وّڈے بھاای ساهب

1

مےرے بھاای ساهب مَےتھوں پںج سال وّڈے سن; پر سِرپھ تِنّ جماتاں اّگے ۔ اُهناں نے وی اُسے اُمر وِّچ پڑھنا سُرُو کیتا سی جِس وِّچ مَےں سُرُو کیتا پر وِّدِآ جِهے مهّتو دے ماملے وِّچ اُه جلدباجی توں کںم لَےنا پسںد نهیں سی کردے۔ ِاس بھاونا دی نیںه بهُت مجبُوت رّکھنی چاهُںدے سن, جِس 'تے آلیسان مهِل بن سکے۔ ِاّک سال دا کںم دو سال وِّچ کردے سن۔ کدے-کدے تاں تِنّ سال وی لّگ جاںدے سن ۔ نیںه هی مجبُوت نا هووے, تاں مکان کِوےں اُّچ-کوٹی دا بنے!

مَےں چھوٹا سی, اُه وّڈے سن۔ مےری اُمر نَوں سال دی سی, اُه چَوداں سال دے سن ۔ اُهناں نُوں مےرے اُّتے نِگرانی رّکھن دا پُورا اتے جنمسِّدھ ادھِکار سی اتے مےری بھلاای ِاسے وِّچ سی کِ مَےں اُهناں دے هُکم نُوں کنُونّ سمجھاں۔

اُه سُبھاا دے بڑے ادھِاَےنسیل سن۔ همےساں کِتاب کھولی بَےٹھے رهِںدے اتے ساِاد دِماگ نُوں ارام دےن لای کدے کاپی 'تے کدے کِتاب دیآں لکیراں 'تے چِڑیآں, کُّتے, بِّلیآں دیآں تسویراں بنااُںدے سن۔ کدے- کدے ِاّک هی نام جاں سبد جاں واک دس-ویه وار لِکھ دِںدے۔ کدے ِاّک سےار نُوں وار-وار سوهنے اّکھراں وِّچ نکل کردے۔ کدے اجِهی سبد-رچنا کردے جِسدا نا کوای ارتھ هُںدا, نا کوای لَےا۔ جِوےں مَےں ِاّک وار اُهناں دی کاپی 'تے ِاه لِکھِآ وےکھِآ- سپَےسل, امینا, بھراواں-بھراواں, اسل وِّچ, بھرا- بھرا, رادھےسام, سریمان رادھےسام, ِاّک گھںٹے تّک- ِاستوں بااد ِاّک آدمی دا چِهرا بنِآ هويا سی۔ مَےں بهُت کوسِس کیتی کِ ِاس بُجھارت دا کوای ارتھ کّڈھ سکاں, پر اسپھل رِها اتے اُهناں توں پُّچھن دی هِںمت هی نهیں هوای۔ اُه نَوویں جمات وِّچ سن, اتے مَےں پںجویں 'چ۔ اُهناں دیآں رچناواں نُوں سمجھنا مےرے لای چھوٹا مُوںه وّڈی گّل سی۔

مےرا پڑھن وِّچ بِلکُل وی جیا نهیں سی لگدا۔ ِاّک گھںٹا وی کِتاب لَے کے بَےٹھنا پهاڑ چڑنا سی۔ مَوکا مِلدِآں هی هوسٹل 'چوں نِّکل کے مَےدان وِّچ آ جاںدا اتے کدے روڑِآں, کدے کاگجاں دیآں تِتلیآں اُڈااُںدا اتے جے کوای ساتھی مِل جاوے پھِر تاں پُّچھو هی نا۔ کدے چاردیواری 'تے چڑکے هےٹھاں کُّددے رهے هاں, کدے پھاٹک 'تے سوار, اُهنُوں اّگے-پِّچھے کردے هواے موٹرگّڈی دا انںد لَےںدے, پر کمرے وِّچ آاُںدے هی بھاای ساهب دا اُه گُسَےل رُوپ دےکھ کے جِںد سُّک جاںدی ۔ اُهناں دا پهِلا سوال ِاهی هُںدا "کِّتھے سی ?" همےساں ِاهی سوال, ِاسے سُر وِّچ همےساں پُّچھِآ جاںدا سی اتے ِاسدا جواب مےرے کول سِرپھ چُّپ سی ۔ پتا نهیں مےرے مُوںهوں ِاه گّل کِاُں نا نِّکلدی کِ جرا باهر کھےڈ رِها سی۔ مےرا من کهِ دِںدا کِ مَےنُوں آپنا جُرم سویکار هَے اتے بھاای ساهب لای ِاستوں سِوا کوای رستا نهیں سی کِ سنےه اتے روس مِلے سبداں وِّچ مےرا ستِکار کرن۔

'ِاس ترھاں اںگرےجی پڑھےگا, تاں جِںدگی بھر پڑھدا رهےںگا اتے اّکھر وی نهیں آاُنا۔ اںگرےجی پڑھنا کوای هاسا-مکھَول نهیں هَے جو چاهے پڑھ لوے; نهیں تاں هر لںڈی- بُّچی اںگرےجی دی وِدوان هو جاںدی۔ دِن-رات اّکھاں کھراب کرنیآں پَےںدیآں نے اتے کھُون جلااُنا پَےںدا هَے, پھےر کِتے جا کے ِاه وِّدِآ پراپت هُںدی هَے اتے پھِر وی آاُںدی کِنّی کُ هَے, بّس نام دی۔ وّڈے-وّڈے وِدوان وی سُّدھ اںگرےجی نهیں لِکھ سکدے, بولنا تاں دُور دی گّل اتے مَےں کهِںدا هاں, کِ تُوں کِنّا کھوتا هَےں کِ مَےنُوں دےکھ کے وی سبک نهیں لَےںدا۔ مَےں کِنّی مِهنت کردا هاں, ِاه تاں تُوں آپنیآں اّکھاں نال دےکھدا هی هَےں, جے نهیں دےکھدا تاں ِاه تےریآں اّکھاں دا کسُور هَے, تےری اکل دا کسُور هَے۔ ِانّے مےل-تماسے هُںدے نے, تُوں کدے مَےنُوں جاںدے دےکھِآ ? روج هی کرِکٹ اتے هاکی مَےچ هُںدے نے, مَےں کولوں وی نهیں لںگھدا۔ همےساں پڑھدا رهِںدا هاں۔ اُتوں ِاّک-ِاّک جمات وِّچ دو-دو, تِنّ-تِنّ سالاں وِّچ اڑِآ رهِنا هاں; پھےر وی تُوں کِوےں آس کردا هَےں کِ تُوں ِاںجھ کھےڈ-کُّد وِّچ سماں برباد کرکے پاس هو جاوےںگا ? مَےنُوں تاں دو-تِنّ سال هی لگدے نے, تُوں ساری اُمر ِاسے جمات وِّچ سڑدا رهےںگا! جے تُوں ِاسے ترھاں اُمر لںگھااُنی هَے تاں بِهتر هَے گھرے چلِآ جا اتے مجے نال گُّلی ڈںڈا کھےڈ۔ دادے دی مِهنت دی کماای دے رُپاے کِاُں برباد کری جاناں۔"

مَےں ِاه جھِڑک سُنکے هںجھُو وهااُن لگدا۔ جواب وی کی سی۔ گلتی تاں مَےں کیتی سی, پر جھِڑکاں کَون سهے? بھاای ساهب اُپدےس دےن دی کلا وِّچ نِپُنّ سن۔ اَےسیآں چُبھویآں گّلاں کهِںدے, اَےسے-اَےسے سبداں دے تیر چلااُںدے, کِ مےرے جِگر دے ٹُکڑے هو جاںدے اتے هِںمت ٹُّٹ جاںدی۔ ِاس ترھاں جان هُولویں مِهنت کرن دی سکتی مےرے وِّچ نهیں

آاُںدی سی اتے اُس نِراسا وِّچ تھوڑی دےر لای مَےں سوچن لگدا - کِاُں نا گھر چلا جاواں۔ جو کںم مےرے وّسوں باهر هَے اُهدے نال پںگا لَے کے آپنی جِںدگی کِاُں برباد کراں۔ مَےنُوں مُورکھ بنے رهِنا منجُور سی, پر اَونی مِهنت ! مَےنُوں تاں چّکر آ جاںدا سی; پر گھںٹے دو گھںٹے بااد نِراسا دے بّدل هٹ جاںدے اتے مَےں ِارادا کردا کِ اّگے توں پُورا من لا کے پڑھاںگا۔ تُرںت مَےں ِاّک سماں-سارنی بنا لَےںدا۔ بِناں پهِلاں کوای نکسا بنااے, کوای ےوجنا تِآر کیتے کںم کِوےں سُرُو کراں۔ سماں-سارنی وِّچ کھےڈن دی مّد بِلکُل هی اُّڈ جاںدی۔ سوےرے ساجھرے اُّٹھنا, چھے وجے مُوںه-هّتھ دھو, ناستا کرکے, پڑھن بَےٹھ جانا۔ چھے توں اّٹھ تّک اںگرےجی, اّٹھ توں نَوں تّک گنِت, نَوں توں ساڈھے نَوں تّک ِاتِهاس, پھِر بھوجن اتے سکُول۔ ساڈھے تِنّ وجے سکُولوں واپس آ کے اّدھا گھںٹا ارام کرنا, چار توں

پںج بھُوگول, پںج توں چھے تّک وِآکرن اّدھا گھںٹا هوسٹل دے ساهمنے ٹهِلنا, ساڈھے چھے توں سّت تّک اںگرےجی واک بنااُنے, پھِر بھوجن کرکے اّٹھ توں نَوں تّک انُواد, نَوں توں دس تّک هِںدی, دس توں گِآراں تّک هور وِسے, پھِر ارام۔

پر سماں-سارنی بنااُنا ِاّک گّل هَے, تے اُس 'تے امل کرنا هور گّل هَے۔ پهِلے هی دِن اُسدی اُلںگھنا سُرُو هو جاںدی۔ مَےدان دی اُه سُکھد هرِآلی, هوا دے هلکے- هلکے بُّلے, پھُّٹبال دا اُه اُّچھلنا, کبّڈی دے اُه داا-پےچ, والیوال دی اُه تےجی تے پھُرتی, مَےنُوں انجانے هی اتے اٹّل رُوپ وِّچ کھِّچ لِجاںدی اتے اُتھے جاںدے هی مَےں سبھ کُّجھ بھُّل جاںدا۔ اُه جانلےوا سماں-سارنی, اّکھاں دُکھااُنیآں کِتاباں, کِسے دی ےاد نا رهِںدی, اتے بھاای ساهب نُوں نسیهت دےن اتے بےِاّجتی کرن دا مَوکا مِل جاںدا۔ مَےں اُهناں دے پرچھاوےں توں بھّجدا, اُهناں دیآں اّکھاں توں دُور رهِن دی کوسِس کردا, کمرے وِّچ ِاس ترھاں دّبے پَےریں آاُںدا کِ اُهناں نُوں پتا هی نا لگدا۔ اُهناں دی نجر مےرے ’تے پای اتے مےری جان نِّکلی۔ همےساں سِر 'تے ِاّک نںگی تلوار لٹکدی مهِسُوس هُںدی۔ پھِر وی جِوےں مَوت اتے مُسیبت وِّچ وی ِانسان موه اتے مايا دے بںدھن وِّچ جکڑِآ رهِںدا هَے, مَےں جھِڑکاں اتے دھمکیآں توں بااد وی کھےڈن-کُّدن دا اپمان نا کر سکدا۔

2

سلانا پریکھِآ هوای ۔ بھاای ساهب پھےل هو گاے اتے مَےں پاس هو گِآ, اُه وی پهِلے درجے وِّچ۔ مےرے اتے اُهناں وِّچ سِرپھ دو سال دا پھرک رهِ گِآ سی۔ من وِّچ آای, بھاای ساهب نُوں کَےڑے-هّتھیں لواں - کِّتھے گای تُهاڈی اُه کٹھور تپّسِآ? مَےنُوں دےکھو, مَوجاں نال کھےڈدا رِها پھِر وی پهِلے درجے وِّچ پاس هويا هاں ۔ پر اُه ِانّے دُکھی تے اُداس سن کِ مَےنُوں اُهناں نال دِلیں همدردی هوای اتے اُهناں دے جکھم 'تے نمک چھِڑکن دا وِچار سرمناک مهِسُوس هويا۔ هاں, هُن مَےنُوں آپنے اُپر تھوڑا جِها هںکار هويا اتے آتم-سنمان وی ودھِآ ۔ بھاای ساهب دا اُه رواب مےرے 'تے نا رِها۔ مَےں اجادی نال کھےڈن-کُّدن وِّچ سامِل هون لّگِآ۔ دِل مجبُوت سی ۔ جے اُهناں نے کُّجھ کِها, تاں ساپھ کهِ دِآںگا - آپنا کھُون جلا کے تُسیں کِهڑا تیر مار لِآ۔ مَےں تاں کھےڈن-کُّدن دے باوجُود وی پهِلے درجے وِّچ پاس هويا هاں۔ اواج وِّچ ِاه هَےںکڑ جاهر کرن دی هِںمت نا هون دے باوجُود وی مےرے رںگ-ڈھںگ توں ساپھ جاهِر هُںدا سی کِ بھاای ساهب دی اُه دهِست هُن مےرے 'تے نهیں سی ۔ بھاای ساهب نے وی ِاسنُوں مهِسُوس کر لِآ سی - اُهناں دی سهِج بُّدھی بڑی تےج سی اتے جدوں ِاّک دِن مَےں پُورا دِن گُّلی-ڈںڈے وِّچ گُجارن توں بااد روٹی کھان سمےں مُڑِآ تاں بھاای ساهب نے جِوےں تلوار دھُوه لای اتے مےرے 'تے ٹُّٹ پاے "دےکھ رِها هاں, ِاس سال پاس هو گِآ اتے پهِلے درجے وِّچ آ گِآ, تاں تےرا دِماگ پھِر گِآ هَے; پر بھاایجان گھُمںڈ تاں وّڈِآں-وّڈِآں دا نهیں ٹِکِآ, تےری کی اَوکات ? ِاتِهاس وِّچ راون دا هسر تاں پڑِآ هی هواُو۔ اُهدے چرِّتر توں تُوں کی سِّکھِآ لای هَے ? جاں اَےںوے هی پڑھ لِآ? سِرپھ ِامتِهان پاس کر لَےنا کوای چیج نهیں, اسل گّل هَے اکل دا وِکاس۔ جو کُجھ پڑھو, اُهدا ارتھ سمجھو۔ راون دھرتی دا مالک سی۔ ِاهو جِهے راجے نُوں چّکرورتی کهِںدے هن۔ اّج-کّل اںگرےجاں دے راج دا وِستھار بهُت ودھِآ هَے, پر اُهناں نُوں چّکرورتی نهیں کهِ سکدے۔ سںسار وِّچ انےکاں کَوماں اںگرےجی دی گُلامیں سویکار نهیں کردیآں, بِلکُل اجاد۔ راون چّکرورتی راجا سی, سںسار دے سارے راجے اُهنُوں لگان دِںدے سی۔ وّڈے-وّڈے دےوتے اُهدی گُلامیں کردے سن۔ اّگ اتے پانی دے دےوتا اُهدے داس سن; پر اُهدا اںت کی هويا ? هںکار نے اُهدا نامو-نِسان تّک مِٹا دِّتا, کوای اُهنُوں پانی دی ِاّک گھُّٹ وی دےن والا وی نهیں بچِآ۔ آدمی هور بُرے کںم جو چاهے کرے; پر هںکار نا کرے, آکڑے نا۔ هںکار کیتا, اتے

دین-دُنیآں دوواں توں گِآ۔ سَےتان دا هال وی پڑھِآ هی هونا ۔ اُهنُوں ِاه هںکار سی کِ رّب دا اُستوں وّدھ سّچا بھگت هور کوای هَے هی نهیں۔ اںت 'چ ِاه هويا کِ سورگ توں نرک وِّچ بھےج دِّتا گِآ۔ ساهےرُوم نے وی ِاّک وار هںکار کیتا سی۔ بھیکھ مںگدا-مںگدا مر گِآ۔ تُوں تاں هالے ِاّک جمات هی پاس کیتی هَے, اتے تےرا هُنے توں هی سِر پھِر گِآ, پھِر تاں تُوں پڑھ گِآ اّگے۔ ِاه سمجھ لَے کِ تُوں آپنی مِهنت نال نهیں پاس هويا, انّے هّتھ سیرنی لّگی هَے۔ پر سیرنی وی ِاّک وار هی هّتھ لّگ سکدی هَے, وار-وار نهیں۔ کدے- کدے گُّلی ڈںڈے وِّچ وی تیر-تُّکا لّگ جاںدا هَے ۔ پر ِاهدے نال کوای سپھل کھِڈاری نهیں بن جاںدا۔ سپھل کھِڈاری اُه هَے, جِسدا کوای نِسانا کھالی نا جاوے۔ مےرے پھےل هون 'تے نا جاه۔ مےری جمات وِّچ آوےںگا تاں دںداں هےٹھ جیبھ آ جااُو, جدوں الجبرا اتے جُمَےٹری نال واه پِآ, اتے ِاںگلِستان دا ِاتِهاس پڑھنا پِآ۔ بادساهاں دے نام ےاد رّکھنے سَوکھے نهیں۔ اّٹھ-اّٹھ تاں هَےنری هی هواے نے۔ کِهڑا کاںڈ کِس هَےنری دے سمےں هويا سی, ِاه ےاد کرنا سَوکھا سمجھدا هَےں تُوں ? هَےنری سّتوےں دی جگھا اّٹھواں لِکھِآ نهیں کِ نںبر کّٹے گاے۔ جیرو وی نهیں مِلنی, جیرو وی! کِهڑے کھِآلاں 'چ پھِرداں۔ درجناں تاں جےمس هواے نے, درجناں وِلیامس, ویهاں چارلس ۔ دِماگ گےڑے کھان لّگ جاںدا ۔ اںدھراتا هو جاںدا ۔ ِاهناں مر جانِآں نُوں ناں وی نهیں سی سُّجھدے۔ ِاّک هی نام مگر دُوجا, تیجا, چَوتھا, پںجواں لااُںدے چلے گاے۔ مَےنُوں پُّچھدے تاں دس لّکھ نام دّس دِںدا اتے جُمَےٹری توں تاں رّب هی بچاوے! 'ا ا ا' دی تھاں جے کِتے 'ا ا ا' لِکھ دِّتا تاں سارے نںبر کّٹے گاے۔ کوای ِاهناں جالم ادھِآپکاں نُوں نهیں پُّچھدا کِ آکھر 'ا ا ا' اتے 'ا ا ا' وِّچ کی پھرک هَے, اتے بِناں متلب دی گّل توں وِدِآرتھیآں دا کھُون چُوسدے نے ۔ دال-چَول-روٹی کھادھی جاں دال-روٹی- چَول, ِاهدے وِّچ کی رّکھِآ هَے, پر ِاهناں نُوں کی پرواه۔ اُه تاں بّس اُهی دےکھدے نے جو کِتاب وِّچ لِکھِآ هويا هَے۔ چاهُںدے نے کِ وِدِآرتھی اّکھر-اّکھر اُوےں هی رٹ لَےن اتے ِاسے رّٹے نُوں پڑھاای کهِںدے نے۔ اتے آکھر ِاهناں بِناں سِر-پَےر دیآں گّلاں نُوں پڑھن دا کی پھاِادا ? ِاس رےکھا 'تے اُه لںب سُّٹو, تاں ادھار توں دُّگنا هووےگا۔ پُّچھو, ِاهدا پھاِادا ? مےرے وّلوں تاں دُّگنا نهیں, چَوگنا هو جاوے, جاں اّدھا هی رهِجے; پر پریکھِآ وِّچ پاس هونا هَے, تاں ِاه سبھ بکواس ےاد کرنی پوےگی۔ کهِ دِّتا— 'سمےں دی پابںدی' 'تے ِاّک لےکھ لِکھو, جو چار ورکِآں توں گھّٹ نا هووے۔ هُن تُسیں کاپی ساهمنے کھولو, کلم هّتھ وِّچ لوو اتے پِّٹی چّلو ِاهدے نام نُوں۔ کَون نهیں جاندا کِ سمےں دی پبںدی بهُت چںگی گّل هَے, ِاس نال ِانسان دے جیون وِّچ سںجم آ جاںدا هَے, دُوجے اُهنُوں پِآر کرن

لگدے نے اتے اُسدے کاروبار وِّچ اُّنتی هُںدی هَے; پر هُن ِاس نِّکی جِهی گّل 'تے چار ورکے کِوےں بھریاے۔ جو گّل ِاّک سبد وِّچ کهی جا سکدی هووے, اُهنُوں چار ورکِآں وِّچ لِکھن دی کی لوڑ? مَےں تاں ِاسنُوں بےوکُوپھی کهِںدا هاں۔ ِاه تاں سمےں دی بّچت نهیں سگوں اُسدا دُراُپےوگ هَے کِ وِآرتھ هی کِسے گّل نُوں تھوپِآ جاوے ۔ اسیں چاهُںدے هاں, آدمیں نے جو کُّجھ کِها جاوے, تُرںت کرے تے آپنے راه پوے ۔ پر نهیں, تُهانُوں چار ورکے هی کالے کرنے پَےنگے; چاهے جِوےں وی لِکھو۔ اتے ورکے وی پُورے پھُّلسکےپ دے اکار دے۔ ِاه وِدِآرتھیآں 'تے اّتِآچار نهیں تاں هور کی هَے ? اُّتوں کِها جاںدا هَے, سںکھےپ وِّچ لِکھو! سِرے ای لا دِںدے نے! سمےں دی پبںدی 'تے سںکھےپ وِّچ لےکھ لِکھو, جو چار ورکِآں توں گھّٹ نا هووے۔

ٹھیک! سںکھےپ وِّچ تاں چار ورکے هواے, نهیں تاں ساِاد سَو-دو سَو پنّے لِکھوااُںدے۔ تےج وی بھّجو اتے هَولی-هَولی وی ۔ پُّٹھی گّل نیں ِاه ? بّچا وی ِانّی کُ گّل سمجھ سکدا هَے; پر ِاهناں ادھِآپکاں نُوں ِانّی اکل وی نهیں۔ اُّتوں دااوا کرنگے کِ اسیں ادھِآپک هاں۔ مےری جمات وِّچ آوےںگا بّچُو, تاں سارے پاپڑ وےلنے پَےنگے اتے اُدوں پتا لّگُو آٹا-دال کی بھاا وِکدی آ۔ ِاس جمات وِّچ پهِلے 'تے آياں, تاں تےرے بھُوںجے پَےر نی لگدے۔ ِاس لای مےرا کهِنا منّ۔ بھاوےں پھےل هو گِآ هاں, پر تےرے نالوں وّڈا هاں, دُنیآداری دا تےرے نالوں کِتے جِآدا تجربا هَے۔ جو کُّجھ مَےں کهِنّا, اُهنُوں پّلے بنّ لَے, نهیں تاں پچھتااےںگا۔"

سکُول دا سماں نےڑے سی, نهیں تاں رّب جانے ِاه اُپدےس-مالا کدوں مُّکدی, کھانا اّج مَےنُوں بےسُآد لّگ رِها سی ۔ جدوں پاس هون 'تے ِاه اپمان هو رِها هَے, تاں پھےل هون 'تے تاں ساِاد جان هی کّڈھ لای جاوے۔ بھاای ساهب نے آپنی جمات دی پڑھاای دا جو بھِاںکر چِّتر کھِّچِآ سی; اُسنے مَےنُوں ڈرا دِّتا۔ سکُول چھّڈ کے گھر نهیں بھّجِآ, ِاهی هَےرانی هَے; پر ِانّے اپمان توں بااد وی کِتاباں توں مےری دُوری اُوےں دی اُوےں بنی رهی۔ کھےڈن-کُّدن دا کوای وی مَوکا هّتھوں نا جان دِںدا۔ پڑھدا وی; پر بهُت هی گھّٹ, بّس ِانّا هی کِ روج دا

کںم پُورا هو جاوے اتے جمات وِّچ جلیل نا هونا پوے۔ آپنے وِّچ جو وِسواس پَےدا کیتا سی, اُه پھِر الوپ هو گِآ اتے پھِر چوراں جِها جیون بِتااُن لّگا۔

3

پھےر سلانا پریکھِآ هوای, اتے کُّجھ اجِها سںےوگ هويا کِ مَےں پاس هو گِآ اتے بھاای ساهب پھےل هو گاے ۔ مَےں بهُتی مِهنت نهیں سی کیتی; پر پتا نهیں کِوےں پهِلا درجا آ گِآ۔ مَےنُوں کھُد هَےرانی هو رهی سی۔ بھاای ساهب نے جان هُولویں مِهنت کیتی سی۔ سِلےبس دا ِاّک-ِاّک سبد چّٹ گاے سن, رات نُوں دس وجے تّک جاگنا اتے سوےرے چار وجے اُّٹھنا, چھے وجے توں ساڈھے نَوں وجے تّک کِتاباں وِّچ کھُبھے رهِںدے; پر وِچارے پھےل هو گاے۔ مَےنُوں اُهناں 'تے ترس آاُںدا سی! نتیجا سُنايا گِآ, تاں اُه رو پاے اتے مَےں وی رون لّگِآ۔ آپنے پاس هون دی کھُسی اّدھی رهِ گای! مَےں وی پھےل هو گِآ هُںدا, تاں بھاای ساهب نُوں ِانّا دُّکھ نا هُںدا, پر هونی نُوں کَون ٹال سکدا هَے۔

مےرے اتے بھاای ساهب وِّچ هُن سِرپھ ِاّک سال دا پھرک رهِ گِآ سی۔ مےرے من وِّچ ِاّک کمینی بھاونا پَےدا هوای کِ بھاای ساهب ِاّک هور سال پھےل هو جان, تاں مَےں اُهناں دے برابر هو جاواںگا, پھِر اُه کِس ادھار 'تے مَےنُوں بےِاّجت کر سکنگے, پر مَےں ِاس کمینے وِچار نُوں درِڑتا نال کّڈھ دِّتا۔ آکھر اُه مَےنُوں مےری بھلاای لای هی جھِڑکدے هن۔ مَےنُوں ِاس وےلے بُرا جرُور لگدا هَے, پر ِاه ساِاد اُهناں دے اُپدےساں دا هی اسر هووے کِ مَےں پاس هوای جا رِها هاں, اُه وی ِانّے ودھیآ نںبراں نال۔

هُن بھاای ساهب کُّجھ نرم پَے گاے سن ۔ کای وار مَےنُوں جھِڑکن دا مَوکا مِلن 'تے وی اُهناں ٹھرںمےں توں کںم لِآ۔ ساِاد کھُد سمجھن لّگے سی کِ مَےنُوں جھِڑکن دا ادھِکار اُهناں نُوں نهیں رِها, جاں جے رِها وی تاں بهُت گھّٹ۔ مےری منمرجی وی ودھی۔ مَےں اُهناں دی سهِنسیلتا دا گلت پھاِادا لَےن لّگ پِآ۔ مےری کُّجھ اجِهی دھارنا بنی کِ مَےں پاس هو هی جاواںگا, پڑھاں چاهے نا پڑھاں, مےری کِسمت مِهربان هَے; ِاس لای بھاای ساهب دے ڈر نال جو تھوڑا-بهُتا پڑھدا سی, اُه وی بںد هو گِآ۔ مَےنُوں پتںگ اُڈااُن دا نواں سَوک پَے گِآ سی اتے هُن سارا دِن پتںگباجی دی بھےںٹ هی چڑدا; پھِر وی مَےں بھاای ساهب دی ِاّجت کردا ساں, اتے اُهناں توں چوری پتںگ اُڈااُںدا ساں ۔ ڈور دےنی, کنّی بنّنی, پتںگ مُکابلے دیآں تِآریآں آد سمّسِآواں سبھ گُپت رُوپ وِّچ هّل هو جاںدیآں سن ۔ مَےں بھاای ساهب نُوں ِاه سّک نهیں هون دےنا چاهُںدا سی کِ اُهناں دا آدر اتے لِهاج مےری نِگھا 'چ گھٹ گِآ سی ۔

ِاّک دِن سام دے سمےں, هوسٹل توں دُور مَےں ِاّک پتںگ لُّٹن لای بڑی تےجی نال بھّجِآ جا رِها سی۔ اّکھاں اسمان وّل سن اتے من اُس اکاسی راهی وّل, جو دھیمی گتی نال جھُومدا دھرتی وّل چلِآ آ رِها سی, جِوےں کوای آتما سورگ توں نِّکل کے اُداس من نال نوےں سںسکار گرهِن کرن لای آ رهی هووے۔ مُںڈِآں دی پُوری سَےنا ڈھاںگے اتے جھاڑیدار باںس لای ِاهناں دا سواگت کرن لای بھّجی آ رهی سی۔ کِسے نُوں آپنے اّگے-پِّچھے دی کھبر نهیں سی۔ سارے جِوےں اُس پتںگ نال هی اکاس وِّچ اُّڈ رهے سی, جِّتھے سبھ کُّجھ پّدھرا هَے, نا موٹرکاراں هن, نا ٹراماں تے نا گّڈیآں۔

اچانک بھاای ساهب نال مےری مُّٹھبھےڑ هو گای, جو ساِاد بجار 'چوں واپِس آ رهے سن۔ اُهناں نے اُتھے هی هّتھ پھڑ لِآ اتے گُّسے وِّچ کهِن لّگے, "ِاهناں بجارُو لڑکِآں نال دھےلے دے پتںگ پِّچھے دَوڑدے تَےنُوں سرم نهیں آاُںدی? تَےنُوں ِاس گّل دا وی کوای لِهاج هَے کِ هُن تُوں نیویں جمات وِّچ نهیں; سگوں اّٹھویں جمات وِّچ هو گِآ هَےں اتے مَےتھوں سِرپھ ِاّک جمات پِّچھے هَےں۔ آکھر بںدے نُوں کُّجھ تاں آپنی هَےسیات دا کھِآل کرنا چاهیدا هَے۔ ِاّک جمانا سی کِ لوک اّٹھویں پاس کرکے ناِاب تهِسیلدار لّگ جاںدے سی۔ مَےں کِنّے هی مِڈلچیآں نُوں جاندا هاں, جو پهِلے درجے دے ڈِپٹی مجِسٹرےٹ جاں سُپرڈَےںٹ هن۔ کِنّے هی اّٹھویں جمات والے ساڈے لیڈر اتے اکھباراں دے سمپادک هن۔ وّڈے-وّڈے وِدوان اُهناں هےٹھ کںم کردے هن اتے تُوں اُسے اّٹھویں جمات وِّچ آ کے بجارُو مںڈیر نال پتںگ مگر بھّجِآ جا رِها هَےں ۔ مَےنُوں تاں تےری بےوکُوپھی 'تے دُّکھ هُںدا هَے۔ تُوں سمجھدار هَےں, ِاهدے وِّچ تاں کوای سّک نهی, پر اُه دِماگ کِس کںم دا, جو ساڈے آتم-سنمان دی هّتِآ کرے ۔ تُوں آپنے من وِّچ سوچدا هووےںگا, کِ مَےں بھاای ساهب توں ِاّک جمات پِّچھے هاں, اتے هُن اُهناں نُوں مَےنُوں کُّجھ وی کهِن دا هّک نهی; پر ِاه تےرا بھُلےکھا هَے۔ تَےتھوں پںج سال وّڈا هاں اتے تُوں چاهے اّج هی مےری جمات وِّچ آ جاوےں- اتے ِامتِهان جاںچن والِآں دا وی

ِاهی هال هَے; تاں بےسّک تُوں اگلے سال مےرے برابر هو جاوےںگا اتے ساِاد هور ِاّک سال بااد مَےتھوں اّگے وی نِّکل جاوےں - پر مےرے اتے تےرے وِّچ جو پںج سال دا اںتر هَے, اُهنُوں رّب وی نهیں مِٹا سکدا۔ مَےں تےرے نالوں پںج سال وّڈا هاں اتے همےساں رهاںگا! مَےنُوں دُنیآں اتے جِںدگی دا جِنّاں تجربا هَے, تُوں اُسدی برابری وی نهیں کر سکدا, چاهے تُوں اَےّم. اے. اتے ڈی. لِٹ اتے ڈی. پھِل هی کِاُں نا کر لوےں ۔ سمجھ کِتاباں توں نهیں آاُںدی, دُنیآں دےکھن نال آاُںدی هَے ۔

ساڈی ماں نے تاں کوای جمات پاس نهیں کیتی, اتے دادا وی ساِاد پںجویں- چھےویں جمات توں اّگے نهیں گِآ; پر اسیں چاهے پُوری دُنیآں دی وِّدِآ پڑھ لایاے, ماں اتے دادے نُوں سانُوں سمجھااُن اتے سُدھارن دا هّک همےسا رهےگا۔ ِاس لای نهیں کِ اُه ساڈے جنمداتا هن; سگوں ِاس لای کِ اُهناں نُوں دُنیآں دا ساڈے نالوں جِآدا تجربا هَے اتے رهےگا۔ امریکا وِّچ کِس ترھاں دا سِآسی ڈھاںچا هَے, اتے اّٹھوےں هَےنری نے کِنّے وِآه کیتے اتے اکاس وِّچ کِنّے گرهِ هن, ِاه گّلاں چاهے اُهناں نُوں نا پتا هون; پھِر وی اجِهیآں هجاراں گّلاں هن, جِنّھاں دا گِآن اُهناں نُوں ساڈے نالوں ودھےرے هَے۔ رّب نا کرے, مَےں اّج بِمار هو جاواں, تاں تَےنُوں هّتھاں-پَےراں دی پَے جاوےگی۔ دادے نُوں تار بھےجن توں بِناں تَےنُوں کُّجھ نهیں سُّجھنا; پر تےری تھاں دادا هووے, تاں کِسے نُوں تار نا بھےجن, نا گھبرااُن, نا بےهال هون۔ پهِلاں کھُد بِماری پهِچان کے ِالاج کرنگے, اُس وِّچ سپھل نا هواے, تاں کِسے ڈاکٹر نُوں بُلااُنگے۔ بِماری تاں کھَےر وّڈی چیج هَے۔ آپاں تاں ِاه وی نهیں جاندے کِ مهینے بھر دا کھرچا کِوےں چلايا جاوے۔ جو کُّجھ دادا جی بھےجدے هن, اُهنُوں اسیں ویه-باای تّک کھرچ دِںدے هاں, اتے پھِر پَےسے-پَےسے نُوں ترسدے هاں ۔ ناستا بںد هو جاںدا هَے, دھوبی اتے ناای مُوںه پھےرن لگدے هن, پر جِنّاں اّج تّک آپاں کھرچ رهے هاں, اُستوں اّدھے نال دادے نے آپنی اُمر دا وّڈا هِّسا ِاّجت اتے نےکنامی نال بِتايا هَے اتے ٹّبر دا پالن-پوسن هَے جِس وِّچ اسیں سارے رلکے نَوں جنے سی۔ آپنے هَےّڈ ماسٹر ساهب نُوں هی دےکھ۔ اَےّم. اے. هَے

کِ نهیں; اتے ِاّتھوں دی اَےّم. اے. نهیں, آکسپھورڈ دی۔ ِاّک هجار رُپاے مِلدے نے; پر اُهناں دے گھر دا پربںدھ کَون چلااُںدا هَے? اُهناں دی بُّڈھی ماں۔ هَےّڈ ماسٹر ساهب دی ڈِگری ِاّتھے بےکار هو گای۔ پهِلاں کھُد گھر دا ِاںتجام کردے سی۔ کھرچا هی پُورا نهیں سی هُںدا۔ کرجای رهِںدے سی۔ جدوں توں اُهناں دی ماں نے پربںدھ آپنے هّتھاں وِّچ لِآ هَے, گھر وِّچ جِوےں لّچھمی آ گای هووے۔ تاں بھاایجان, ِاه گھمںڈ آپنے دِلوں کّڈھ دے کِ تُوں مےرے نےڑے آ گِآ هَےں اتے هُن اجاد هَےں۔ مےرے دےکھدِآں تُوں کُراهے نهیں پَے سکےںگا۔

جے تُوں ِااَوں نهیں منّےںگا تاں مَےں (تھّپڑ دِکھاکے) ِاسدی ورتوں وی کر سکدا هاں۔ مَےں جاندا هاں کِ تَےنُوں مےریآں گّلاں جهِر لّگ رهیآں نے... "

اُهناں دی ِاس نویں ترکیب اّگے مےرا سِر جھُک گِآ۔ مَےنُوں اّج سّچیں هی آپنے چھوٹے هون دا اهِساس هويا اتے بھاای ساهب پرتی مےرے من وِّچ سردھا پَےدا هو گای, مَےں سےجل اّکھاں نال کِها - "بِلکُل نهیں, تُسیں جو کُّجھ کهِ رهے هو, اُه بِلکُل سّچ هَے اتے تُهانُوں ِاه کهِن دا هّک هَے۔”

بھاای ساهب نے مَےنُوں گلے نال لا لِآ اتے بولے - "مَےں پتںگ اُڈااُن توں منا نهیں کردا۔ مےرا وی جی للچااُںدا هَے; پر کی کراں, کھُد کُراهے پواں, تاں تےری رّکھِآ کِوےں کرُوں ? ِاه جِںمےواری وی تاں مےرے سِر هَے!"

سںےوگ نال اُسے سمےں ِاّک کّٹِآ هويا پتںگ ساڈے سِر اُّپروں گُجرِآ۔ اُسدی ڈور لمک رهی سی۔ لڑکِآں دا ِاّک جھُںڈ پِّچھے-پِّچھے بھّجِآ آ رِها سی ۔ بھاای ساهب لںمے هی سن! کُّد کے اُهدی ڈور پھڑ لای اتے بڑی تےجی نال هوسٹل وّل دَوڑے۔ مَےں مگر- مگر دَوڑ رِها سی۔

***