ ਤੋਰਨ ਵਿੱਚ ਸੁਕਰਾਤ ਅਤੇ ਪਲੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।"

ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ 'ਤੇ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤੇ ਨੀਝ ਲਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮੁੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਮਾਮਾ ਨੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ, "ਵਾਹ, ਮੇਰੀ ਸੁਨੇਹਾ, ਤੂੰ ਇਸ ਘਰ ਦੇ ਕਿਚਨ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਾਪਾ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਵੀ ਵਾਰਸ ਹੈ। ਅੰਨਪੂਰਣਾ ਅਤੇ ਸਰਸੂਤੀ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਹੈਂ ਤੂੰ।"

"ਭਰਜਾਈ ਜੀ, ਹੁਣ ਇਹ ਸਰਤੀ ਨੂੰ ਅੰਨਪੂਰਣਾ ਬਣ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਗੇ ਭਾ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਮੈਂ ਪੁੱਛਣੀ ਹੈ, ਪਰ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ।"

"ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸੁਆਲ ਜੋ ਹੁਣੇ ਦੱਸ ਦਿਉ ਤਾਂ ਵੀਰ ਜੀ ਖਾਂਦਿਆਂ ਖਾਂਦਿਆਂ ਉੱਤਰ ਵੀ ਸੋਚਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।"

"ਇਹ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ। ਭਾ ਜੀ, ਪਲੇਟ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਬਹੁ-ਪਾਸਾਰੀ ਹੈ। ਕੀ ਉਸ ਉੱਤੇ ਸਪਾਰਟਾ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਨ ?"

"ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਸਨ। ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਅਜੇਹਾ ਹੋਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ ਸੋਫਿਟਸ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਕਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਨ, ਪਰ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ।"

'ਭੂਖੇ ਭਗਤਿ ਨ ਕੀਜੈ। ਯਹਿ ਮਾਲਾ ਅਪਨੀ ਲੀਜੋ। ਮਾਖਨ ਰੋਟੀ ਦੀਜੈ।' ਕਹਿ ਕੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਹੱਸ ਪਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਵੀ।

ਮਾਮਾ, ਮੈਂ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਅੱਜ ਪਾਪਾ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਚਨ ਵੱਲ ਨਾ ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਸੁਨੇਹਾ, ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਚਨ 'ਸਾਡਾ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੁਹਾਡਾ' ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੀ ਮਾਮਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।" ਔਹ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ, 'ਜਿਸ ਗਲੀ ਮੇ ਤੇਰਾ ਘਰ ਨ ਹੋ ਬਾਲਮਾ'।"

ਪਾਪਾ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਦਿਵਯ ਦੀਪਤੀ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਹਾਜ਼ਰ ਮਨ ਇਸ ਦੇਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਰੁਸ਼ਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਹਰ ਪੰਨੇ 'ਤੇ, ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਸਾਧਨਾ, ਸਦਾਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਾਮਾ ਦਾ ਸਾਥ ਇਸ ਲਿਖਾਵਟ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਉਹ ਵਿਰਾਮ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਮਿਲਾਵਟ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਸਿਖਰ ਹੋ ਨਿੱਬੜੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸਦਾ ਇਸ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰੇਲੂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਕੋਈ ਪੰਨਾ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪਰਵਾਰਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ। ਪੁਸਪਦ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਹਾਂ ਮੈਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸੌਂਦਰਯ-ਸ਼ਾਸਤ ਹਰ ਵੇਲੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ। ਵਾਲਮੀਕੀ ਨੇ, ਸ਼ਾਇਦ, ਇਸ ਸੋਂਦਰਯ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ; ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜਣ 'ਤੇ ਚਾਰਾ ਨੇ ਭੌਂਕ ਕੇ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੋਈ ਮਹਿਮਾਨ ਆਇਆ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਦਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਮਲ ਅਤੇ ਨੀਰਜ ਨੂੰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੱਡੇ ਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਸੀ।" "ਹੋਣਾ ਕੀ ਸੀ; ਉਹ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਦੁਹਰਾਈਆ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਨੀਹਜ ਕਰਕੇ ਗਿਆ ਸਾਂ; ਇਸੇ ਨੂੰ ਬੋਰ (Bore) ਹੁੰਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।"

"ਖਾਣਾ?"

"ਇਹ ਗਲਤੀ ਅਸੀਂ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਡੇ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ," ਕਹਿੰਦੀ ਹੋਈ ਨੀਰਜ ਹੈਨਾਲਟ ਪਾਰਕ ਵਾਲਾ ਰੋਸਾ ਭੁੱਲ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

"ਗਲਤੀ ਕਿਉਂ ਬਈ। ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਲਈ ਵੀਹ ਪਾਊਂਡ ਪਰ ਹੈੱਡ ਚੰਦਾ ਸੀ, ਪੈਸੇ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿਆਣਪ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਸਿਆਣਪ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਬਹੁਤਾ ਖਾਣ ਦੀ ਮੂਰਖ਼ਤਾ ਵੀ ਕਰ ਆਇਆ ਹਾਂ।"

"ਤੂੰ ਡਾਕਟਰ ਹੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਜ਼ਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਇਸ ਮੂਰਖਤਾ ਨੂੰ ਦਾਨਾਈ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹੋ ਜਾ ਸ਼ੁਰੂ।" ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਹਾਸੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਖਾਣ-ਪੀਣ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਆ, "ਹਾਂ ਜੀ, ਆਪਣੀ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅੱਜ ਤੋਂ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਿੱਛੇ ਲੈ ਜਾਉ

ਮਾਮਾ ਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਟੋਕ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਏਨੀ ਦੂਰ ਗਿਆਂ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੁਣਨੀ। ਇਹ ਜੂਠੇ ਭਾਂਡੇ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਇਵੇਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਣੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣਗੇ: ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਬਿਰਤੀਆਂ ਜਿਧਰ ਮਰਜ਼ੀ ਲੈ ਜਾਉ।" ਭਾਂਡੇ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਫਿਰ ਡਿਸ਼ ਵਾਸ਼ਰ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਿਰਤੀਆਂ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਿੱਛੇ।

ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ. "ਪਲੇਟ ਉੱਤੇ ਸਪਾਰਟਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਹਨ; ਪਰ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘੇਰ ਕੇ, ਧੂ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਪਾਰਟਾ ਵੱਲ ਹੀ ਲਿਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਮੁੜ ਆਖਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਰੂਪ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜੇਹੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ, ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਮੱਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਵਿਉਂਤੀ ਹੋਈ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ (Guardians) ਫਿਲਾਸਫਰ ਕਿੰਗ ਦੀ ਦੋਵੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਇਉਂ ਹੋ ਜਾਣ 'ਤੇ ਉਹ ਹਿੰਸਾ, ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਮੱਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਜਨ-ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਿੱਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਉਪਜੇਗਾ। ਉਹ ਜਨ-ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਕੋਝੇ ਅਤੇ ਕਰੂਪ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਿਰਲੇਪ ਅਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਮੰਨੇ ਜਾਣਗੇ।"

"ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਖਤਰਾ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਕੋਲ ਹੀ ਬੈਠਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਲੇਟ ਨੂੰ ਡਾਇਓਨੀਸੀਅਸ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਹਾਕਮ ਦਾ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਲਾਸਫਰ ਕਿੰਗ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਡਾਇਓਨੀਸੀਅਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਜੰਗਸੂ ਹਾਕਮ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਸਿਆਸੀ ਉਸ਼ਟੰਡਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਿਰਾਕਿਊਜ਼ ਨਾਮੀ ਯੂਨਾਨੀ ਨਗਰ-ਰਾਜ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਰਥਿਜ ਨਾਮ ਦੇ ਨਗਰ-ਰਾਜ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਯੂਨਾਨੀ ਨਗਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿਤਾ

"ਡਾ ਜੀ... ਅਗੇਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸ ਲਵੋ ਕਿ ਸਿਆਸੀ ਉਸਟੱਡਬਾਜ਼ੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ-ਯੋਗ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਹੁਣੇ ਉਪਜਿਆ ਹੈ ?"

"ਹੁਣੇ ਨਹੀਂ ਉਪਜਿਆ, ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੋ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਪੱਛੜੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਨਾਨੀ

ਨਗਰ-ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਵਿੱਚ ਪਬਲਿਕ ਸਪੀਕਿੰਗ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਣ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੋਫਿਸਟਸ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਉਚੇਚਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਇਹ ਕਲਾ ਸਿੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਲਾ ਅਦਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਜੇ ਕੋਈ ਅਮੀਰਜ਼ਾਦਾ ਭਾਸ਼ਣ-ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਸੇਕਿਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇੱਕ, ਪੇਸ ਲੈ ਕੇ, ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ਸਿਆਸੀ ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਅਦਾਲਤੀ ਮੁਕਦਮੇ ਸਮੇਂ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਸੀ। ਹੌਲੀ।"

"ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਾਠੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਸੇਵਾ ਲੈਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੁਝ ਸੋ ਸਾਲ ਨਹੀਂ, ਕੁਝ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ।"

"ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਹ ਸੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਲੋਕ-ਭੜਕਾਊ ਭਾਸ਼ਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਸਿਆਸੀ ਦੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਭਰਸੇ-ਯੋਗ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਣ ਜਾਂ ਪਬਲਿਕ ਸਪੀਕਿੰਗ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਜਾਂ ਵੰਡਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ, ਇੱਕ ਵੰਡ ਉਹ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਦੂਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸੁਹਣਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਦੂਜੀ ਵੰਡ ਉਹ ਜਿਸ ਭਾਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾ ਦਿਆ ਰਸਿਆ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਉਛਾਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਕੇਵਲ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦੇ ਹੋਰ ਕਈ ਢੰਗ ਸੋਚ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤੇਜਿਤ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਡੇਮਾਗਾਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਏਹ ਅਰਥ ਹਨ। ਲੋਕ-ਭੜਕਾਊ ਨੇਤਾਗਿਰੀ ਨੂੰ ਡਮਾਗਾਗੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਭੜਕਾਉ ਨੇਤਾਗਿਰੀ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਡੋਮਾਗਾਗਿਜ਼ਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਡੈਮਾਗਾਗਿਜ਼ਮ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਉਲਥਾ ਹੈ—ਸਿਆਸੀ ਉਸ਼ਟੰਡਬਾਜ਼ੀ।"

"ਚਰਾਗ ਤਲੇ ਅੰਧੇਰਾ, ਹਨੇਰ ਸਾਈਂ ਦਾ 'ਸਾਨੂੰ' ਸਿਆਸੀ ਉਸ਼ਟੰਡਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ: ਮੱਛੀਆਂ ਤਰਨਾ ਭੁੱਲ ਗਈਆਂ!"

"ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਡਾਇਓਨੀਸੀਅਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਸਿਆਸੀ ਉਸ਼ਟੰਡਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਨੇਤਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਨਾ ਡਾਇਓਨੀਸੀਅਸ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਸੀ। ਉਸਤਾਦ ਪਲੋਟੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਲਾਸਫਰ ਕਿੰਗ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਫਿਲਾਸਫਰ ਵੀ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਵੀ। ਆਪਣੇ ਸਹਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਉਦਾਰਤਾ ਵਰਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰੱਜ ਕੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ। ਉਸ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਸ ਨੇ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੀ ਕਿਸੇ ਕੁਰੂਪਤਾ ਵੱਸ। ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਪਲੇਟ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ

ਆਦਰਸ਼-ਰਾਜ ਬਹੁਤ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਪੁਸਤਕ 'ਕਾਨੂੰਨ' ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰ ਜਰਾ ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।"

"ਪਾਪਾ, ਪਲੇਟ ਉੱਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਰਾ ਚਿਰਾਕਾ ਪਿਆ: ਜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਤੋਗੁਣੀ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਸੀ।"

"ਜ਼ਰੂਰ, ਸੰਭਵ ਸੀ; ਪਰ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਜਾਂ ਉੱਪਰ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਮੱਧਮ, ਮੁਲਾਇਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਸੁਪਨੇ ਸਜਾਉਣ ਦੀ ਜੁਗਤੀ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸੀ।

"ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਪੱਖਪਾਤੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਲਈ ਉਸਾਰੂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉਜਾੜੂ। ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਹਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਏਥਨਜ਼ (ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਨਗਰ ਰਾਜ) ਵੇਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਗੁੱਟਬੰਦੀ ਅਤੇ ਲੰਮੇਰਾ ਅਕਾਲ ਸੀ। ਹਾਰ ਅਤੇ ਭੁੱਖਮਰੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਪਲੇਟ ਨੇ ਜਿਸ ਆਦਰਸ਼ਰਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਜੋ ਪੂਰੀ ਸਫਲਤਾ ਸਹਿਤ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਵਧੀਆ ਸੋਨਾ ਅਤੇ ਵੱਧ ਕਣਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਚਿੱਡ ਭਰਨਾ ਅਤੇ ਢੁੱਡ ਮਾਰਨਾ ਹੀ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਦਿ-ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਕਿੰਨੀ ਕੋਈ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਮਾਨਵ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਸਾਡੇ ਇਸ ਦਾਨੇ ਨੇ!!"

।" ਨੀਰਜ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ਰੁਕ ਗਈ। ਪਾਪਾ ਨੇ

ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਬੇਟਾ ?" "ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸੋ-ਕੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦੀਦੀ ਵਾਂਗੂੰ ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ 'ਪਾਪਾ' ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਹਾਂ?"

"ਸਨੇਹ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਮੇਰੀ ਬੱਚੀ ? ਫਿਰ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਤਾਂ ਪਲੇਟੋ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।"

"ਚਲੋ ਕੋਈ ਇੱਕ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕਰ ਗਿਆ ਅਕਲ ਦੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾ ਕਿ ਨੀਰਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛ ਲਵਾਂ। ਫਿਲਾਸਫੀ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਂ ਇਹ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਕਿ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਪਲੇਟ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਥਾਗੋਰਸ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਕਬੂਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਇਸ ਨੇ। ਉਹ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਤੇ ਸੱਤਾਵਾਦ ਵਰਗੀਆਂ ਤੰਗ-ਦਿਲੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਉਪਜੀਆਂ ? ਇਹ ਨਾ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਕਿ 'ਹਾਰ' ਅਤੇ 'ਕਾਲ' ਨੇ ਉਪਜਾਈਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਮੰਨਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਉਪਜੀਆਂ ਹਾਰ ਅਤੇ ਭੁੱਖ-ਮਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਸਨ. ਪਰ ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚਲੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਜਾਂ ਸੱਚਾਈਆਂ ਨਾਲ ਉਹ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੰਗ-ਦਿਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਗਿਆ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਹੋਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਕਰਵਾ ਗਿਆ ?".

"ਮੇਰਾ ਬਾਰੀਕ ਬੇਟਾ ਖੂਬ ਸਮਝਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਨੀਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।"

"ਪਾਪਾ, ਪੁੱਛਣਾ ਮੈਂ ਵੀ ਏਹੋ ਸੀ। ਮੈਂ ਵਿਲਾਸਫੀ ਦੀ ਸਟੂਡੈਂਟ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਝਿਜਕਦੀ ਸਾਂ। ਦੀਦੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।"

"ਪਲੇਟ ਉੱਤੇ ਪਏ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ

ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਪਿਥਾਗੋਰਸ, ਦੂਜਾ ਪਰਮੀਨਾਈਡੀਜ਼, ਤੀਜਾ ਹੇਰਾਕਲੀਟਸ ਅਤੇ ਚੌਥਾ ਸੁਕਰਾਤ। ਪਿਧਾਗੋਰਸ ਜਾਂ ਪਾਈਥਾਗੋਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਉੱਤੇ ਸੁਕਰਾਤ ਰਾਹੀਂ ਪਿਆ। ਜਾਂ ਸਿੱਧਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ, ਇਸ ਸੱਚ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਹੁਤ ਪਰਬਲ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ, ਚੋਲੇ, ਦੋਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਤਾਂ ਵੀ ਇੱਕ ਵਰਕ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਸੁਕਰਾਤ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਉਜਾੜ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਗਲੀ ਦੇ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਖਲੋਤਾ, ਇੱਕ ਟੱਕ ਕਿਸੇ ਅਣਦਿਸਦੀ ਵਸਤੂ ਵੱਲ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾਈ ਕਈ ਕਈ ਪਹਿਰ ਬਿਤਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਅਜੇਹੇ ਕਿਸੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਚਲੀ ਦਿੱਵਿਅਤਾ ਦੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਦਰ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਲੇਟੋ ਨੂੰ ਧਾਰਮਕ ਸੁਰ, ਰਹਿਸਵਾਦ ਦੀ ਰੁਚੀ, ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਅਮਰਾਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਲਗਨ ਪਿਥਾਗਰਸ ਕੋਲੋਂ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਪਲੇਟ ਦੁਆਰਾ ਵਰਣਿਤ ਗੁਫਾ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਰੂਪਕ ਪਿਥਾਗੋਰਸ ਦੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਪਿਥਾਗੋਰਸ ਇੱਕ ਧਰਮ ਦਾ ਬਾਨੀ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਗਣਿਤ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਵੀ। ਗਣਿਤ ਲਈ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵੀ ਪਲੇਟੇ ਨੇ ਉਸੇ ਕੋਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿੱਧਾ ਸੀ ਕਿਉਂਜੁ ਸੁਕਰਾਤ ਹਿਸਾਬਵਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਥਾਗੋਰਸ ਦਾ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਿ ਗਣਿਤ ਵਿੱਦਿਆ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਤਰਕ ਦੀ ਨਿਗਮਨੀ ਵਿਧੀ ਦਾ ਜਾਣੂੰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਕਰਾਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪਿੱਛ ਆ ਕੇ ਰੂਸੋ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

"ਪਰਮੀਨਾਈਡੀਜ਼ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੀ ਕਿ ਹੋਂਦ ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜੇ ਵੀ ਬਦਲਦਾ ਜਾਂ ਵਿਕਸਦਾ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਡੀਆਂ ਗਿਆਨ-ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਦਾ ਭਰਮ ਹੈ। ਹਰਾਕਲੀਟਜ਼ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਪਲੇਟ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ, ਪਿਥਾਗੋਰਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਫ਼ਾਰਮੂਲੇ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢ ਲਈ। ਇੱਕ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ 'ਹੋਂਦ' ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਏਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਪਕਿਆਈ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਕਾਸ ਜਾਂ ਤਬਦੀਲੀ ਹੀ ਸੱਚ ਹੋ, ਸਦੀਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਦਣਾ ਵੀ ਔਖਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਪਲੇਟ ਨੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਰਸਤਾ ਕੱਢਿਆ। ਉਹ ਇਉਂ ਕਿ-ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਰਾਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਜਗਤ ਸਦਾ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਦਲਦੇ ਜਗਤ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਭਰਮ ਹੈ। ਇਸ ਜਗਤ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਇਸ ਜਗਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪਦਾਰਥਕ ਹੈ। ਉਹ ਸੱਚਾਈ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਾਦੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਵੀ। ਉਸ ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪੰਜ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਕੇਵਲ ਰਹੱਸਵਾਦ ਹੀ ਉਸ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ।"

"ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰਾ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਝਮੇਲਾ ਸਮਾਜ-ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਨੁਸਮੇ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਵੇਂ ਧਾਰ ਗਿਆ।"

"ਵਾਹ, ਬੇਟਾ ਜੀ, ਸਨੇਹਾ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਚਣ ਦੀ ਜਾਚ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।"

"ਨਹੀਂ, ਪਾਪਾ, ਇਹ ਜਾਚ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗਲਤ ਨਾ ਆਖਣਾ ਵਰਨਾ ਅਯੋਗਾਚਾਰੀਆ ਆਖੋ ਜਾਉਗੇ।"

ਸਾਰੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਹਾਸਾ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, "ਪਲਟੇ ਨੇ ਸੋਫਿਸਟ ਲੋਕਾਂ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇਂਦੇ ਸਨ। ਪਲੇਟ ਦੁਆਰਾ ਨਿੰਦੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੇ ਇਸੇ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ। ਉਂਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਣ ਨਾ ਪਲੇਟੇ ਬਚਿਆ ਸੀ, ਨਾ ਉਸ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸੁਕਰਾਤ। ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਲੋਕ ਮਜਬੂਰ ਸਨ: ਕਿਉਂਜੁ ਨਾ ਤਾਂ ਇਹ ਪਲੇਟੋ ਵਾਂਗ ਕਿਸੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੁਕਰਾਤ ਵਾਂਗ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ, ਅਧ-ਨੰਗੇ ਸਰੀਰਾਂ ਅਤੇ ਭੁੱਖੇ ਢਿੱਡਾਂ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਸੀ ਕਿ ਸੂਖ਼ਮ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਕੂਲ ਪੱਥਰ ਤੱਕ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਹਰ ਬੇ ਆਦਮੀ ਲਈ ਬਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਮੁੱਲਿਆਈ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰੋਗਮੈਟਿਸਟ ਆਖੋ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੈਗਮੈਟਿਸਟ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਹੈ ਉਪਯੋਗਿਤਾਵਾਦੀ। ਸੁਕਰਾਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਇਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਸੀ। ਜੰਗ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਦਿ-ਅੰਤ ਨੂੰ ਸਿਮਟਿਆ ਹੋਇਆ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ, ਪਲੇਟੇ, ਆਪ ਵੀ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਕੇਵਲ 'ਰਾਜ' ਵਿੱਚ ਹੈ, ਸਟੇਟ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਟੇਟ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਹੀ ਕਲਿਆਣ-ਰੂਪ ਹਨ, ਸ਼ਿਵਮ ਹਨ ਅਤੇ ਪਲੇਟੋ ਨੇ....."

ਗੱਲ ਟੋਕ ਕੇ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਬੋਲੋ, " ਸੱਤਿਅਮ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਮ ਦੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਮ ਦੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਸੰਜੀਵਨੀ ਪੁੜੀ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ।"

“ਵਾਹ ਬਈ ਵਾਹ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਹੂ ਬ ਹੂ ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਉਚਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।"

"ਬੇਟਾ ਕਿਸ ਕਾ ਹੂੰ।" 'ਮੇਰਾ' ਕਹਿ ਕੇ ਮਾਮਾ ਕਿਚਨ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਪਾਪਾ ਦੀ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਸੀ, "ਪਲੇਟੋ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬਦਲਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਅ-ਬਦਲ ਅਤੇ ਅਟਲ ਹੈ, ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਹੈ। ਇਸ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਭੇਤ ਵੀ ਕਿਸੇ ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਅ-ਬਦਲ ਹੈ. ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ, ਮੁਕੰਮਲ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ ਨੂੰ ਅ-ਬਦਲ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਧਾਨ, ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਵਾਂਗ ਅਟੱਲ, ਅ-ਬਦਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

"ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਉਸ ਸਾਧਨਾ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਜਾਂ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਾਸਫਰ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ। ਇਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਲੰਮਾ ਚੋੜਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਕਿਨੇ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਗਣਿਤ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਜੁ ਇਸ ਬਿਨਾਂ ਸਿਆਣਪ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਪਿਥਾਗੋਰਸ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਸੀ। ਪਲੇਟੋ ਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ

ਗਏ ਫਿਲਾਸਫਰ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਭਲੇ ਬੁਰੇ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਸਨ, ਪਾਪ-ਪੁੰਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਨ । ਇਸੇ ਵਿੱਚ ਏਕ-ਤੰਤ੍ਰ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਸੱਤਾਵਾਦ ਦਾ ਭੇਤ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।"

"ਵੀਰ ਜੀ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਅੱਜ ਤਕ ਜਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ।

ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਫਿਲਾਸਫੀ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਜਾਂ (ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਨੁਸਾਰ) ਸੱਤਿਅਮ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਮ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਾ ਕੇ ਜਿਹੜੀ ਲੀਹ ਪਲੇਟੋ ਨੇ ਤੋਰੀ ਸੀ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੱਡੀ ਅਜੇ ਤਕ ਉਸੇ ਲੀਹੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਮ ਜਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹਕੂਮਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਹਕੂਮਤਾਂ ਹਿੱਸਾ ਅਤੇ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜਾਂ ਸ਼ਿਵਮ ਦਾ ਭਰਮ ਪਾਲਦੀਆਂ ਆਈਆ ਹਨ, ਅੱਜ ਵੀ ਪਾਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਸੋਚ ਕਿਧਰੇ ਅਟਕ ਗਈ ਹੈ, ਰੁਕ ਗਦੀ ਹੈ ?"

"ਸਚ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ ਤੁਰਨਾ ਜਾਂ ਵਿਕਸਣਾ ਵੀ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ, ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਗਈ ਇਸ ਦੀ। ਇੱਕ ਵੇਰ ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇ ਕਾਬੂ ਆਈ ਸਰਸ੍ਵਤੀ ਮੁੜ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਹਾਂ, ਇਸ ਦਾ ਸੁਤੰਤ੍ਰ ਅਸਲਾ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ, ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਕੇਵਲ ਝਲਕ ਮਾਤਰ।"

"ਕੀ ਸੋਚ ਦੀ ਸੁਤੰਤ੍ਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਧਰਮ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ?"

"ਨਹੀਂ, ਨੀਰਜ ਬੇਟਾ, ਧਰਮ ਸੋਚ ਦੀ ਸੁਤੰਤ੍ਰਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਵੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਾਉਂਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਸੋਚ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਓਥੇ ਇਹ ਸੋਚੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾ ਕੇ ਸਰਸਤੀ ਦਾ ਅਹਿੱਤ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ ਧਰਮ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਗਏ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਸੱਚ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਲੇਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।"

"ਭੱਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਪਲੇਟੋ ਨਾਲੋਂ ਸੋਫਿਸਟਾਂ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸ਼ੈ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋੜ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਨਿਯਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ 'ਮੈਨ ਇਜ਼ ਦੀ ਮਈਯਰ ਆਫ ਐਵਰੀਥਿਂਗ  (Man is the measure of everything)/"

"ਕਹਿੰਦੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਵਕਤ ਇਸ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀਏ ਮੈਂ ਥੱਕ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਔਹ ਵੇਖ ਤੇਰੇ ਭਰਜਾਈ ਜੀ ਟ੍ਰੇ ਚੁੱਕੀ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੌੜ ਕੇ...।"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦੌੜ ਕੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮਾਮਾ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਚਾਰ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਫੜ ਕੇ ਮੁੜ ਆਏ। ਮੈਂ ਲੋਢੇ ਵੱਲੋਂ ਦੀ ਚਾਹ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਕਵਾਨ ਪਕਾ ਰੱਖੇ ਸਨ, ਇਹ ਮਾਮਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਚਨ ਵਿੱਚ ਗਈ ਅਤੇ ਸਭ ਚੁੱਕ ਲਿਆਈ। ਵੇਖ ਕੇ ਮਾਮਾ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ, ਬੇ-ਸ਼ੱਕ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਵੀ। ਦਿਨ ਦਾ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਾ ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਅਤੇ ਏਧਰ ਓਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਬੀਤਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ, "ਭਾ ਜੀ, ਇਸ ਸੁਮੀਤ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਿਆਣਿਆਂ ਦੀ ਸੁਹਬਤ ਦਾ ਸੁਹਣਾ ਮੌਕਾ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਜੀ

ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਲੋਟ-ਸੁਕਰਾਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਸੋਚ ਦੀ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਸੇਧ ਸੀ ਜਿਸ ਵੱਲੋਂ ਮੋੜ ਕੇ ਸਫਿਸਟਾਂ, ਸੁਕਰਾਤ ਅਤੇ ਪਲੇਟੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਆਸਤ ਜਾਂ ਰਾਜ-ਕਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਾਇਆ। ਇਹ ਪਤਾ ਸਾਨੂੰ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਮੁੜੀ: ਪਰੰਤੂ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੀ ਸੇਧ ਕੀ ਸੀ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ।"

"ਇੱਕ ਗੱਲ ਮੈਂ ਵੀ ਕਹਾਂ, ਵੀਰ ਜੀ ?"

"ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਖੋ।"

"ਸੁਮੀਤ ਦੀ ਗੱਲ 'ਯਥਾਰਥਵਾਦ' ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਪਲੇਟ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਪਲੇਟ ਨੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਸਲਾਹਿਆ ਸਨਮਾਨਿਆ ਨਹੀਂ ਪਰ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ?" ਅਗਲੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਲੈ ਕੇ ਸਭ ਚਲੇ ਗਏ।

ਇਹ ਪੱਤ੍ਰ ਲੰਮੇਰਾ ਭਾਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ, ਤੇਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ। ਸੁਮੀਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦੇਣਾ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ। ਉਸ ਨਾਲ ਪੱਤ੍ਰ-ਵਿਵਹਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਆਨੰਦ-ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੇਰੇ ਪੱਤ੍ਰ ਨਾਲ ਘੱਲਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਦੂਜਾ ਬੰਦ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਉਸ ਲਈ ਹੈ। ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀ ਨਾ। ਚਿੰਤਾ ਵੀ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਦੀਦੀ ਹਾਂ।

ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਵੀ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਹੈ। ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਹੁਣ ਤਕ ਜੋ ਕੁਝ ਆਖਿਆ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੂਖ਼ਮ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪਰਤੀਤ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ-"ਸੁੰਦਰਮ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਸਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਤਿਅਮ ਤੇ ਸ਼ਿਵਮ ਇਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਜਾਂ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ।" ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੱਧ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ 'ਸੱਤਿਅਮ' ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਸਲਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੱਚ ਨੂੰ ਰੱਬ ਆਖ ਕੇ ਸੱਤਿਅਮ ਦੀ ਸੋਝੀ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਸਾਖਿਆਤਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਸੱਤਿਅਮ ਜਾਂ ਸੱਚ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਜਾਂ ਤਾਤਵਿਕ ਮਨੋਰਥ ਬਣਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਏਕਾ-ਏਕ ਸੁੰਦਰਮ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਆਖ ਕੇ ਮਾਨਵ-ਸੋਚ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸੇਧ ਦੇਣ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਵਿਚਿਤ੍ਰ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ, ਕੇਵਲ ਵਿਚਿਤ੍ਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਧਾਰਣਾ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ-ਬੌਧਿਕ ਆਧਾਰ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਨੀਰਜ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਵਿੱਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਅਜੇ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਸਕੀ। ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਰਾਜੇਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਕਮਲ ਅਤੇ ਨੀਰਜ ਦਾ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਕਮਲ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਮਿੱਤ੍ਰ, ਦੇਵ ਨੇ ਪਿਕਨਿਕ ਵਿੱਚ ਬੇ-ਮਾਲੂਮਾ ਜਿਹਾ ਪਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਨੀਰਜ ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਤੇਰ ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਏਸੇ ਤੱਕਣੀ ਨੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ, ਅੱਜ, ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਉਂ ਛੇੜ ਬੈਠੀ ਹਾਂ ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ।

ਤੇਰੀ ਸਨੇਹਾ।

 

8

ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ,

28.8.95.

ਸਨੇਹਾ,

ਅਗਸਤ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੁਝੇਵੇਂ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ ਹੈ। ਪਾਪਾ ਪੰਦਰਾਂ ਅਗਸਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੁਝ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਪਾਪਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਬਣ ਕੇ ਜੀਣ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਪਾਪਾ ਦੇ ਦੱਸੇ ਕੰਮ ਬਹੁਤੇ ਔਖੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸਨ। ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਨਿਭਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਦੀ ਰੀਪੋਰਟ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਦਿੰਦੀ ਸਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਤਗਿਆਤਾ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਚੰਗੇਰਾ ਅਤੇ ਵਡੇਰਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਸੁਤੰਤ੍ਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨੇ ਕਚਹਿਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਆਦਿਕ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਪਾ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਮਿੱਤ੍ਰ-ਮੰਡਲੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਉਦੋਂ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦੀ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਇਹ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇਸ਼, ਸਿਆਸਤ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਅਪਰਾਧ, ਆਤੰਕਵਾਦ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪਤਨ ਆਦਿਕ ਬਾਰੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਜਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵੇਰ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਪਰ ਪਾਪਾ ਨੇ, ਕੁਝ ਐਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਮੈਨੂੰ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਖਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਣ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਾਂ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਅੰਕਲ ਜੀ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ (ਤੈਨੂੰ ਵੀ) ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸਾਹਿਤਿਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹਨ; ਪਰ ਪਾਪਾ ਬਾਰੇ ਮੈਂ (ਅਤੇ ਤੂੰ ਵੀ) ਏਹੋ ਜਾਣਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੁਰਜ਼ੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਬੌਧਿਕ, ਰਸਿਕ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਪੱਖ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਇੱਕ ਭਾਵ ਉਪਜਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ 'ਤਰਸ ਦਾ ਭਾਵ' ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਰਸਯੋਗ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਤਰਸ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿੱਤ੍ਰਾਂ ਜਿੰਨਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਆਦਮੀ ਲੱਭਣਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤਿ ਰੋਸ ਦਾ ਨਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸਹਿਯੋਗ, ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ ਨੇ

ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਪਾਪਾ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਚਰਣਿਕ ਪੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਤੀ ਪਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਵਸਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਨੁਭਵ ਵਰਗਾ ਸੀ।

ਬੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਲਾਈਆਂ ਕਈ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਆਰਾਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ- ਕੱਲ੍ਹ ਉਹ ਕੋਈ ਮਾਸਕ-ਪੱਤ੍ਰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਰਨਜੀਤ ਆਪਣੇ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਕੂਟਰ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦਾ ਸਕੂਟਰ ਲਿਆ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਦੋ ਮਿੱਤ੍ਰ ਵੀ ਘਰ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਗੈਰਜ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਪਰਤ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਬੀ ਜੀ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਅਵੇਸਲੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੇ ਜਿਹੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਉੱਠਦਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਬੀ ਜੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਆਚਰਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਪੱਗ ਦੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਨਮੂਨੇ ਤੋਂ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜੇ ਤਕ ਇਸ ਪਾਸਿਉਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹਨ।

ਪਾਪਾ ਦੇ ਦੱਸੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੋ, ਤਿੰਨ ਵੇਰ ਆਂਟੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਗਈ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਉਸ ਘਰ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਤੋਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣੂੰ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਜਾਣੂੰ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹਾਂ ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਇਹ ਘਰ ਵਧੇਰੇ ਰਹੱਸਮਈ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਰ ਦੇ ਗੋਟੋ ਅੰਦਰ ਲੰਘਣਾ ਕਿਸੇ ਓਪਰੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉਤਾਰਾ ਕਰ ਲੈਣ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇਸ ਰਹੱਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਸਕਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਤੇਰੇ ਘੱਲੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਉਂ ਕਿ, ਪਿਛਲੇ ਵੀਰਵਾਰ, ਸਵੇਰ ਦੀ ਡਾਕ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾ ਦੂਜਾ ਪੱਤ੍ਰ ਮਿਲਿਆ। ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਪਾਪਾ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ, ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਬੰਦ ਲਿੜਾਫ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੇਨੀ ਅਤੇ ਇਹ ਆਸ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਕਿ ਪਾਧਾ ਦੇ ਚਾਹ ਪੀਦਿਆਂ ਪੀਂਦਿਆਂ ਸੁਮੀਤ ਆਵੇ ਅਤੇ ਤੇਰਾ ਪੱੜ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਆਂ। ਇਹ ਪੱਤ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਸਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅੰਕਲ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਪੁਚਾ ਸਕਦੀ ਸਾਂ। ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਨ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਹਲ ਜਹੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਮਹੀਨਾ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹਾਂ ਪਰ ਐਤਵਾਰ ਜਾਂ ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਨਹੀਂ: ਸਗੋਂ ਸਪਤਾਹ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨੀਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੰਮ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਵੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਾਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬਿਜ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੇਵਲ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੀ ਆਸ ਪੂਰੀ ਹੋਈ। ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਆਇਆ ਅਜੇ ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਮਿੰਟ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਅੱਧਾ ਕੁ ਘੰਟਾ ਡਾਈਨਿੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਬੈਠਣਾ ਸੀ। ਸੁਮੀਤ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਕੀ ਪੁੱਛਿਆ ਈ ? ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਈ ਕਿ ਨਾ ? ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛ: ਪਰ ਆਪਣੇ ਜੀਉਂਦੇ ਜਾਗਦੇ 'ਆਪੇ' ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਾਗਲੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ; ਮੈਂ ਵੀ ਬੈਠ ਗਈ ਅਤੇ ਆਖਿਆ, "ਸੁਨੇਹਾ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤ੍ਰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ।"

"ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਲਿਆਓ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ।"

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਫ਼ਾਈਲ ਵਿੱਚੋਂ ਪੱਤ੍ਰ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਸੁਮੀਤ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ। ਪੱਤ ਪਕੜਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸੁਮੀਤ ਉੱਠ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਆ।

ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕਮਰਿਉ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਵੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੋਂ ਉੱਠ ਖਲੋਤੀ। ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਓਥੇ ਰੁਕੇ ਜਾਂ ਚਲਾ ਜਾਵੇ । ਮੈਂਥੋਂ ਬੇ-ਧਿਆਨੀ ਅਤੇ ਕਾਹਲੀ ਜਹੀ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ, "ਤੁਸੀਂ ਜਾਓ; ਮੈਂ ਵੇਖਦੀ ਹਾਂ ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ।" ਉਸ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਮਿੰਟ ਪਿੱਛੋਂ ਪਾਪਾ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਬੀ ਜੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਪਾਪਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ, "ਪੂਪੀ ਬੇਟਾ, ਆਈ ਐਮ ਸਾਰੀ। ਤੇਰੀ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਤੇਰੇ ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਖੋਲ੍ਹੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਖੋਲ੍ਹੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੜ੍ਹੀ ਵੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਸਰਮਿੰਦਾ ਹਨ। ਏਸੇ ਲਈ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ...।"

"ਪਾਪਾ, ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਕਹਿ ਗਏ ਹੋ। ਨਿੱਕੀ ਜਹੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਲਾ ਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀ ਨਹੀਂ। ਏਨੀ ਕੁ ਚਿੰਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਸਨੇਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਜਾਵੇ। ਸੁਮੀਤ ਵੀ ਬੁਰਾ ਮਨਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਕੀ ਹੈ। ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਬਚਪਨਾ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਬਚਪਨਾ ਨਹੀਂ, ਬੇਟਾ। ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਰਾਏ ਇਹ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇ। ਸਾਰਾ ਮੁਆਮਲਾ

"ਮੁੜ ਉਹੋ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ, ਪਾਪਾ। ਬੈਂਕ ਯੂ ਫਾਰ ਦੀ ਸੁਜੈਸ਼ਨ।"

"ਇਹ ਚਿੱਟਾ ਧਾਗਾ ਵੀ ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਨੇ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਰੱਖੜੀ ਵਜੋਂ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਜਦੋਂ ਸੁਮੀਤ ਆਵੇ ਇਹ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵੀਂ।" ਕਹਿ ਕੇ ਪਾਪਾ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਪੱਤ੍ਰ ਅਤੇ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੇਰੇ ਥੀਸਿਸ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ, ਬੇਟਾ?"

"ਮੈਂ ਥੀਸਿਸ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਾਪਾ।"

"ਕਿਉਂ, ਕਿਉਂ, ਕਿਉਂ ?"

"ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਮੈਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮੁੱਚੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।"

"ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਟਾਪਿਕ ਬਦਲ ਲਿਆ ਹੈ।"

"ਨਹੀਂ, ਪਾਪਾ। ਕੇਵਲ ਟਾਪਿਕ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ, ਸਗੋਂ ਪੀ-ਐੱਚ.ਡੀ. ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਤੇ ਸੁਮੀਤ ਮਿਲ ਕੇ ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਮੱਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ।"

"ਵਾਹ, ਹਮਾਰੀ ਬੋਟੀ ਸਾਹਿਤਚਾਰੀਆ ਬਨਨੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।"

"ਇਹ ਹਾਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਪਾਪਾ। ਆਈ ਐਮ ਸੀਰੀਅਸ।"

"ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਸੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ; ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤਾ ਹਾਸਾ ਆ ਜਾਣਾ ਓਪਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਮੂੰਹ ਵੱਟ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਦੇਵਿੰਦਰ ਕੋਲ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ। ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਓਥੇ ਬੁਲਾ ਲਵਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਵੇਖੀਏ ਕਿ ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ ਮੱਤ ਹੈ ਜਾਂ ਐਵੇਂ ਮੱਤ ਮਾਰੀ ਗਈ ਹੈ।"

ਮੈਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਈ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਸੁਮੀਤ ਦਾ ਸੋਚ-ਸੌਂਦਰਯ

ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਾਪਾ ਨੇ ਬੀ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਅੰਕਲ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਵੜੇ ਤਾਂ ਕੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਛਾਹ ਵੇਲਾ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਸਜਾਇਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਔਖ ਨਾ ਜਾਪੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪੂਰਵਾਯੋਜਿਤ (ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਬੰਧਿਆ ਹੋਇਆ) ਸੀ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਮਿਲ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਏ ਕੇਵਲ ਬੀ ਜੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਅੱਖ ਚੁਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੁਮੀਤ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਇਕੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਚੰਭਿਤ ਹੋਇਆ। ਅੰਕਲ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਪਕੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਲਿਆ ਬਿਠਾਇਆ। ਬੀ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਝਾਤੀ ਅੰਕਲ ਜੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਪਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਕਪਟ ਮੁਸਕ੍ਰਾਹਟ ਸਾਹਮਣੇ ਬੀ ਜੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੋਸਿਆ ਦਾ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ।

ਛਾਹ ਵੇਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਡ੍ਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਸੋਵੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਹੀ ਪਾਪਾ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਜਾਇਆ ਕਰਨ ਲਈ ਵਕਤ ਨਹੀਂ। ਕੱਲ੍ਹ ਪੂਪੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਪੀ-ਐੱਚ.ਡੀ. ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂ ?"

“ਪਾਪਾ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੇ ਆਏ ਹੋ। ਧੰਨਵਾਦ। ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਚੀਆਂ ਅਤੇ ਆਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਡਿਗਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮੈਂ ਜੀਊਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਹੁਤਾ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਜਿਵੇਂ ਸੂਫ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਕਾੜ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਾਪਮਾਨ ਉੱਤੇ ਲੱਸੀ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਉਹ ਸੁਆਦਲਾ ਦਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਲਾ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।"

"ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਤੇਰੇ ਹਨ ਜਾਂ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ?"

“ਪਿਤਾ ਜੀ, ਮੈਂ ਅਪਣਾ ਲਏ ਹਨ; ਮੇਰੇ ਹਨ। ਜੋ ਅਜੇਹਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪਕੜ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਪਾਪਾ ਮੈਨੂੰ ਬਚਾਅ ਲੈਣਗੇ। ਕਿਉਂ ਪਾਪਾ ?"

"ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਵੇਖਾਂਗੇ। ਕਲਾ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਬੀਬਾ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਜਾਂ ਤਾਬੀਰ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਪਸ਼-ਪਰਦਰਸ਼ਕ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਡੰਗੋਰੀ, ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਥੇਰਾ ਕੁਝ ਆਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ?"

"ਜੇ ਨਵਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਕਹਿ ਸਕੀਏ, ਤਾਂ ਵੀ ਪੁਰਾਣੇ ਨੂੰ ਅਧੂਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰ ਕੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹੁਣ ਤਕ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਜੋ ਕੁਝ ਆਖਿਆ, ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹ ਕਲਾ ਦੇ ਉੱਚਿਤ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦੇ ਉੱਚਿਤ ਟਿਕਾਣੇ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਾਂ ਇਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ/ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਉਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਵਿਕਸਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।"

"ਸੁਮੀਤ, ਏਥੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਾਂਗਾ। ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਅਜੋਕੀਆ, ਸਾਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਪਰੀਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਕਲਾ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਇਹ ਪਰੀਭਾਸ਼ਾਵਾਂ।"

"ਅੰਕਲ ਜੀ, ਇਹ ਪਰੀਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਲਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਹੀਣੀਆ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਜਾਂ ਸੰਸਾਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਦਿਕ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛ ਕਲਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਲਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਜਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਕਲਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਕਲਾ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੰਘਟਕ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਹੈ ਉਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੇਮ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰਕਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਬਿਰਛਾਂ ਬੂਟਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

"ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਸ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੇਮ ਜਾਂ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਆਫ਼ ਲਾਈਵ (Principle of life) ਦਾ ਕਲਾ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੋਇਆ ?

"ਜੋ ਮੈਂ ਸੁਨੇਹਾ ਦੀਦੀ ਦੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਵਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਬਾਇਦ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਮਨਾਉਗੇ। ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ, ਪਿਤਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਪਿਉਰ ਮੈਥਿਮੇਟਿਕਸ (Pure Mathematics) ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਤਰਕ, ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਸੌਂਦਰਯ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਮੈਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।"

“ਕਾਕਾ, ਦੇਵਿੰਦਰ ਨੇ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਸੀ; ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਠੀਕ ਮੈਂ ਮੰਨਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਸਮਝਦਾਰ ਹੈਂ। ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਗੱਲ ਤੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਹੀ ਸੁਆਦ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਸਾਰੀ ਸਰ, ਮੈਂ...."

"ਨਾ ਬਈ, ਏਥੇ ਨਾ ਕੋਈ ਅਫ਼ਸਰ ਹੈ ਨਾ ਮਤਹਿਤ। ਏਥੇ ਤਾਂ ਕਲਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਤਸ਼ਰੀਹ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।"

"ਤੁਹਾਡਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਹੈ, ਸਰ।"

"ਸਰ ਨੂੰ ਸਰ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਰਹਿਣ ਦੇ। ਏਥੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਦੇਵਿੰਦਰ ਵਾਂਗ ਅੰਕਲ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾ।"

“ਉਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੰਕਲ ਕਹਿ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਉਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾ ਸਕਦਾ।"

ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਖ਼ੁਸ਼ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ, "ਭਾਰਤੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੂਲ ਜਾਂ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਸੱਚਿਦਾਨੰਦ ਕਹਿੰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਸਤ, ਚਿੱਤ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਸੰਧੀ ਤੋਂ ਸੱਚਿਦਾਨੰਦ ਸ਼ਬਦ ਬਣਿਆ ਹੈ।"

"ਠਹਿਰ ਜਾ, ਯਾਰ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸੱਚਿਦਾਨੰਦ ਦੇ ਮਾਅਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਮਝਦੇ ਆਏ ਹਾਂ।"

"ਠੀਕ ਹੈ, ਸਰ: ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਵੀ ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਹੋਂਦ', 'ਚੇਤਨਾ' ਅਤੇ 'ਆਨੰਦ' ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਸਲੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ: ਹਨ। ਹੋਂਦ ਨੇ ਅਨੇਕਾਨੇਕ ਪਦਾਰਥ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਚੇਤਨਾ ਨੇ ਹਰਕਤ, ਅਹਿਸਾਸ, ਪਰਵਿਰਤੀ, ਭਾਵ, ਵਿਚਾਰ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਪਰਾ-ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਅਪਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਵੀ ਸਰੀਰਿਕ, ਪਰਵਿਰਤੀ ਮੂਲਕ, ਭਾਵੁਕ, ਬੋਧਕ, ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਆਤਮਕ ਨਾਮ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਮੁੱਚਾ ਜੀਵਨ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਜਾਂ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਜਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਆ ਹੈ......।"

"ਠਹਿਰ ਜਾ, ਸੁਮੀਤ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਜਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ ਓਨੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਮਾਰ ਲਿਆ ਅਫਸਰੀ ਨੇ। ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਦੇ ਕੀ ਮਾਅਨੇ ਹਨ ?"

"ਮੈਨੀਫੈਸਟ ਸਰ। ਜੀਵਨ ਹਰ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਮੈਨੀਫੈਸਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਨੰਦ ਦੀ ਲਖਾਇਕ ਹੈ.......।"

"ਲਖਾਇਕ ਵੀ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ।’

"ਪਾਪਾ, ਲਖਾਇਕ ਹੈ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ, ਡੀਨੇਟ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਨੰਦ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ।"

"ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਜੀਉਣਾ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਊਣਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ। ਇਉਂ ਜੀਊਣਾ ਸਹਿਜ ਹੈ। ਸਰਲ ਹੈ; ਆਨੰਦਾਇਕ ਹੈ; ਅਤੇ 'ਆਨੰਦ' ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ। ਅਸਲੇ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹਨ: ਇੱਕੋ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਦੋ ਨਾਮ ਹਨ।"

"ਅਸੀਂ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਮੁਕਤੀ ਜਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਅਭੇਦਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੇਰਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ, ਸੁਮੀਤ ?"

"ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵੀ ਉਹੋ ਕੁਝ ਹੈ, ਪਿਤਾ ਜੀ। ਇਸ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਮੁਕਤੀ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ, ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ, ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਸਹਿਜ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਉਚੇਚੇ ਯਤਨ ਹਨ, ਸਾਧਾਰਣ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਧਾਰਣ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹਨ, ਸਾਧਾਰਣ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਵਾਧੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ। ਜੇ ਮੁਕਤੀ ਸਾਡੇ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਸਾਧਾਰਣ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ, ਜੀਊਂਦੇ-ਜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਜੀ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮੁਕਤ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਇੱਕ ਹੋ ਕੇ ਜੀ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗੀ ਕਿਆਸਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਅਭੇਦਤਾ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਜਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ