ਦੀਨ-ਦੁਨੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਗਿਆ। ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਹਾਲ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੀ ਹੋਣਾ । ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਹੰਕਾਰ ਸੀ ਕਿ ਰੱਬ ਦਾ ਉਸਤੋਂ ਵੱਧ ਸੱਚਾ ਭਗਤ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਅੰਤ 'ਚ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਵਰਗ ਤੋਂ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹੇਰੂਮ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਭੀਖ ਮੰਗਦਾ-ਮੰਗਦਾ ਮਰ ਗਿਆ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੇਰਾ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿਰ ਫਿਰ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਤਾਂ ਤੂੰ ਪੜ੍ਹ ਗਿਆ ਅੱਗੇ। ਇਹ ਸਮਝ ਲੈ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪਾਸ ਹੋਇਆ, ਅੰਨੇ ਹੱਥ ਸੀਰਨੀ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਪਰ ਸੀਰਨੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੀ ਹੱਥ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਹੀਂ। ਕਦੇ- ਕਦੇ ਗੁੱਲੀ ਡੰਡੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤੀਰ-ਤੁੱਕਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਫ਼ਲ ਖਿਡਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਸਫ਼ਲ ਖਿਡਾਰੀ ਉਹ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਖ਼ਾਲੀ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਮੇਰੇ ਫੇਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਨਾ ਜਾਹ। ਮੇਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਦੰਦਾਂ ਹੇਠ ਜੀਭ ਆ ਜਾਊ, ਜਦੋਂ ਅਲਜਬਰਾ ਅਤੇ ਜੁਮੈਟਰੀ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ, ਅਤੇ ਇੰਗਲਿਸ਼ਤਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਿਆ। ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਯਾਦ ਰੱਖਣੇ ਸੌਖੇ ਨਹੀਂ। ਅੱਠ-ਅੱਠ ਤਾਂ ਹੈਨਰੀ ਹੀ ਹੋਏ ਨੇ। ਕਿਹੜਾ ਕਾਂਡ ਕਿਸ ਹੈਨਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਹ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈਂ ਤੂੰ ? ਹੈਨਰੀ ਸੱਤਵੇਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਅੱਠਵਾਂ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨੰਬਰ ਕੱਟੇ ਗਏ। ਜ਼ੀਰੋ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣੀ, ਜ਼ੀਰੋ ਵੀ! ਕਿਹੜੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ 'ਚ ਫਿਰਦਾਂ। ਦਰਜਣਾਂ ਤਾਂ ਜੇਮਸ ਹੋਏ ਨੇ, ਦਰਜਣਾਂ ਵਿਲੀਅਮਸ, ਵੀਹਾਂ ਚਾਰਲਸ । ਦਿਮਾਗ਼ ਗੇੜੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ । ਅੰਧਰਾਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਇਹਨਾਂ ਮਰ ਜਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝਦੇ। ਇੱਕ ਹੀ ਨਾਮ ਮਗਰ ਦੂਜਾ, ਤੀਜਾ, ਚੌਥਾ, ਪੰਜਵਾਂ ਲਾਉਂਦੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਦੇ ਤਾਂ ਦਸ ਲੱਖ ਨਾਮ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਜੁਮੈਟਰੀ ਤੋਂ ਤਾਂ ਰੱਬ ਹੀ ਬਚਾਵੇ! 'ੳ ਅ ੲ' ਦੀ ਥਾਂ ਜੇ ਕਿਤੇ 'ੳ ੲ ਅ' ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਨੰਬਰ ਕੱਟੇ ਗਏ। ਕੋਈ ਇਹਨਾਂ ਜ਼ਾਲਮ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਆਖ਼ਰ 'ੳ ਅ ੲ' ਅਤੇ 'ੳ ੲ ਅ' ਵਿੱਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਖੂਨ ਚੂਸਦੇ ਨੇ । ਦਾਲ-ਚੌਲ-ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ ਜਾਂ ਦਾਲ-ਰੋਟੀ- ਚੌਲ, ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਰਵਾਹ। ਉਹ ਤਾਂ ਬੱਸ ਉਹੀ ਦੇਖਦੇ ਨੇ ਜੋ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੱਖਰ-ਅੱਖਰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਰਟ ਲੈਣ ਅਤੇ ਇਸੇ ਰੱਟੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਅਤੇ ਆਖ਼ਰ ਇਹਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸਿਰ-ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ? ਇਸ ਰੇਖਾ 'ਤੇ ਉਹ ਲੰਬ ਸੁੱਟੋ, ਤਾਂ ਅਧਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੁੱਛੋ, ਇਹਦਾ ਫਾਇਦਾ ? ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤਾਂ ਦੁੱਗਣਾ ਨਹੀਂ, ਚੌਗਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਜਾਂ ਅੱਧਾ ਹੀ ਰਹਿਜੇ; ਪਰ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਬਕਵਾਸ ਯਾਦ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ— 'ਸਮੇਂ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ' 'ਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖੋ, ਜੋ ਚਾਰ ਵਰਕਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਾਪੀ ਸਾਹਮਣੇ ਖੋਲੋ, ਕਲਮ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਵੋ ਅਤੇ ਪਿੱਟੀ ਚੱਲੋ ਇਹਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ। ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪਬੰਦੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੰਜਮ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਉਹਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ

ਲਗਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉੱਨਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਚਾਰ ਵਰਕੇ ਕਿਵੇਂ ਭਰੀਏ। ਜੋ ਗੱਲ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਹਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਬੇਵਕੂਫ਼ੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਸਦਾ ਦੁਰਉਪਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਰਥ ਹੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਥੋਪਿਆ ਜਾਵੇ । ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਆਦਮੀਂ ਨੇ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਤੁਰੰਤ ਕਰੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਪਵੇ । ਪਰ ਨਹੀਂ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਕੇ ਹੀ ਕਾਲ਼ੇ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ; ਚਾਹੇ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਲਿਖੋ। ਅਤੇ ਵਰਕੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਫੁੱਲਸਕੇਪ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੇ। ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ 'ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ ? ਉੱਤੋਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ! ਸਿਰੇ ਈ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ! ਸਮੇਂ ਦੀ ਪਬੰਦੀ 'ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲੇਖ ਲਿਖੋ, ਜੋ ਚਾਰ ਵਰਕਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਠੀਕ! ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਚਾਰ ਵਰਕੇ ਹੋਏ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸੌ-ਦੋ ਸੌ ਪੰਨੇ ਲਿਖਵਾਉਂਦੇ। ਤੇਜ਼ ਵੀ ਭੱਜੋ ਅਤੇ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਵੀ । ਪੁੱਠੀ ਗੱਲ ਨੀਂ ਇਹ ? ਬੱਚਾ ਵੀ ਇੰਨੀ ਕੁ ਗੱਲ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਅਕਲ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉੱਤੋਂ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਗੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਧਿਆਪਕ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆਵੇਂਗਾ ਬੱਚੂ, ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪਾਪੜ ਵੇਲਣੇ ਪੈਣਗੇ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗੂ ਆਟਾ-ਦਾਲ ਕੀ ਭਾਅ ਵਿਕਦੀ ਆ। ਇਸ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ 'ਤੇ ਆਇਆਂ, ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਭੂੰਜੇ ਪੈਰ ਨੀ ਲਗਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰਾ ਕਹਿਣਾ ਮੰਨ। ਭਾਵੇਂ ਫੇਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਪਰ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹਾਂ, ਦੁਨੀਆਦਾਰੀ ਦਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ। ਜੋ ਕੁੱਝ ਮੈਂ ਕਹਿੰਨਾ, ਉਹਨੂੰ ਪੱਲੇ ਬੰਨ ਲੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਛਤਾਏਂਗਾ।"

ਸਕੂਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼-ਮਾਲਾ ਕਦੋਂ ਮੁੱਕਦੀ, ਖਾਣਾ ਅੱਜ ਮੈਨੂੰ ਬੇਸੁਆਦ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਪਾਸ ਹੋਣ 'ਤੇ ਇਹ ਅਪਮਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਫ਼ੇਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਜਾਨ ਹੀ ਕੱਢ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਜੋ ਭਿਅੰਕਰ ਚਿੱਤਰ ਖਿੱਚਿਆ ਸੀ; ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਕੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਭੱਜਿਆ, ਇਹੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ; ਪਰ ਇੰਨੇ ਅਪਮਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਦੂਰੀ ਉਵੇਂ ਦੀ ਉਵੇਂ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਖੇਡਣ-ਕੁੱਦਣ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੌਕਾ ਹੱਥੋਂ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ। ਪੜ੍ਹਦਾ ਵੀ; ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ, ਬੱਸ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਿ ਰੋਜ ਦਾ

ਇੱਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਹੋਸਟਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਪਤੰਗ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਭੱਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੱਖਾਂ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਸਨ ਅਤੇ ਮਨ ਉਸ ਅਕਾਸ਼ੀ ਰਾਹੀ ਵੱਲ, ਜੋ ਧੀਮੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਝੂਮਦਾ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਸਵਰਗ ਤੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਉਦਾਸ ਮਨ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸੰਸਕਾਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਆ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੈਨਾ ਢਾਂਗੇ ਅਤੇ ਝਾੜੀਦਾਰ ਬਾਂਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭੱਜੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਪਤੰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਪੱਧਰਾ ਹੈ, ਨਾ ਮੋਟਰਕਾਰਾਂ ਹਨ, ਨਾ ਟਰਾਮਾਂ ਤੇ ਨਾ ਗੱਡੀਆਂ।

ਅਚਾਨਕ ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁੱਠਭੇੜ ਹੋ ਗਈ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਬਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ ਵਾਪਿਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਥੇ ਹੀ ਹੱਥ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, "ਇਹਨਾਂ ਬਜ਼ਾਰੂ ਲੜਕਿਆਂ ਨਾਲ ਧੇਲੇ ਦੇ ਪਤੰਗ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਦੇ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ? ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਲਿਹਾਜ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੂੰ ਨੀਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ; ਸਗੋਂ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈਂ ਅਤੇ ਮੈਥੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਪਿੱਛੇ ਹੈਂ। ਆਖ਼ਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਹੈਸੀਅਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਅੱਠਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਨਾਇਬ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮਿਡਲਚੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਮਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਜਾਂ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਹਨ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਲੀਡਰ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਉਹਨਾਂ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੂੰ ਉਸੇ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬਜ਼ਾਰੂ ਮੰਡੀਰ ਨਾਲ ਪਤੰਗ ਮਗਰ ਭੱਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ । ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਬੇਵਕੂਫ਼ੀ 'ਤੇ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਸਮਝਦਾਰ ਹੈਂ, ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀ, ਪਰ ਉਹ ਦਿਮਾਗ਼ ਕਿਸ ਕੰਮ ਦਾ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਆਤਮ-ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰੇ । ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਹੋਵੇਂਗਾ, ਕਿ ਮੈਂ ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਤੋਂ ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਪਿੱਛੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹੀ; ਪਰ ਇਹ ਤੇਰਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ। ਤੈਥੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੂੰ ਚਾਹੇ ਅੱਜ ਹੀ ਮੇਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇਂ- ਅਤੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਜਾਂਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵੀ

ਇਹੀ ਹਾਲ ਹੈ; ਤਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਤੂੰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਮੇਰੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਵੇਂਗਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੈਥੋਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਨਿੱਕਲ ਜਾਵੇਂ - ਪਰ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਉਹਨੂੰ ਰੱਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਟਾ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਾਂਗਾ! ਮੈਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਜਿੰਨਾਂ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ, ਤੂੰ ਉਸਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਚਾਹੇ ਤੂੰ ਐੱਮ. ਏ. ਅਤੇ ਡੀ. ਲਿਟ ਅਤੇ ਡੀ. ਫਿਲ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰ ਲਵੇਂ । ਸਮਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੇਖਣ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਦਾਦਾ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜਵੀਂ- ਛੇਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਗਿਆ; ਪਰ ਅਸੀਂ ਚਾਹੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪੜ੍ਹ ਲਈਏ, ਮਾਂ ਅਤੇ ਦਾਦੇ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਹਨ; ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗਾ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਢਾਂਚਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅੱਠਵੇਂ ਹੈਨਰੀ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ, ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਚਾਹੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਪਤਾ ਹੋਣ; ਫਿਰ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੈ। ਰੱਬ ਨਾ ਕਰੇ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂ, ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਹੱਥਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪੈ ਜਾਵੇਗੀ। ਦਾਦੇ ਨੂੰ ਤਾਰ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੁੱਝਣਾ; ਪਰ ਤੇਰੀ ਥਾਂ ਦਾਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤਾਰ ਨਾ ਭੇਜਣ, ਨਾ ਘਬਰਾਉਣ, ਨਾ ਬੇਹਾਲ ਹੋਣ। ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦ ਬਿਮਾਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕੇ ਇਲਾਜ ਕਰਨਗੇ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਨਾ ਹੋਏ, ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਗੇ। ਬਿਮਾਰੀ ਤਾਂ ਖ਼ੈਰ ਵੱਡੀ ਚੀਜ ਹੈ। ਆਪਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਮਹੀਨੇ ਭਰ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਕਿਵੇਂ ਚਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਜੋ ਕੁੱਝ ਦਾਦਾ ਜੀ ਭੇਜਦੇ ਹਨ, ਉਹਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੀਹ-ਬਾਈ ਤੱਕ ਖ਼ਰਚ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੈਸੇ-ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਤਰਸਦੇ ਹਾਂ । ਨਾਸ਼ਤਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਧੋਬੀ ਅਤੇ ਨਾਈ ਮੂੰਹ ਫੇਰਨ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਿੰਨਾਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਆਪਾਂ ਖ਼ਰਚ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸਤੋਂ ਅੱਧੇ ਨਾਲ ਦਾਦੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਨੇਕਨਾਮੀ ਨਾਲ ਬਿਤਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਟੱਬਰ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਰਲਕੇ ਨੌਂ ਜਣੇ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਹੈੱਡ ਮਾਸਟਰ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਖ। ਐੱਮ. ਏ. ਹੈ