ਮੇਰਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ। ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਵੀ ਕਿਤਾਬ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਣਾ ਪਹਾੜ ਚੜਨਾ ਸੀ। ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਹੋਸਟਲ 'ਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਕਦੇ ਰੋੜਿਆਂ, ਕਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿਤਲੀਆਂ ਉਡਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਸਾਥੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਫਿਰ ਤਾਂ ਪੁੱਛੋ ਹੀ ਨਾ। ਕਦੇ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ 'ਤੇ ਚੜਕੇ ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਦਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਕਦੇ ਫਾਟਕ 'ਤੇ ਸਵਾਰ, ਉਹਨੂੰ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੋਟਰਗੱਡੀ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈਂਦੇ, ਪਰ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਦਾ ਉਹ ਗੁਸੈਲ ਰੂਪ ਦੇਖ ਕੇ ਜਿੰਦ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੀ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ "ਕਿੱਥੇ ਸੀ ?" ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇਹੀ ਸਵਾਲ, ਇਸੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਚੁੱਪ ਸੀ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਨਾ ਨਿੱਕਲਦੀ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਬਾਹਰ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੁਰਮ ਸਵੀਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਲਈ ਇਸਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸਨੇਹ ਅਤੇ ਰੋਸ ਮਿਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ।

'ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹੇਗਾ, ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹੇਂਗਾ ਅਤੇ ਅੱਖਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਕੋਈ ਹਾਸਾ-ਮਖ਼ੌਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਚਾਹੇ ਪੜ੍ਹ ਲਵੇ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹਰ ਲੰਡੀ- ਬੁੱਚੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਦਿਨ-ਰਾਤ ਅੱਖਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ ਅਤੇ ਖੂਨ ਜਲਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਫੇਰ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਹੈ, ਬੱਸ ਨਾਮ ਦੀ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਸ਼ੁੱਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦੇ, ਬੋਲਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਕਿ ਤੂੰ ਕਿੰਨਾ ਖੋਤਾ ਹੈਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਸਬਕ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ। ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਤੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਹੀ ਹੈਂ, ਜੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਤੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਕਸੂਰ ਹੈ, ਤੇਰੀ ਅਕਲ ਦਾ ਕਸੂਰ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਮੇਲ-ਤਮਾਸ਼ੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਤੂੰ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਦੇਖਿਆ ? ਰੋਜ਼ ਹੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਅਤੇ ਹਾਕੀ ਮੈਚ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਮੈਂ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘਦਾ। ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਉਤੋਂ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਦੋ, ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅੜਿਆ ਰਹਿਨਾ ਹਾਂ; ਫੇਰ ਵੀ ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈਂ ਕਿ ਤੂੰ ਇੰਝ ਖੇਡ-ਕੁੱਦ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਕੇ ਪਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇਂਗਾ ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਹੀ ਲਗਦੇ ਨੇ, ਤੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਸੇ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਸੜਦਾ ਰਹੇਂਗਾ! ਜੇ ਤੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਮਰ ਲੰਘਾਉਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਘਰੇ ਚਲਿਆ ਜਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ ਖੇਡ। ਦਾਦੇ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਰੁਪਏ ਕਿਉਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰੀ ਜਾਨਾਂ।"

ਮੈਂ ਇਹ ਝਿੜਕ ਸੁਣਕੇ ਹੰਝੂ ਵਹਾਉਣ ਲਗਦਾ। ਜਵਾਬ ਵੀ ਕੀ ਸੀ। ਗਲਤੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਝਿੜਕਾਂ ਕੌਣ ਸਹੇ? ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ। ਐਸੀਆਂ ਚੁਭਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ, ਐਸੇ-ਐਸੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਤੀਰ ਚਲਾਉਂਦੇ, ਕਿ ਮੇਰੇ ਜਿਗਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨ ਹੂਲਵੀਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ