ਦੀਨ-ਦੁਨੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਗਿਆ। ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਹਾਲ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੀ ਹੋਣਾ । ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਹੰਕਾਰ ਸੀ ਕਿ ਰੱਬ ਦਾ ਉਸਤੋਂ ਵੱਧ ਸੱਚਾ ਭਗਤ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਅੰਤ 'ਚ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਵਰਗ ਤੋਂ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹੇਰੂਮ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਭੀਖ ਮੰਗਦਾ-ਮੰਗਦਾ ਮਰ ਗਿਆ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੇਰਾ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿਰ ਫਿਰ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਤਾਂ ਤੂੰ ਪੜ੍ਹ ਗਿਆ ਅੱਗੇ। ਇਹ ਸਮਝ ਲੈ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪਾਸ ਹੋਇਆ, ਅੰਨੇ ਹੱਥ ਸੀਰਨੀ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਪਰ ਸੀਰਨੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੀ ਹੱਥ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਹੀਂ। ਕਦੇ- ਕਦੇ ਗੁੱਲੀ ਡੰਡੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤੀਰ-ਤੁੱਕਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਫ਼ਲ ਖਿਡਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਸਫ਼ਲ ਖਿਡਾਰੀ ਉਹ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਖ਼ਾਲੀ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਮੇਰੇ ਫੇਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਨਾ ਜਾਹ। ਮੇਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਦੰਦਾਂ ਹੇਠ ਜੀਭ ਆ ਜਾਊ, ਜਦੋਂ ਅਲਜਬਰਾ ਅਤੇ ਜੁਮੈਟਰੀ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ, ਅਤੇ ਇੰਗਲਿਸ਼ਤਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਿਆ। ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਯਾਦ ਰੱਖਣੇ ਸੌਖੇ ਨਹੀਂ। ਅੱਠ-ਅੱਠ ਤਾਂ ਹੈਨਰੀ ਹੀ ਹੋਏ ਨੇ। ਕਿਹੜਾ ਕਾਂਡ ਕਿਸ ਹੈਨਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਹ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈਂ ਤੂੰ ? ਹੈਨਰੀ ਸੱਤਵੇਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਅੱਠਵਾਂ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨੰਬਰ ਕੱਟੇ ਗਏ। ਜ਼ੀਰੋ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣੀ, ਜ਼ੀਰੋ ਵੀ! ਕਿਹੜੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ 'ਚ ਫਿਰਦਾਂ। ਦਰਜਣਾਂ ਤਾਂ ਜੇਮਸ ਹੋਏ ਨੇ, ਦਰਜਣਾਂ ਵਿਲੀਅਮਸ, ਵੀਹਾਂ ਚਾਰਲਸ । ਦਿਮਾਗ਼ ਗੇੜੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ । ਅੰਧਰਾਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਇਹਨਾਂ ਮਰ ਜਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝਦੇ। ਇੱਕ ਹੀ ਨਾਮ ਮਗਰ ਦੂਜਾ, ਤੀਜਾ, ਚੌਥਾ, ਪੰਜਵਾਂ ਲਾਉਂਦੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਦੇ ਤਾਂ ਦਸ ਲੱਖ ਨਾਮ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਜੁਮੈਟਰੀ ਤੋਂ ਤਾਂ ਰੱਬ ਹੀ ਬਚਾਵੇ! 'ੳ ਅ ੲ' ਦੀ ਥਾਂ ਜੇ ਕਿਤੇ 'ੳ ੲ ਅ' ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਨੰਬਰ ਕੱਟੇ ਗਏ। ਕੋਈ ਇਹਨਾਂ ਜ਼ਾਲਮ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਆਖ਼ਰ 'ੳ ਅ ੲ' ਅਤੇ 'ੳ ੲ ਅ' ਵਿੱਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਖੂਨ ਚੂਸਦੇ ਨੇ । ਦਾਲ-ਚੌਲ-ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ ਜਾਂ ਦਾਲ-ਰੋਟੀ- ਚੌਲ, ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ। ਉਹ ਤਾਂ ਬੱਸ ਉਹੀ ਦੇਖਦੇ ਨੇ ਜੋ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੱਖਰ-ਅੱਖਰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਰਟ ਲੈਣ ਅਤੇ ਇਸੇ ਰੱਟੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਅਤੇ ਆਖ਼ਰ ਇਹਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸਿਰ-ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ? ਇਸ ਰੇਖਾ 'ਤੇ ਉਹ ਲੰਬ ਸੁੱਟੋ, ਤਾਂ ਅਧਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੁੱਛੋ, ਇਹਦਾ ਫਾਇਦਾ ? ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤਾਂ ਦੁੱਗਣਾ ਨਹੀਂ, ਚੌਗਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਜਾਂ ਅੱਧਾ ਹੀ ਰਹਿਜੇ; ਪਰ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਬਕਵਾਸ ਯਾਦ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ— 'ਸਮੇਂ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ' 'ਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖੋ, ਜੋ ਚਾਰ ਵਰਕਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਾਪੀ ਸਾਹਮਣੇ ਖੋਲੋ, ਕਲਮ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਵੋ ਅਤੇ ਪਿੱਟੀ ਚੱਲੋ ਇਹਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ। ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪਬੰਦੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੰਜਮ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਉਹਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ