واهگے والی لکیر دا مَوکھِک ِاتِهاس

ڈا. سربجیت سِںگھ چھینا دی رچنا 'واهگے والی لکیر' (وِچھڑے پرِواراں دا ِاتِهاس) مُول رُوپ وِچ 1947 دی دےس وںڈ توں اُپجے لهِںدے اتے چڑھدے دوهاں پںجاباں دے لوکاں دے دُکھد انُبھو دا اُّتم پُرکھی بِآن هَے۔

پُستک دے وِدھاگت ادھِاَےن دے آدھار اُّتے ِاه رچنا مَوکھِک ِاتِهاس دی کوٹی وِچ سامل هُںدی هَے۔ لِکھتی ِاتِهاسک سامگری دی اُپلّبدھی دے, ٹاکرے اُّتے لوک-من دے سّچ دیآں سینا-بسینا تُریآں آاُںدیآں کهانیآں دے وےروے ادھِک بھروسےےوگ تے جیوںت هُںدے هن اتے ِانھاں دی سںبھال دی چےتنا دا جاگنا منُّکھی سماج لای سدا هِتکاری هُںدا هَے۔ ڈا. چھینا نے گُردوارِآں دی ےاترا سمےں نِجی رُوپ وِچ اتے ڈَےلیگےسناں وِچ سامل هو کے پاکِستان دے سپھر سمےں آاے ِادھروں اُدھروں اُجاڑے دے سںتاپے وِاکتیآں کولوں ِاکتّت ِاس پرکار دی سامگری نُوں کلمبّدھ کرکے ِاک نِوےکلا کارج کیتا هَے۔ ِاه رچنا اُنھاں ماڑے دِناں دی دسا نُوں وی بِآن کردی هَے اتے بھوِّکھ وِچ پرسپر پِآر اتے ساںجھاں دے وِرسے نُوں بناای رّکھن دی دِسا نُوں وی پرپّک کرن وِچ سهاای هُںدی هَے۔

رچنا وِچ پےس گھٹناواں دے آدھار اُّتے ِاک وّڈی تراسدِک ستھِتی اُدوں بندی هَے جدوں لےکھک نُوں کای وِاکتیآں دے پھَوت هو جان دی سُوچنا پراپت هُںدی هَے۔ پرِوار دے بھاپا جی (پِتا) دے آپنے وِچھڑے مِّتراں-بےلیآں اتے هموتناں لای بھےجے ےاداں دے ڈھواے اتے ماں مِّٹی نُوں سِجدا کرن دی تمنّا ِاس ستھِتی وِچ جیادِآں جی پُوری نا کر سکن دی اُداسی دا اهِساس لےکھک سںگ سدا لای جُڑ گِآ هَے۔ 'کِس نُوں مِلاںگا کِس نُوں دساںگا' دے بِرتاںت دے اںترگت پےس اُداسین وےروے, تُر گِآں تے وِچھڑ

گِآں دیآں هسرتاں دے دپھن دی بات کهِںدے هن ۔ لےکھک ِاک جنم بھُوںمی, ساںجھی بولی اتے سبھِآچار نال جُڑے پںجابیآں دے اُجاڑے اتے وِچھوڑے دی گاتھا کهِن دے نال سرکار دی پّدھر اُّتے ویجے, سُرّکھِآ, سهُولتاں دیآں اَوکڑاں دی نِساندےای کردا هَے۔ ِانھاں لوکاں نے لےکھک سمےت وِچھڑِآں نال سمےں سِر مےل نهیں هون دِّتا۔ پُوربی پّچھمی پںجاب وِچ سکِآں توں وّدھ پِآرِآں دے تُر جان دی هےاتی جانکے وِّچھڑے پرِواراں دے سمےں دی مرم نال سیتے جکھم, مُڑ اُّدھڑ جاںدے هن۔ سںتالی دے اُجاڑے سمےں نںبردار (لےکھک دا دادا) دے پِآر توں پربھاوِت جوان اُمر دا نِهالا مسیه بجِد هو کے کاپھلے وِچ پرِوار نال هِںدُستان آ جاںدا هَے۔ پّکا وسےبا وی ِاتھے کر لَےںدا هَے۔ پر پِچھلی ےاد دے سُپنے کِسے سمےں اُسنُوں اُچاواں کر دِںدے هن۔ ودھاوا وی اُنھاں سِمرتیآں سںگ جیاُوںدا هَے۔ اُدھر تااے دے پھَوت هو جان دی گھٹنا سُنکے اُسدے بھتیجے لےکھک دے هّتھوں تااے دی نِسانی (بھاںڈے) موڑ لَےن لای بےبّس هو جاںدے هن۔ پُستک وِچ اجِهیآں کای گھٹناواں پےس هن۔ ِاه  پُستک گھراں توں اُجڑے اُچاوِآں دیآں دُّکھ داِاک سِمرتیآں دی هِردے وےدھک گاتھا هَے۔

آپنی بھَےن اتے بھُوآ نُوں مِلکے آيا دلیپ سِںگھ گّڈی وِچ لےکھک نُوں وِچھڑے رِستےداراں دی منودسا بِآن کردا پھُّٹ پھُّٹ کے رو پَےںدا هَے۔ اُس نُوں چڑااُن آای بھَےن ولوں لےکھک نُوں سُّکھی- ساںدی هِںدُستان پهُںچااُن دی بھولے-بھاا کیتی سَوںپنا ِاس وںڈ دیآں کای پرتاں کھولدی هَے۔ اجِهے هور پرسںگ لےکھک دے من وِچ تھاں تھاں جاگرِت هُںدے هن۔

پُستک وِچ پےس تّتھاں توں وِدِت هُںدا هَے دھرت وںڈی گای, پانی وںڈے گاے لّکھاں لوکاں دی جان-مال دا نُکسان هويا۔ وّڈی پّدھر اُّتے منُّکھی گھان هويا۔ موه-مُهّبت, دوستیآں, دُسمنیآں وِچ بدل گایآں۔ پر جنم بھوںِا, بولی اتے سبھِآچار دے ساںجھے تّتھ لوکاں دے مناں وِچلے پرسپر پِآر تے موه-تےه نُوں نا وںڈ سکے۔ دوهیں پاسیں پںجابی مےل هون تے ِاک دُوجے نُوں اُّڈ اُّڈ کے گلی گھُّٹ-گھُّٹکے مِلدے هن۔ رجا مهِمُود وِچھڑن مَوکے هُسیں-

هُبھی روںدا هَے۔ بھارت دے پردھان مںتری منموهن سِںگھ اتے اُسدے جماتی رجا مهِمُود دی مِلنی دا بھاو-بھِنّا درِس مِترتانا وپھاداری اتے ڈُوںگھے پِآر دی اُتم اُداهرن هَے۔ مهِمُود اتے پردھان مںتری دے بھرا جگِںدر سِںگھ کوهلی اتے لےکھک نال مِلنی بهُت اُداس گھٹنا هَے جدوں نَےن لںمی وهِنی تُر پَےںدے هن اتے گلوکڑیآ اّڈ نهیں هون دِںدیآں۔ ِاه سبھ پھرِستے هن جِهڑے ساجھاں نُوں هُن تّک سِںجدے آ رهے هن۔ دُوسرے پاسے پُستک وِچ درج پںجاب پُلِس دے رِٹاِاڈ اپھسر امرجیت سِںگھ دا انُبھو پےس هَے جدوں کای سالاں توں ِاکّٹھے وّسدے کُجھ لوک گلت اپھواهاں توں پربھاوت هو کے راتو-راتیں هَےوان بن گاے۔

هتھلی رچنا وِچ پےس پرسںگاں توں سپّسٹ هَے ماں-مِّٹی اتے بولی دی ساںجھ وتنوں دُور وی رںگ لَے آاُںدی هَے۔ کَےنےڈا دی اُنٹاریاَو سٹےٹ وِچ ڈا. جپھر ِاکبال اتے لےکھک دی نِکٹتا اتے پِآر دا آدھار ِاهو تّتھ بندا هَے۔

'سرهّد توں دِسدا آپناں پِںڈ' دے بِرتاںت وِچ دوها دےساں دا رَوچِکتا بھرپُور بھُوگولِک ادھِاَےن پےس هَے۔ اجنالا تهِسیل دے بلھڑوال پِںڈ اتے پاکِستان دے بدووال پِںڈ دے نجدیکی پھاسلے کرکے لوکاں وِچ سماجک اتے ججباتی تںداں وِچ وی نجدیکی بنی رهی۔

ماسٹر نجیر اهِمد وںڈ پِچھوں وی آپنے سکُول بلھڑوال وِچ سکُول بںد هون تے کُجھ دےر بّچِآں دے گھریں آ کے پڑھااُںدا رِها۔ وںڈ دے ِاتِهاسک پھَےسلے لوکاں دے مناں نُوں نهیں وںڈ سکے۔ کوهاں دُور بھاسدے نگراں دی ستھِتی کدی کُجھ کُ واٹاں دی وِّتھ اُّتے هون کرکے پںجابی, لهَوروں پھِروجپُر اتے لهَوروں اںمرِتسر کںم کرکے سا-دِن مُڑ جاںدے سن ۔ لوپوکے دا جمیندار دھنوںت سِںگھ سںدھُو دَوڑاک دسدا هَے"مَےں سوےرے لهَوروں تُر کے بھجدا هويا آپنے نانکے لوپوکے هو کے سام نُوں مُڑ آپنے گھر ننکانا ساهِب مُڑ جاںدا ساں۔ آپنے وتن نال آدرسک پِآر دیآں ِاس پرکار دیآں جھلکیآں انےکاں هن۔ پِںڈاں دی نےڑے ستھِتی دے آدھار اُّتے پںجاب واسیآں نے کای اکھَوتاں مُهاورِآں دی سِرجنا کر لای سی۔

پُستک وِچ لےکھک نے دِلچسپ لوک-کتھن اںکِت کیتا هَے جو سااُن بھادوں دے بّدل دی چڑدی گھٹا نال سںبںدھت هَے, اکھے "بدووال توں اُّٹھی گھٹا کدی کھالی نهیں گای۔” ِاه گّل دوهاں دھرتیآں دی نِکٹی ساںجھ نُوں پرگٹااُںدی هَے۔ لےکھک دی جگدےو کلاں وِآهی بھَےن اجے آپنیآں نِکٹی سهےلیآں هنیپھاں اتے کُرسَےداں دی ےاد لای تڑپدی هَے۔

'واهگے دی لکیر' سںتالی دی وںڈ سمےں گھٹی بھِآنکتا دی دسا نُوں وی وِاکت کردی هَے پر اجِهیآں بّجر بھُّلاں توں سُچےت رهِ کے پںجابیآں وِچ پُرانے پِآر نُوں نِبھاای رّکھن دی دِسا وی نِردھارت کردی هَے۔ پُستک دا لےکھک ِاس دِسا ول اگرسر هون دی چےتنا وی جگااُںدا هَے۔

ڈا. چھینا نے سرل پںجابی بھاسا اتے بِرتاںت رس نال گُّدھی ِاس پُستک دی رچنا نال پںجابیآں دے پرسپر پِآر, پچھان اتے ساںجھ دے مارگ اُّتے ِاک هور میل-پّتھر گّڈ دِّتا هَے جو ساںجھی مانوی سوچ نُوں سدا چانن پردان کردا رهےگا۔ ِاک سںجیدا وِسے نُوں ِانّی سپّسٹتا نال پےس کرن دا ِاه ےتن پاٹھکاں وِچ رچنا پرت اوس پڑھن دی رُچی اتے دِلچسپی اُتپنّ کرےگا مَےنُوں ِاه پُورا وِسواس هَے۔

هِںد-پاک دوستی دے الںبرداراں ولوں ِاس رچنا دا سُآگت کرنا بندا هَے۔ مےرے ولوں آپسی ساںجھاں دے سُنےهے دے ِاس سابدِک گُلدستے دی رچنا گُںداای لای پُستک دے لےکھک ڈا. سربجیت چھینا نُوں مُبارک۔

سالا! مُڑ وِچھڑن رات نا آوے تے ساںجھاں دیآں ِاه تںداں هور پیڈھیآں هون۔

ِاکبال کَور (ڈا.)

رِٹاِارڈ پرو. (H/O/E/V), اںمرِتسر

مو. 9646237373

سُبھ آگمن

ِاه پںجاب دی مِّٹی دی تاسیر هَے کِ اےتھے ِاّکو وےلے امرتا پردان کرن والے بُوٹے وی پھلدے نے تے جهِریلی پھسل وی اُّگدی هَے۔ ِاه لوک مُهّبت وِچ وی مردے نے تے نپھرت وِچ وی جان لَےںدے نے۔ ِاس کھِّتے دے درِآ کای وار لهُو لُهان هواے۔ پںجاب لای جیون دے ِاه الوکار ورتارے ِاسدی کھاسیات وی هن تے سراپ وی۔

جے مُهّبتاں, ساںجھاں, دوستیآں تے نِّگھے رِستِآں دی پرمپرا لمےری هَے تاں سراپاں, دُّکھاں تے کلےساں دی داستان وی چھوٹی نهیں۔ جے باهری هملاور ِاس مِّٹی نُوں لِتاڑدے رهے تاں پںجاب واسی کھُد وی گُّتھمگُّتھا هونو نهیں گُرےج کردے رهے۔ سںتالی دی وںڈ دا دُکھاںت ِاس کھاناجںگی دی, ِاس سِرے دی مِسال هَے۔

گُرُوآں, پیراں, پَےگںبراں تے دےوتِآں دی دھرتی دے ِاه واسی همےسا کَوماں, دھرماں تے پھِرکِآں وِچ رهِ کے جیوے۔ ساںجھا جین- تھین ساِاد ِانھاں نُوں کدے راس نا آيا۔ ساِاد هر سمےں دا هاکم پںجابیآں دی ِاکمُّٹھتا نُوں کدے وی برداست نا کر سکِآ, جاں ساِاد کّچی مِّٹی دے گُنّے هواے پںجابی جلدی هی کِسے 'باهری تاکت' دے ڈھاهے چڑھ جاںدے رهے تے هاکم جمات دے منسُوبے سپھل کر دِںدے رهے۔

سںتالی دے ساکے نے پںجابی جِسم, من تے سوچ نُوں جو جکھم دِّتے اُه کوای وِاکتی ساِاد کدے وی نا بھُّل سکے۔ جو اُس ساکے دے چسمدید گواه بچے نے اُه تاں هُن وی بُّک-بُّک هںجھُو کےردے, لهُو دے گھُّٹ بھردے تے سُّتے سُّتے تهِ اُٹھدے نے۔ جِنھاں ِاس کھُونی کاںڈ دے واپرن اُپرںت جنم لِآ, اُنھاں نُوں ِاه کھُونی مںجر آپنے وِرسے وِچ پِآ دِسدا هَے۔ ِاس درد دی ِاںتها نُوں اُه چسمدید گواهاں دی گهِراای نال هی مهِسُوس کردے نے۔

جمیناں, جاِاداداں تے رِستِآں دے وںڈے جان اُپرںت وی کُجھ نا کُجھ لاجمی سابت رهِ گِآ سی۔ اُه سابت رهِن والی سَےا کوای ستھُول کايا والی نهیں, بلک سُوکھم بِرتی والی, اںتریو من دے اںدر رهِن والی ساںجھے وِرسے, ساںجھی بولی تے ساںجھی سکاپھت والی سوچ هَے۔ ِاس سوچ نے رِستِآں نُوں کھین هونو بچا لِآ۔ درد دے اهِساس نُوں جِاُوںدا رّکھِآ۔ منُّکھ وِچوں منُّکھتا دے اهِساس نُوں مرن نهیں دِّتا۔ تاں هی, هَےرانی هُںدی هَے اُهی پںجابی جو ِاک وےلے ٹکُواے, گںڈاسیآں پھڑ کے لا-لا لا-لا کردے ِاک دُوجے نُوں وّڈھ ٹُّک رهے سن, دُوجے پل هںجھُوآں دی جھڑی لاای ِاک دُوجے نُوں جّپھی وِچوں نهیں چھّڈ رهے۔

اهِساساں دی ِاس سِّدت نُوں هر هساس وِاکتی واںگ ڈا. سربجیت چھینا بهُت گهِراای نال مهِسُوس کردے هن۔ 'واهگے والی لکیر' اُنھاں دے هںڈھااے, مهِسُوس کیتے, جیوے اُه نرواے اتے اچھوه انُبھو هن, جو اُنھاں آپنی پاکِستان جِآرت دَوران وےکھے/بھوگے ۔ درداں دے اهِساس اںدر دبااے پںجابی مُڑ باهاں کھولی, هّسدے مُسکرااُںدے چِهرِآں نال اُنھاں دے سُآگت لای پّباں بھار هن۔ آسے-پاسے وِچردے, ِاکو جِهیآں سکلاں سُورتاں, ِاکو جِهیآں اکلاں, ِاکو جُبان بولدے ِاه لوک کِنّے آپنے هن, کِنّے کریب هن۔ هر تھاں-باجار, سڑکاں, گلیآں, پِںڈ مُهّلے, سهِر هر تھاں, جِتھے چار لوک کھلوںدے نے, کوای جِکر چھِڑدا هَے, کوای گّل هُںدی هَے, اُتھے مُهّبت دے پھُّل ٹهِکن لّگدے نے۔ گرمجوسی وِچ هّتھ- گھُّٹنیآں تے نِّگھے آلِںگن۔

ڈا. چھینا نے جو مُهّبت لهِںدے پںجاب, سِںدھ تے هور پاکِستانی تھاواں تے جا کے کماای 'واهگے والی لکیر' اُسدی ِاک جیوںت کتھا هَے۔ ِاه پُستک کهانیآں ورگے لےکھاں نال سِرجی گای هَے۔ ِانھاں وِچ تےج وےگ وِچ وهِںدا کتھا-رس هَے ۔ جِاُںدے جاگدے ساه لَےںدے پاتر هن۔ آپنے پِںڈ دیآں گلیآں تے وِچھڑے لوکاں دی مُڑ مِلنی دے نِّگھے تبسرات هن۔ نِّکیآں نِّکیآں چھوهاں هن, جِوےں کِسے هںڈھے هواے چِّترکار نے رںگاں دی کهِکساں سِرج دِّتی هووے۔

'واهگے والی لکیر' مُهّبت نُوں ِاک هور جُبان دےن دا سارتھک ےتن هَے۔ ِاه ےتن ساںجھا دے چَوکھٹے نُوں مُڑ تھاں سِر کر سکدے هن۔ ِاک نوےں دَور دے جامن بن سکدے هن۔ ِاک نویں نروای پھِجا دی ستھاپتی وِچ نِّگر پهِلکدمی کر سکدے هن۔

مَےں ڈا. سربجیت چھینا دی کلم تے سوچ نُوں اکیدت پےس کردا هاں۔ اسیں ِاّکو کاپھلے دے پاںدھی هاں, ِاک راه تے ِاک مںجل هَے۔ سالا! مُهّبتاں دے دیوے جگدے رهِن, ساںجھا دے پرچم جھُّلدے رهِن, منُّکھتا سلامت رهے تے رِستِآں دا نِّگھ هِّکاں وِچ ماگھدا رهے۔

تلوِںدر سِںگھ

 میت پردھان, کےںدری لےکھک سبھا, اںمرِتسر

پھون 98721-78035

 لے کھ ک ولوں

دُنیآں دے ِاتِهاس وِچ وسوں دے ِانّے وّڈے تبادلے دی کوای هور مِسال نهیں مِلدی جو 1947 وِچ بھارت اتے پاکِستان دی وںڈ نال مِلدی هووے۔ کای وِدواناں انُسار منُّکھی وِکاس دے سُرُو هون توں لَے کے هُن تّک وّکھ-وّکھ دھارمِک وِسواساں تے کوای 2 کروڑ دے کریب پُستکاں لِکھیآں گایآں هن, هر دھرم وِچ دےا اتے پرےم بھاو نُوں ودھااُن دی سِکھِآ دِّتی گای هَے پر جِنّے کتل اتے جُرم دھرم دے ناں تے هواے هن ِاه کِسے هور مُّدے تے نهیں هواے۔ ِاک پرسِّدھ ساِار دیآں ِاه ستراں :

تاریکھ دی نجروں نے وهُ دَور بھی دےکھے هَے

لںبوںه نے کھتا کی, سدیاَو نے سجا پاای

پر اُس وںڈ وِچ هجاراں, لکھاں پریواراں جِنّھاں دے بےٹے, بےٹیآں, بھَےن, بھرا, ماں, باپ, مارے گاے جاں گُںم هواے اُهناں دی آپنی تاں کوای وی کھتا (گلتی) نهیں سی۔ پر اُس دے جو نسُور اُنھاں نُوں مِلے اُهناں توں چھُٹکارا جِںدگی بھر نا هو سکِآ۔

پںج درِآواں دی هری بھری دھرتی 'تے ِاه لوک هِںدُو, مُسلِم, سِّکھ اتے ِاساای سدیآں توں ِاکّٹھے ِاک هی سبھِآچار دا جیون جی رهے سن۔ ِاک بولی, ِاکو جِهیآں رسماں, رِواج, ِاک پِچھوکڑ اتے آپس وِچ پرےم بھاونا۔ کُجھ مُّٹھی بھر لوکاں ولوں پھَےلاای ِاس نپھرت نے هّسدے وّسدے گھر اُجاڑے اتے جِنّا لوکاں نے اُه سںتاپ بھوگِآ, اُهناں دے دُّکھ, درد دیآں بھاوناواں دی ترجمانی, دُنیآں دا کوای وی لےکھک آپنے سبداں وِچ نهیں کر سکدا۔

پر انےکاں اُه مِسالاں جِنھاں وِچ اُتھے رهِن والے لوکاں نے ِانسانیات دے پھرج وجوں دُوسرِآں نُوں سُرّکھِآ دِّتی اُه کهانیآں, ِادھر اتے اُدھر دے لوکاں وِچ آپس وِچ مِلن اتے آپنی چھّڈی هوای دھرتی نُوں وےکھن دی وّڈی کھاهِس پَےدا کردی هَے۔ وںڈ توں بهُت لںماں سماں بااد وی لوکاں دیآں جو بھاوناواں هن, اُهناں دی ترجمانی کرن دی مَےں ِاه چھوٹی جِهی کوسِس کیتی هَے, اُمید هَے پاٹھک ِاس نُوں پسںد کرنگے۔

ڈا. س. س. چھینا

پھون. 98551-70335

تااے دی نِسانی

بھاایآ جی (دادا جی) اتے بھاپا جی ولوں سانُوں کای وار ِاه هِداِات کیتی جادی سی کِ ساڈے گھر دے ِاک بجُرگ نَوکر جِس نُوں آم هی نِهالا کِها جادا سی اُهناں نُوں بھاای جی کِها کرو۔ جدو کدی ساڈے مُوںهوں نِهالا نِکل جاںدا تاں بھاایآ جی, بھاپا جی, بےبے جی (دادی جی) جا بیبی جی ولوں سانُوں سکھت تاڑنا کیتی جاںدی کِ بھاای جی کِها کرو۔ بچپن وِچ تاں بھاوےں ِاس گل دی سمجھ نهی سی آاُںدی کِ گُرا اتے پھیکا وی تاں ِاس تراں دے هی نَوکر هن اُهناں بارے تاں کدی نهی کِها بھاای نِهال مسیه بارے کِاُں ِاس تراں کِها جاںدا هَے, پر جد اسی هوس سںبھالی تاں بھاای نِهال مسیه دی کُربانی نُوں اسی هی هور لوکاں نُوں دّسدے هُںدے ساں جِس دی مِسال بهُت هی گھٹ مِلدی هَے۔

1947 دی وںڈ وےلے ساڈا سارا هی پریوار لوڑیںدا سمان لَے کے ٹرّک راهیں واهگے والی سرهد پار کر گِآ جدوں کِ بھاپا جی هور جرُوری سمان لَے کے گّڈے راهیں باکی کاپھلے دے نال آاے۔ جدو گّڈا تُرن لگا تاں بھاای نِهال مسیه جو ساڈے گھر وِچ ساڈے بابا جی (دادا جی دے پِتا) دے سمے توں نال کںم کردا آ رِها سی, اُه اتے اُس دا 12 کُ سال دا لڑکا آپنےں کُجھ کپڑے ِاک وّڈے سارے کپڑے دے جھولے وِچ پا کے گّڈے دے لاگے کھڑے سن۔ ِانّاں دوواں نُوں سِّکھاں اتے هِںدُوآں دے پِںڈ چھّڈ کے جان والے لوکاں دے نال کھڑا وےکھ کے سارا هی پِںڈ هَےران سی۔ باکی ایساای پریوار تاں ارام نال ِانّاں جان والِآ ول وےکھ رهے سن اتے اُهناں نُوں مِل رهے سن۔ جد بھاپا جی هر ِاک توں وِداای لَے کے بھاای نِهال مسیه نُوں مِلے تاں اُس دے جُآب نُوں سُن کے هَےران هی هو گاے اُه کهِ رِها سی کِ اُه وی اُهناں دے نال جاوےگا پر بھاپا جی نے اُس نُوں اتے ودھاوے نُوں بهُت سمجھايا

کِ نِهال مسیه هالات بهُت کھترناک هن, سانُوں وی کای کھترِآ دا ساهمناں کرنا پَےنا هَے۔ سانُوں تے ِاه وی نهی پتا کِ جانا کِتھے هَے, اتے پهُںچنا وی هَے کِ نهی, روجاناں بڑیآں بھَےڑیآں- 2 کھبراں سُندے رهِںدے هاں, تُوں آپنی جِںدگی نُوں کِاُں کھترے وِچ پا رِها هَےں۔ تُسی هِںدُو سمجھ کے وی مارے جاں سکدے هو اتے تُسی مُسلمان سمجھ کے وی مارے جا سکدے هو" بھاپا جی نے اُهناں نُوں آپنے نال نا جان دی هر دلیل دے کے اُتھے هی رهِن دی سلاه دِتی سگوں بھاپا جی نے پِںڈ دے لوکاں کولوں وی اُهناں نُوں نال نا جان دیآں سلاهاں دِواایآں پر نِهال مسیه دیآں اّکھاں وِچ اتھرُو سن اتے اُس دا ِاک هی جواب سی۔

"ِاه کِس تراں هو سکدا هَے, اسی نںبردار دا دےن نهی دے سکدے, هجاراں وار اُس نے ساڈی مدد کیتی, هجاراں مُسیبتاں وِچو اُس نے سانُوں کڈھِآ, اج جدوں تُسیں مُسیبت وِچ هو تاں تُهانُوں چھڈ کے چلا جاواں لاهنت هَے اَےسی  جِںدگی تے, جے تُهاڈے نال جاںدِآں اسیں مر وی جاواںگے تاں اسی ِاس نُوں گنیمت سمجھاںگے, مَے تُهانُوں ِاکلِآں نُوں نهی جان دےنا" اُه پرانی لَے کے گڈے دے اّگے بَےٹھ گِآ اتے بھاپا جی اتے ودھاوا گّڈے دے پِچھے بَےٹھ گاے۔

رستے وِچ جد اُه پِںڈ توں 8, 10 پَےلیآں آ کے باکی کاپھلے نال رل گاے سن تاں بھاپا جی نے اُهناں نُوں وّکھرِآں کر کے پھِر واپِس مُڑ جان لای منااُن دی کوسِس کیتی۔ بار-بار اُهناں نُوں کِها کِ ِاس هالت وِچ تاں رِستےدار وی آپنے رِستےداراں نُوں نهی پهِچاندے, تُسی کِاُ آپنے آپ نُوں مُسیبت وِچ پا رهے هو, جااُ ارام نال جا کے آپنے بھراواں نال رهو پر نِهال مسیه باجِد سی۔

رستے وِچ سِّکھاں, هِںدُوآں دے واکِپھ مُسلِم جپھیآں پا کے ِاک دُوجے نُوں مِل رهے سن, کِسے نُوں مهَول دی سمجھ نهیں سی لگ رهی۔ اُهناں دیآ اّکھاں وِچ اتھرُو سن پر هر ِاک نُوں ِاس ترھاں دی اُمید سی کِ چھےتی ِاه سبھ کُجھ ٹھیک هو جاوےگا اتے اُه واپِس مُڑ آاُنگے, اتے اُه جان والے پھِر اُهناں گھراں وِچ

واپِس مُڑ آاُنگے, جِهڑے اُهناں نے آپ چھّڈے سن۔ گھٹو گھّٹ ِاه تاں هر ِاک نُوں هی اُمید سی کِ اُه اسانی نال ِاک دُوجے نُوں مِلدے تاں رهِنگے هی۔ جاںدے هواے اُه پِچھے مُڑ-مڑ کے آپنے گھراں دیآ چھّتاں ول وےکھ لَےںدے اتے پھِر اگے تُر پَےںدے۔

ِاس هی اُمید وِچ بھاای جی تِنّ چار مهینے ساڈے ِادھر والے نوےں گھر وِچ رهے اتے ِاس سمےں وِچ اُه اسانی نال واپِس جا سکدے سن, پر پھِر آاُنا جانا پرمِٹ تے سُرُو هو گِآ۔ پر ِاه وی مُسکل نهیں سی اتے پھِر بھاایآ جی هی بھاای نِهال مسیه نُوں کهِن لگے, "بھاای جی اُتھے وی تُساں هّتھاں نال مِهنت کرنی هَے اتے ِادھر وی, جے تےرا دِل کردا هَے تاں تُوں ِاتھے هی رهِ پاُ' اتے بھاایآ جی نے اُهناں نُوں الاٹ هواے گھراں وِچوں ِاک کنال جگاه, ملبا اتے پَےسے دے کے اُناں دا گھر بنوا دِتا اتے اُه اُتھے هی پّکے تَور تے رهِن لّگ پِآ۔ ودھاوے دی سادی هو گای, بھاای جی پوترے, پوتریآں والے بن گاے, پر پھِر اُهناں نُوں آپنے گھر اتے بھراواں دی ےاد آاُن لگ پای۔

اُس نے پاسپورٹ بنااُن دی کوسِس کیتی, کدی جنم تریک دی گلتی, کدی کوای ترُٹی اتے پھِر اُه کوسِس چھّڈ دِںدا۔ اُهناں دِناں وِچ پاسپورٹ وی دِّلی توں بندے سن, پھِر اُه بھُل جاںدا پر کوای چار مهینے باد پھِر کهِن لگ پَےںدا "راتی سُپنے وِچ مَےنُوں مےرے ابا مِلے سن, اُه کهِںدے سن تَےنُوں 96 دیآں کبراں اُڈیکدیآں هن, آپنے بھراواں کول کِاُں نهی جاںدا, جا اتے آپنے بھراواں دے نال دیآں کبراں وِچ ارام کر۔”

کُجھ دِناں باد بھُل جاںدا, پھِر سبھ کُجھ بھُل جاںدا کُجھ دِر باد پھِر مِلن دی کھاهِس پَےدا هُںدی, پاسپورٹ بنااُنا سُرُو هُںدا, پر اّدھے من نال سُرُو هوای کوسِس پھِر وِچ هی چھّڈ دِتی جاںدی اتے اکھیر اُس نے جِوےں ِاس تراں دی آپنے وِچھڑے پریوار نُوں مِلن دی کھاهِس نُوں چھّڈ هی دِّتا, هاں جے کِتے هووےگی تاں ِاه اُس دے دِل تک هی سی, اُس نے کدی کِسے نُوں ِاس تراں دی کھاهِس بارے نا دسِآ سی اتے ناں کِسے نے ِاس سبںدھی اُس نُوں پُّچھِآ هی سی۔

2: 82 دے دِسںبر وِچ بھاایآ جی نُوں برےن هَےمرےج هو گای, اُهناں دا مںجا باهر وِهڑے وِچ دھُّپے ڈاه دِتا۔ مَے اُس دِن کوای هور کںم نا کیتا۔ ڈاکٹر آيا تاں سی پر اُه جُآب دے گِآ۔ بھاایآ جی هر ِاک ول ٹِک-ٹِکی لگا کے وےکھدے سن پر اُه بول نهی سن سکدے۔ بولن دی کوسِس وی نهیں سن کردے۔ جد نِهال مسیه نُوں پتا لگا تاں اُه سبھ کںم چھّڈ کے آ گِآ اتے بھاایآ جی دیآں لّتاں گھُٹن لگ پِآ۔ بھاایآ جی اُس ول وی ٹِک-ٹِکی لگا کے وےکھ رهے سن۔ مَے وےکھِآ بھاایآ جی دیآں اّکھاں وِچ اّتھرُو نِکل آاے سن مَے جِںدگی وِچ پهِلی وار بھاایآ جی دیآں اّکھاں وِچ اتھرُو وےکھے سن۔ جِںدگی وِچ اُهناں کدی هار نهیں منّی سی, وّڈیآں-وّڈیآں مُسیبتاں وِچوں هّس کے نِکلے سن۔ 10 مُربے جمین بنااُنی, اُه گھر جِس دے براںڈے وِچ هی 100 مںجی ڈٹھ جاںدی هُںدی سی هوےلیآں, گھوڑیآں, نَوکر, چاکر اتے اُس سمےں جدو اجے ٹرَےکٹر سُرُو نهی سن هواے 11 هلاں, دی واهی…....نِهال مسیه اُهناں نُوں گھُّٹی جا رِها سی۔

رات مںجا اںدر لَے گاے, 10 کُ وجے بھاای نِهال مسیه پھِر آيا, اُس دے هّتھ وِچ باایبل سی جِس نُوں بهُت کھُوبسُورت کپڑے وِچ لپےٹِآ هويا سی۔ اُه بار-2 باایبل نُوں سِر تے رکھدا اتے مُوںه وِچ کُجھ بولدا, ساِاد اُه پراتھنا کردا سی۔ مَےں جاندا ساں کِ بھاای جی پڑھ تاں سکدے نهی پر اُه پَےراں بھار تھّلے بَےٹھے هواے سن اتے اّکھاں بںد کرکے کای وار مُوںه وِچ کُجھ بولدے سن۔ بھاپا جی نے بڑی کوسِس کیتی کِ اُه مںجے تے جاں کُرسی تے بَےٹھ جاوے پر اُه ناںه کر دِںدے سن۔ رات نُوں بھاایآ جی سورگواس هو گاے۔ نِهال مسیه نے دُوسرے دِن وی کُجھ نا کھادھا اتے اُهناں دے سسکار تک اُه بھاایآ جی دی مںجی دے کول بَےٹھا رِها۔

1995 تک جدوں کِ نِهال مسیه دی مَوت هو گای اُه تکریبن 100 سال نے کریب سی۔ اُه بھاایآ جی نُوں همےسا ےاد کردا رهِںدا سی۔ هُن اُس نے آپنے بھراواں, بھتیجِآں نُوں مِلن دی کوسِس وی چھڈ دِتی سی جے کوای اُس نُوں پُچھدا وی تاں اُه کهِ

دِںدا کِ پتا نهی اُهناں وِچو کوای هووےگا وی کِ نهیں, هُن اُهناں نُوں کی مِلنا هَے, هُن تاں کای سالاں تو کوای چِٹھی پّتر وی نهی آياں چلوں جے هون تاں سُکھی رهِن, هُن تاں مَےں اُهناں نُوں پهِچان وی نهیں سکدا۔

پِچھے جِهے جدوں مےرا پاکِستان جان دا پروگرام بنِآ تاں مَےں اُچےچا بھاپا جی نُوں مِلن پِںڈ گِآ تاں کِ آپنے پِچھلے پِںڈ دے لوکاں دے ناں پتے لَے سکاں اتے اُهناں نُوں مِل سکا۔ مَےں اُچےچے تَور تے ودھاوے نُوں سدِآ۔ اُس دے چاچِآں اتے اُهناں دے پُتراں دے ناں آپنی ڈاِاری وِچ لِکھے ۔ ودھاوے نے وی مَےنُوں جرُوری تاکید کیتی کِ مَےں جرُور اُس دے چاچِآں اتے اُهناں دے پُتراں نُوں مِل کے آواں اتے اُهناں دا هال چال پُچھ کے آواں۔ آپنے پِچھلے پِںڈ چّک نںبر 96 وِچ جدوں مَےں پِںڈ دے چَوک وِچ هور وِاکتیآں دے ناں دسے اتے پھِر مَےں نِهال مسیه دے بھراواں اتے بھتیجِآں بارے پُچھِآں۔ پتا لّگا کِ نِهال مسیه دے بھرا تاں هُن ِاس دُنیآں وِچ نهیں پر اُس دے بھتیجے هن اتے ِاک آدمی اُهناں نُوں لَےن چلا گِآ۔ اُهناں وِچوں اجیج مسیه جو تکریبن 70 کُ سال دا سی, اُنا نے آاُدِآں هی سبھ توں پهِلے آپنے تااے بارے اتے ودھاوا مسیه بارے پُچھِآ۔ اُه لگتار کهی جا رِها سی کِ اسی آپنے اّبا اتے چاچِآں کولوں تُهاڈے بارے اتے تااے بارے سُندے رهے هاں اّبا جی کهِںدے هُںدے سن, اُه جِس پریوار دے نال گِآ هَے اُه اُهنُوں پھُلاں واںگ رکھنگے۔ مَےں جدو اُس نُوں اُس دے تااے دی مَوت بارے دسِآں تاں اُه آپ هی کهِن لگا کِ جدوں اُه ِادھروں گِآ سی, اُدوں هی اُس دی اُمر 60 سال توں اُپر سی, پر اُه بهُت هِںمتی آدمی سی۔ سارا هی پِںڈ اُس دی هِںمت اتے هَوسلے دیآں گلاں کردا هُںدا سی۔ سارا هی پِںڈ تااے نُوں ےاد کردا هُںدا سی اتے ِاه گل وی اُه کردے هُںدے سن کِ اُه اُدھر گِآ هی کِاُں, ساری اُمر هی پریوار نُوں نهیں مِلِآ ِادھر اُس دے پریوار دے 70-80 جیا هن۔

مَےں اجیج دے نال اُهناں دے گھر آ گِآ۔ اُهناں دے گھر دیآں اَورتاں اتے بّچے مَےنُوں وےکھ کے هَےران سن۔ پر جدو اجیج نے

اُهناں نُوں دسِآ کِ ِاه تااے دے پِںڈوں آاے هن تاں سارا هی پریوار مےرے ِارد گِرد جماں هو گِآ۔ ِاه گھر وی سدھارن جِها کّچا پّکا گھر سی جِس ترھاں دا ِادھر ودھاوے دا گھر هَے۔ اُه مےرے توں بهُت کُجھ پُّچھ لَےنا چاهُںدے سن ۔ هر کوای پهِلاں بھاای نِهال مسیه بارے اتے پھِر ودھاوے بارے, اُس دے بّچِآں بارے بڑی اُتسُکتا نال پُّچھ رِها سی, اَورتاں وی بهُت کُجھ پُچھدیآں سن۔ جدوں مَےں دّسِآ کِ بھاوےں اُه تُهاڈے توں وِچھڑِآ رِها هَے پر هُن اُسدا پریوار وی 70-80 جیآں والا هو گِآ هَے, اُس دے تاں پوتڑے وی وِآهُن والے هو گاے هن۔ اُهناں دے سُآل جِآدا سن اتے جُآب دےن والا مَےں ِاکّلا ساں, اُه تاں جِوےں 60 سالاں دیآں گّلاں هی پُچھ لَےنا چاهُںدے سن۔ مَےں مهِسُوس کردا ساں کِ ِاناں وِچوں گھٹ هی پڑھے لِکھے سن اتے جِآداتر هّتھیں کِرت تے نِربھر کردے سن۔ ِانّے نُوں اجیج اںدروں دو تھالیآں اتے دو گلاس لَے آيا اتے اُسنے اُردُو وِچ اُهناں بھاںڈِآں تے بھاای نِهال مسیه دے ناں لِکھے دِکھااے۔ مَےں هَےران ساں کِ پِچھلے 71 سالاں توں ِانّاں نے ِاه بھاںڈے ساںبھ کے رّکھے هواے هن۔ اُه دس رهے سن کِ تايا تاں آپنا سبھ کُجھ هی ِادھر چھّڈ گِآ سی, گھر, مںجے, بِسترے, بھاںڈے اتے سبھ کُجھ۔ بڑا چِر تااے دے آاُن نُوں اُس دے بھرا اُڈیکدے رهے۔ روج اُه دسدے هُںدے سن, تااے دا سُپنا آيا هَے۔ تااے دیآں گّلاں کردے رهِںدے سن۔ پر ِاه کِس ترھاں دی وںڈ سی۔ آاُنا جانا ِانّا مُسکل, جِںدگی وِچ پھِر کدی وی نا مِل سکے۔ مَےں اجیج نُوں کِها اُه ِاه بھاںڈے مَےنُوں دے دےوے مَےں ودھاوے نُوں دِکھاواںگا۔ اُس دی پتنی اںدروں ِاک بهُت هی کھُوبسُورت پھُلاں دا کڈھِآ هويا جھولا لَے آای اتے اُسنے بھاںڈے اُس وِچ پا دِّتے۔ مَےں کلپنا کر رِها ساں جدوں بھاای نِهال, جھولے وِچ کپڑے پا کے گّڈے کول کھڑا هووےگا تاں اُه وی ِاس ترھاں دا هی پھُلاں والا جھولا هووےگا۔

هُن اجیج چُپ سی, جدوں مَےں کوای گّل اجیج توں پُّچھدا تاں جِوےں اُس دا دھِآن کِتے هور هووے۔ ِانّے نُوں نال دے گھراں دے لوک وی اُهناں دے وِهڑے وِچ آ گاے سن۔ کُجھ لوک کوٹھِآں تے بَےٹھے سن۔ اجیج دی گھروالی اُهناں نُوں دس رهی سی, "ِاه تااے دے

پِںڈوں آاے نے اتے اکھیر پھرُوک نے مَےنُوں چِتاونی دِّتی کِ مُلتان والی بس ِاک وجے جانی هَے اتے اُس توں بااد مُلتان نهیں جايا جا سکنا۔ اُس دِن هی مُلتان پهُںچنا مےری مجبُوری سی کِاُں جو مَےں ڈَےلیگےسن دے باکی مَےںبراں نُوں مِلنا سی۔ مَےں وےکھ رِها ساں کِ اجیج بِلکُل هی چُپ سی۔

اکھیر مَےں چھُّٹی لای اتے جھولا هّتھ وِچ پھڑ کے بُوهے ول هويا۔ اجیج نے مےرا هّتھ پھڑِآ هويا سی, بُوهے تے آ کے مَےں اُس نُوں پھِر جپھی پا لای پر مَےں وےکھِآ, اُه اّکھاں وِچوں اتھرُو کےرن لّگ پِآ اتے مےرا هّتھ گھُّٹ کے مَےنُوں کهِن لّگا "سردار جی ِاه بھاںڈے دے دِاُ, ِاه تااے دی نِسانی هَے, اسیں تاں ِانّاں نُوں وےکھ کے تااے نُوں ےاد کردے هاں ۔” اتے پھِر اُه کُجھ نا بول سکِآ اتے مےرے کولوں وی کوای گّل نا هوای۔

“وِرکاں دا دوهترا هووے تے.......

کُجھ چِر پهِلاں جدوں مَےنُوں پاکِستان وِچ گُردوارِآں دی ےاترا دا ویجا مِلِآ تاں ِاس وِچ کرتارپُر ساهِب, لهَور اتے سّچا سَودا دا ویجا وی سی۔ ِاس توں سال پهِلاں جدوں مَےنُوں پاکِستان آن دا مَوکا مِلِآ سی تاں مَےں آپنے جنم استھان والے پِںڈ چّک نںبر ۹۶ جِلا سرگودھا وی گِآ ساں, اُتھے جِس پِآر نال مےرے پِںڈ والِآں نے مےرا سُآگت کیتا سی, اُه مَےں ساری اُمر نهیں بھُّل سکدا۔ پِںڈ پهُںچ کے جدوں مَےں دّسِآ کِ مَےں نںبردار لچھمن سِںگھ دا پوترا هاں, تد کُجھ هی مِںٹاں وِچ تکریبن سارے هی پِںڈ دے مرد ِاک چَوںک وِچ مےرے ِارد گِرد آ کے بَےٹھ گاے اتے هَےرانی والی گل سی کِ کُجھ هی مِںٹاں وِچ چاه, پکَوڑے اتے جلےبیآں وگَےرا کِدھروں اُتھے آ گایآں اتے اُتھے اےداں لّگ رِها سی, جِوےں کوای سماگم جاں جسن منايا جا رِها هووے ۔ اُتھے بَےٹھے سبھ جنے ساڈے سارے پرِوار بارے اےداں پُّچھ رهے سن, جِوےں اُهناں نُوں وِچھڑن دا بڑا اُدرےواں هووے۔

سّچا سَودا دے کول مےرے نانکِآں دا پِںڈ پھُّلروان سی اتے جدوں دےس دی وںڈ هوای سی تاں مَےں اتے مےرا چھوٹا بھرا آپنی بیبی جی (ماتا جی) نال آپنے نانکے آاے هواے ساں اتے ِاتھوں هی اسی ِاک کاپھلے وِچ چل کے پُوربی پںجاب آاے ساں۔ ِاس کاپھلے نُوں کُجھ دِن سّچا سَودا گُردوارے رهِنا پِآ سی, ِاس لای ۶۰ سال مگروں مےرے من وِچ اُس گُردوارے نُوں وےکھن دی چاه جاگ رهی سی اتے ِاس نال هی مَےں آپنے نانکے پِںڈ پھُّلروان وی جانا چاهُںدا ساں ۔ مَےں ِاک دِن لهَور رِها تے اگلے دِن مَےں ِاک کار تے کرتارپُر وّل چالے پا دِّتے, مےرے نال ِاک ڈراایور اتے لهَور توں ِاک هور آدمی سی ۔ کرتارپُر وّل جاںدِآں راه وِچ ِاک وّڈا سهِر نارووال آيا۔ اُتھے کای تھاواں تے, "باجوا

گَےس سٹےسن" "باجوا رَےسٹورَےںٹ" آد لِکھِآ هويا وےکھِآ۔ نارووال بارے مَےں بهُت کُجھ سُندا رِها ساں, کِاُں جو تايا جی دے سهُرے, نارووال دے نےڑے دے کِسے پِںڈ وِچ سن اتے اُه وی باجوے سن ۔ جدوں اسی نارووال, ِاک چاه دی دُکان تے رُکے تاں کُجھ لوک مےرے کول آ گاے, اُهناں دی گلبات دا اںداج اُسے تراں دا سی, جِداں دا ِادھروں گاے ساڈے رِستےداراں دا, وَےسے اجکل نارووال ِاک جِلھا هَے۔ نارووال توں سکرگڑ والی سڑک تے جاںدِآں, دوهاں پاسِآں دے کھےتاں وِچ جھونا, باسمتی دی پرالی دے ڈھےر, پَےلیآں وِچ لّگے هواے سن اتے راوی درِآ دے سّجے پاسے دا ِاه ِالاکا, بِلکُل هی راوی دے کھّبے پاسے والے ِالاکے ورگا جاپدا سی اتے ِاتھوں دے لوکاں دا پهِراوا اتے گّلبات بِلکُل اُس تراں هی لگدی سی, جِس تراں ڈےهرا بابا نانک دے نےڑے دے پِںڈاں دی هَے۔

اسی جد گُردوارا کرتارپُر ساهِب دے درسن کرکے باهر آاے تاں گرںتھی جی نُوں مَےں پُّچھِآ کِ ِاتھوں ڈےرا بابا نانک تاں بهُت نجدیک هَے, تاں اُس نے دّسِآ کِ اُه ساهمنے اُچے سپھَےدے دے درکھت ڈھےرابابا نانک دے باهر هن۔ مَےں ِاه گل وےکھ رِها ساں کِ بولی, چِهرے, کّد-کاٹھ, سِهت آد تے ِاس ِالاکے دی جمین اتے جلواےُو دا کِنّا پربھاو سی, جِس نُوں سرهّد دی لکیر وںڈ نهیں سکی۔

ِاس توں باد اسی سّچا سَودا وّل چل پاے, سےکھُوپُرے وِچوں دی لںگھدِآں جدوں اسی کچِهریآں دے کولوں لںگھ رهے ساں تاں مَےنُوں ماما جی وّلوں ِاس کچِهری نال سبںدھِت دسیآں کای کهانیآں ےاد آ گایآں اتے مَےں اُس سمےں دی کلپنا کرن لّگ پِآ, جدوں ِانّاں کچِهریآں وِچ پّگاں والے سِّکھ سرداراں دی رَونک هُںدی هووےگی اتے هُن ساڈی کار سّچا سَودا گُردوارے وّل جا رهی سی, سڑک تے تُرے جاںدے لوکاں دا پهِراوا بِلکُل اُس تراں دا هی سی, جِس تراں مَےں ماما جی دا وےکھدا رِها ساں اتے اُهناں دے چِهرے اتے کّد کاٹھ سبھ کُجھ اُس ترا دا هی سی, جِنّاں وِچوں کایآں نے تهِمتاں بدھیآں هوایآں سن اتے کایآں نے پجامےں پااے هواے سن ۔

پر ِانّاں وِچوں بهُتِآں نے پگڑیآں بنّیآں هوایآں سن۔ سَےںکڑے وار مَےں مںڈی چُوهڑکانے دا جِکر سُندا رِها ساں, پر اجکل ِاس دا ناں بدل کے پھرُوکاباد رّکھِآ گِآ هَے اتے ِاس دے نال هی گُردوارا سّچا سَودا هَے۔

گُردوارے وّل جاںدِآں مَےں آپنے نال گاے وِاکتی نُوں دّسِآ کِ گُردوارا پَوڑیآں چڑھ کے جاایدا هَے تاں اُه پُّچھن لّگا کِ کی مَےں پهِلاں وی ِاتھے آيا هاں, تاں پھِر مَےں اُس نُوں اُه سماں دّسِآ جدوں مَےں بچپن وِچ آپنے نانکِآں دے پِںڈ دے لوکاں نال ِاس گُردوارے وِچ کای دِن رِها ساں ۔ گُردوارے مّتھا ٹےکن توں باد گرںتھی جی نے سانُوں چاه پِآای۔ اُس کولوں مَےں پھُّلروان پِںڈ بارے پُّچھ رِها ساں, تاں اُه دّسن لّگا کِ ِاس توں باد "ےاتری” سٹےسن آاُںدا هَے اتے اُس توں باد "بهالیکے” اتے اُس دے نال هی پھُّلروان هَے اتے ِاه کوای 8, 9 کِلومیٹر توں وّدھ نهیں ۔

مَےں ڈراایور نُوں کِها کِ مَےں آپنا نانکا پِںڈ جرُور وےکھنا چاهُںدا هاں, تاں اُه کهِن لّگا کِ کی تُهانُوں اُس پِںڈ وِچ کوای جاندا هَے اسل وِچ اُه اُتھے نهیں سی جانا چاهُںدا اتے مهِسُوس کردا سی کِ اُتھے کاپھی سماں لّگ جاوےگا۔ پر بھاوےں مَےنُوں اُس پِںڈ وِچ کوای وی نهیں سی جاندا پر ِاه مےری ججباتی جهی کھاهِس سی کِ اُس پِںڈ نُوں جرُور وےکھ کے آواں, جِتھوں اُٹھ کے اسی بھارت گاے ساں اتے مَےں وےکھنا چاهُںدا ساں کِ هُن اُه پِںڈ کِس تراں دا لّگدا هَے ۔

ساڈے نال گاے وِاکتی نے دّسِآ کِ ِاتھے ِاک آڑھتی اُس دا واکپھ هَے, اُس نُوں اُه مِلنا چاهُںدا سی اتے اُس توں باد پھُّلروان هو کے ننکانا ساهِب چّلاںگے ۔ جدوں اسی آڑھتی کول گاے تاں اُه آپنی دُکان وِچ هی سی, اتے اُس تراں هی لّکڑ دی سںدُوکڑی, اتے لال-لال وهیآں اُس دے اّگے پایآں سن جِس تراں ساڈیآں اناج مںڈیآں وِچ هُںدیآں هن اتے کںڈا, وّٹے اتے بوریآں دا باردانا سبھ کُجھ اُس تراں دا هی مهَول سی, جو اسی بچپن توں ِادھر آپنے سهِر دے آڑھتیآں کول وےکھدے

رهے هاں ۔ مَےنُوں وےکھ کے اُه بهُت کھُس هويا اتے اُه کاپھی کُجھ پُّچھن لای اُتسُک سی اتے بھاوےں روجِآں دے دِن سن, پر اُس نے ِاک لڑکے نُوں بھےج کے ِاک ڈُونّا جلےبیآں, ِاک سموسِآں دا اتے ِاک چاه دا گلاس مںگوا لِآ۔ جدوں مَےں اُس نُوں دّسِآ کِ مَےں پھُّلروان پِںڈ وےکھنا چاهُںدا هاں تاں اُس نے پھِر اُهو سوال کیتا کِ کی کوای تُهانُوں اُتھے جاندا هَے ? اتے نال هی کهِن لّگا کِ هُنے هی پھُّلروان دا ِاک جّٹ اُس کول آيا سی اتے اُه ڈاکٹر کول گِآ هَے اتے اُس نے اُس لڑکے نُوں اُس نُوں بُلااُن بھےجِآ اتے دّسن لّگا کِ پھُّلروان دے جِآداتر لوک آپنی پھسل اُس دی آڑھت تے هی لِآاُںدے هن, مَےں پھِر اُس سمےں دی کلپنا کرن لّگا جدوں مےرے ماما جی اتے هور سِّکھ سردار ِانّا آڑھتاں تے آاُںدے هونگے تاں اُه وِاکتی مُهںمد سپھی اُس لڑکے دے نال تُرِآ آ رِها سی اتے اُس دا پهِراوا اتے نَےن نکس, کّد کاٹھ, چےهرا بِلکُل ماما جی ورگا لّگدا سی, اُس نے پگڑی وی بنّھی هوای سی ۔

مَےں اُٹھ کے کھڑا هو گِآ تاں اُس نے مےرے نال هّتھ مِلايا اتے بَےٹھن لای کِها۔ آڑھتی نے اُس نُوں دّسِآ کِ ِانّاں سردار هُراں دا نانکا پِںڈ "پھُّلروان" هَے۔ مَےں اُس نُوں دّسِآ کِ مےرے نانا جی دا نام س: بےلا سِںگھ سی, اتے مامِآں دے ناں سن, کرم سِںگھ, جسوںت سِںگھ, گُرچرن سِںگھ اتے اُه وِرک سن ۔ تاں مُهںمد سپھی دّسن لّگا کِ  اُه وی وِرک هَے۔ اُس پِںڈ دے جِآدا لوک وِرک هن, اسل وِچ ِاس ِالاکے وِچ جِآدا ابادی وِرکاں دی هَے, ِاتھوں دا اَےم.اَےل.اے اتے سےکھُوپُرے دا اَےم.اَےل.اے وی وِرک هن, اُه کهِن لّگا کِ ِاه نا تاں اُس نے سُنے هواے هن پر اُس نُوں ِانّاں بارے جِآدا پتا نهیں کِاُں جو جدوں پاکِستان بنِآ سی تاں اُه 7,8 سال دا هی سی۔ کُجھ چِر باد اُه اُّٹھِآ اتے باهر نُوں چلا گِآ اتے کهِن لّگا کِ مَےں هُنے آيا جے, اسی سوچِآ کِ ساِاد اُه کوای سُنےها دےن گِآ هَے پر کُجھ مِںٹاں باد اُس دے ِاک هّتھ جلےبیآں اتے سموسِآں دا ڈُونّا اتے ِاک هّتھ وِچ چاه دا گِلاس سی ۔ پر مَےں اُس

وِچھڑے پریواراں دا ِاتِهاس

لهَور دے کےںدری رےلوے سٹےسن دے بِلکُل نال ستھِت گُردوارا سِںگھ سِںگھنیآں وِچ مَےں ٹھهِرِآ هويا ساں۔ گُردوارے دی بهُت هی کھُوبسُورت ِامارت وِچ ِاک گَےسٹ هااُوس بنِآ هويا هَے  جِس نُوں وِدےسی سِکھاں کھاس کرکے ِاںگلَےںڈ دے سِّکھاں نے ےاتریآں لای بنوايا هَے۔ دسِآ جاںدا هَے کِ ِاس ِاتِهاسک جگھا نُوں پاکِستان وِچ رهِن والے سِکھاں نے ِاک مُکدمےں وِچ, آپنا هّک جتا کے لِآ سی۔ اُس سمےں مےرے نال اںمرِتسر توں هی دو هور پریوار وی ِاس گُردُآرے وِچ ٹھهِرے هواے سن۔ ساڈے کول واپسی تے آاُن لای سِرپھ ِاک رےل گّڈی دا هی سادھن سی۔ اسیں واهگے توں پَےدل آ کے بارڈر پار نهیں ساں کر سکدے کِاُں جو پَےدل لںگھن لای ِاک وکھری ِاجاجت چاهیدی سی جو ساڈے کول نهیں سی۔ اج توں باد جد پھِر گّڈی آاُنی تے جانی سی اُس دِن تک ساڈا ویجا کھتم هو جانا سی, جِس کرکے سانُوں هور اُلجھناں وِچوں لںگھناں پَےنا سی۔ ِاس لای جِس دِن سوےرے مَےں واپِس اںمرِتسر آاُنا سی مَےں رات نُوں هی ِاس بارے بهُت سُچےت ساں کِ گّڈی نا لںگھ جاوے۔ سام نُوں مےرے کول ِاک وِاکتی آيا جو اںمرِتسر ےُونیورسِٹی دی کِسے پروپھَےسر اَورت دا واکپھ سی اتے اُس نے مَےنُوں دو وّڈے وّڈے پَےکٹ دِتے جِنّاں وِچوں ِاک اُس پروپھَےسر نُوں دےنا سی اتے ِاک مےرے لای سی۔ جدوں اُس نے ِاه دسِآ کِ ِاه دو کےک هن تاں مَےنُوں آپنی پڑھی لِکھی جمات دی سِآنپ, جِںدادِلی اتے واهگے والی لکیر نُوں پار کرن لای سمان دی چون سبںدھی سوچ تے کای سںکے پَےدا هواے۔ اُه دووےں کےک مَےں رکھ تاں لاے پر باد وِچ رےلوے سٹےسن تے پهُںچن تک کای وار اُهناں نُوں نال لِآاُن جاں اُتھے چھّڈ آاُن دی دُچِتی وِچ رِها

کِاُں جو جِنّاں اکار مےرے بریپھکےس دا سی اُناں هی ِانّاں دو کےکاں دا سی, جِس نُوں اُه اںمرِتسر دے پروپھَےسر لای توهپھے دے تَور تے بھےج رِها سی۔

مَےں سوےرے پَےدل هی سٹےسن تے پهُںچ گِآ اتے اٹاری دی ٹِکٹ لَے کے سّجے هّتھ والے پلےٹپھارم وّل آ گِآ۔ اجے بهُت هی تھوڑے جِهے لوک آاے سن۔ گّڈی پلےٹپھارم تے لگی هوای سی, مَےں آپنا سمان گڈی دی سیٹ تے رّکھ کے پلےٹپھارم دی رَونک اتے جان والے وِاکتیآں ول وےکھن لای باهر آ کے کھڑا هو گِآ۔ کُجھ چِر بااد هی مےرے نال گُردوارے وِچ رهِ رِها پرِوار وی آ کے ِاک ڈّبے وِچ وڑ گِآ۔ جِآداتر ےاتری پاکِستان توں بھارت نُوں آپنے رِستےداراں نُوں مِلن لای جا رهے سن جاں, پهِلاں بھارت توں پاکِستان وِچ رهِ رهے آپنے رِستےداراں نُوں مِلن والے جاپدے سن, جو اُهناں دے پهِراوے اتے گلبات توں لّگ رِها سی۔ هَولی هَولی سٹےسن تے کاپھی بھیڑ هو رهی سی۔ پر هر ِاک جان والے دے نال تکریبن اُنے هی اُهناں نُوں رُکھست کرن والے جاپدے سن۔

پھِر ِاک وّڈا گرُّپ جِس وِچ اَورتاں, مرد اتے بّچے سن, اُهناں نے بڑے سدھارن جِهے کپڑے پااے هواے سن, ِاکّٹھے هی آ رهے سن اتے اُهناں دے وِچ ِاک سِّکھ سردار, کوای 6 کُ پھُّٹ اُچاای اتے کاپھی چںگی سِهت والا کوای 70 کُ سال دی اُمر, هّتھ وِچ ِاک کپڑے دا وّڈا سارا تھَےلا لَے کے آ رِها سی۔

اُهناں وِچوں ِاک بجُرگ ماتا نے مےرے کول آ کے مَےنُوں جّپھی پا لای اتے بڑی اپنّت نال کهِن لّگی, "ِاس آپنے ویر نُوں وی نال لَے جا, رستے وِچ ِاس دا کھِآل رکھیں۔" "اُسدے کهِن دا ڈھںگ ِاس ترھاں سی جِوےں اُه مَےنُوں سدیآں توں جاندی هووے پر مَےں اجے اُس وکت تک اُهناں بارے کُجھ وی نهیں ساں سمجھ سکِآ۔ ِاس دے نال اُهناں رُکھست کرن والِآں وِچوں مرداں اتے لڑکِآں نے مےرے نال هتھ مِلااے اتے اُه سِکھ سردار وی آ کے مِلِآ۔

"کِتھے جانا هَے تُسی?" "اںمرِتسر۔ مَےں جواب دِتا اتے

نال هی بڑی اُتسُکتا نال پُچھن لّگ پِآ کِ تُسیں کدوں آاے سی? کِتھوں آاے اتے ِاه سبھ لوک کَون هن ?

"مَےں موگے دے لاگے ِاک پِںڈ توں هاں, ِاه مےری بھُوآ اتے اُه دووےں مےریآں سکیآں بھَےناں هن۔ اُه مےرا بھنوایآ هَے, ِاه لڑکے مےرے بھنےوے هن, ِاه مےریآں بھَےناں هن, ِاه مےریآں بھنےویآں هن اتے ِاه مےری بھنےوی دا پتی هَے اتے اُه دُور کھڑے مےری بھُوآ دے جواای, مےرے بھنوایاے هن۔"

ِانے نُوں اُه دُور کھڑوتے اُس دی بھُوآ دے جواای وی مےرے کول آ گاے اتے مَےنُوں مِلی پر مَےنُوں ِاه سبھ کُجھ جانن دی اُتسُکتا ودھدی گای۔ پر مَےں اُه سماں اجے ےوگ نا سمجھِآ۔ پر مَےنُوں ِانّی کُ سمجھ تاں لگ گای سی کِ ِاه ِاک وِچھڑِآ پرِوار هَے۔ پھِر دلیپ سِںگھ آپ هی دّسن لّگ پِآ, مَےں آپنی بھُوآ اتے بھَےن نُوں 59 سالاں توں بااد مِلِآ هاں اتے ِاس مِلن لای کِنّیآں کوسِساں کیتیآں هن, ِاه مَےں هی جاندا هاں اتے هُن اگوں کِتھے مِلنا هَے "۔

اُس دی بھُوآ بار-بار اُس نُوں جپھیآں پا رهی سی, "مےرے پےکِآں دی نِسانی پر هُن کدوں مِلاںگے?” اُس دیآں دووےں چھوٹیآں بھَےناں اُس نُوں بار-بار مِل رهیآں سن, “بھا جی آپنے پوترے دے وِآه دا کارڈ بھےج دےنا, اسیں ویجا لَے کے جرُور آواںگیآں, وِآه توں بهُت دِن پهِلاں کارڈ بھےجنا, بهُت سماں لگ جاںدا هَے ویجا لَےن لای, ِاسلاماباد توں ویجا مِلدا هَے, بڑی کوسِس کرنی پَےںدی هَے۔"

"تُسیں کدوں آاے سی?" "تِنّ چار دِن هواے هن' "کِس جگاه توں آاے هو?" دُوسرا پُچھ رِها سی "کِنّی دُور هَے اںمرِتسر, لاهَور توں, کدوں پهُںچ جااُگے"

اُه سُآل جِآدا پُّچھ رهے سن اتے مےرے جواب دےن توں پهِلاں جاں مےرے ولوں کُجھ پُچھن توں پهِلاں هی اُه هور سُآل کر دِںدے سن۔ پر مَےں اُهناں کولوں بهُت کُجھ پُچھنا چاهُںدا ساں۔ "کِهڑی جگاه توں آاے هو" "وّکھ-وّکھ پِںڈاں توں", سارے هی

رِستےدار وّکھ-وّکھ پِںڈاں وِچ رهِںدے سن اتے چھوٹی کرِسانی نال

اُه کای متے پکااُںدے سن اتے گُپت تَور تے هتھِآر وی ِاکّٹھے کردے رهِںدے سن۔ پر پِںڈ دے مُسلمان اتے سِّکھ ِاک دُوجے دی مدد وی کردے سن۔ اُهناں نے ِاک دُوجے دی مدد کیتی وی جدوں ِاه تهِ هو گِآ کِ ساڈا پِںڈ هُن پاکِستان وِچ آاُنا هَے تاں پِںڈ دے سِّکھ, هِںدُو اُتھوں جان لای تِآر هون لگ پاے پِںڈ دے مُسلمان اُهناں نُوں کَےںپ وِچ چھّڈن لای جاںدے سن جِس دِن اسیں آاے کای مُسلمان چھّڈن آ رهے سن, اُهناں نے ساڈا سمان چُکِآ هويا سی پر رستے وِچ هور پِںڈاں دے گُںڈِآں نے ساڈے تے هملا کر دِّتا۔ مےرا باپ, دو بھرا مارے گاے, مےری ماں جدوں اگے هو کے آپنے بّچِآں نُوں بچااُن لّگی تاں اُس دی وّکھی وِچ وی برچھی وجی, اُه لهُو لُهان هو گای اتے اُس نے مَےنُوں ِانّا هی کِها کِ بھج جا, اتے دم توڑ دِتے۔ اُهناں گُںڈِآں نے مےری بھُوآ اتے بھَےناں نُوں گھوڑیآں تے بِٹھا لِآ۔ ساڈے پِںڈ دے مُسلمان لڑکِآں نے سانُوں بچااُن دی بهُت کوسِس کیتی پر پھِر وی چار لڑکے ساڈی مدد کردے مارے گاے۔" اُه ِاک ساهے هی ِانّا کُجھ دس

گِآ "تُسیں کِنّے آدمی بچ گاے سی۔" مَےں پُچھِآ "ساڈے پرِوار وِچوں سِرپھ مَےں اتے مےرا چاچا اسیں تاں آپنے جیآں دیآں لاساں دا سسکار وی نهیں سی کر سکے۔ مِلٹری والِآں نے سانُوں سُرکھِات جگاه پهُںچان دی کاهلی پاای هوای سی۔ پتا نهیں اُس هملے وِچ مارے گاے 25-30 مرداں اَورتاں دا سسکار کِنّے کیتا, کیتا وی کِ نهیں کیتا, مَےنُوں اّج تک وی اُه سین نهیں بھُلِآ۔ مےری بھُوآ اتے بھَےناں نے بڑے دُّکھ وےکھے, سارے بںدے ِاکو جِهے نهیں هُںدے پھِر ِاک مُسلمان چَودھری نے ِانّاں دے وِآه کروا دِّتے۔ جدوں سرکار ولوں ِاس ترھاں دیآں اَورتاں نُوں واپِس بھےجن دے ےتن هو رهے سن تاں چاچے نے کوسِس تاں کیتی پر اّدھے جِهے من نال, اُه جِآدا هی ڈِپرَےسن وِچ سی, مَےں چھوٹا ساں ۔"

"کوای پںج سال توں مےری بھُوآ اتے بھَےناں بارے مَےنُوں پتا

لّگا, اتے ِانّیآں کوسِساں توں بااد مَےں پهِلی وار اُهناں نُوں مِلن آيا ساں۔ مَےں تاں بھُوآ نُوں پهِچان لِآ پر اُهناں دے بّچِآں, جِنّاں نُوں مَےں پهِلی وار مِلِآ, اُه تاں ِاس ترھاں جاپدا سی جِوےں کای سدیآں توں واکِپھ هون۔ بار-بار کهِںدے سن, ماما ِاتھے هی رهو, هر گھر وِچ مَےں جاںدا ساں, هر گھر وِچ سام نُوں پتا نهیں کِوےں سراب دا ِاںتجام کیتا هُںدا سی, روجاناں وّکھ-وّکھ گھراں وِچ بُلااُںدے, پر سارے رِستےدار سام نُوں ِاکّٹھے هو جاںدے سن, دُسرے پِںڈاں توں وی آ جاںدے سن۔ رات نُوں تکریبن ِاک-دو, وّج جاںدے سن, گّلاں هی نهیں سن مُکدیآں ۔"

پھِر اُس نے سمان وّل اُںگل کر کے دسِآ "ِاه جِهڑا سمان پِآ هَے, ِاس توں دُگناں مَےں چھڈ آيا هاں۔ ِانّاں تاں مَےں لِجا وی نهیں ساں سکدا۔" سمان وِچ کّپڑے, بھاںڈے, کھان دیآں چیجاں, کھواے دیآں پِنّیآں, گُڑ جِس وِچ مےوے, بداماں دیآں گِریآں, سَوںپھ آد کای کُجھ پِآ هويا سی اتے ِاتھوں تک کِ تِل وی سن۔

"مَےں بهُت مناه کیتا پر اُهناں نے بدو بدی ِاه سمان نال کھڑن دی جِد کیتی اتے مَےں وی ناںه نهیں کر سکِآ جِس پِآر نال اُه سمان لَے کے آایآں سن جے مَےں نا کھڑدا تاں چںگا نا لّگدا۔"

اُس وکت مَےں اُس گُڑ دا آپنے کول پاے کےکاں نال مُکابلا کر رِها ساں اتے مَےنُوں اُهناں دا بھار ِاس سمان دے بھار توں کِتے جِآدا لّگ رِها سی۔ ِانّا مگر چھِپے ججباتاں وِچ جمین-اسمان دا پھرک سی۔

پتا هی نهیں لگا جدوں گّڈی آ کے واهگا دے سٹےسن تے کھڑو گای۔ اُس نے دوهاں هّتھاں وِچ کُجھ سمان والے کّپڑے دے جھولے پھڑ لاے اتے ِاک توڑا سِر تے چُّک لِآ۔

جدوں اسیں پاسپورٹ چَےک کروا کے سمان نُوں اَےکسرے والی مسین تے رکھِآ اتے دُوسری ترپھ سمان لَےن آاے تاں اَےکسرے نُوں وےکھ رِها کرمچاری دلیپ سِںگھ نُوں سںبودھِت هو کے کهِن

لّگا "سردار جی ِاه گُڑ, تِل بھارت وِچ نهیں مِلدے?"۔

"سبھ کُجھ هی مِلدا هَے بھارت وِچ, پر بھَےناں اتے بھُوآ ولوں دِّتا ِاه گُڑ اتے تِل نهیں مِلدے" نال دے کھڑھے کرمچاری نے دلیپ سِںگھ ول ِاس ترھاں وےکھِآ, جِوےں اُس نُوں سک هووے کِ ِاس سردار دیآں بھَےناں اتے بھُوآ پاکِستان وِچ هو سکدیآں هن۔ پر دلیپ سِںگھ دیآں اّکھاں وِچ ِاس دُکھاںت دا وّڈا ِاتِهاس لُکِآ نجر آ رِها سی۔

آپنی دھ رتی دی کھِّچ

ساڈے ڈَےلیگےسن نے مُلتان توں کراچی جانا  سی اتے ِاه تکریبن 900 کُ کِلومیٹر توں اُپر سپھر سی کاراں جاں بّساں راهیں تاں 15,16 گھںٹے لّگ جانے سن پر ِاس لای هواای جهاج راهیں جان دا  پربںدھ کیتا هويا سی ۔ سام نُوں چل کے اسیں کوای 1+ گھںٹے وِچ هی کراچی پهُںچ گاے۔ کراچی سهِر بارے اسیں بچپن توں هی بهُت کُجھ سُندے رهے ساں۔ ِاه ِاک بهُت وّڈا سهِر هَے۔ مَےنُوں ےاد هَے رِستے وِچوں ساڈے تايا جی, ِاتھوں دی مِاُںسپل کمےٹی دے مُلاجم سن اتے اُه آپنی گلبات وِچ ِاس سهِر دیآں رںگینیآں اتے وِسالتا بارے کاپھی کُجھ دّسدے هُںدے سن۔ اےارپورٹ تے آپو آپنا سمان لَےںدِآں سانُوں کاپھی سماں لّگ گِآ, ِاس وکت اّدھی رات دا سماں سی پر اےارپورٹ تے ےاتریآں دے آاُن اتے جان کرکے, پُوری گهِماں گهِم سی۔ کوای ےاتری آپنا سمان لَے کے اںدر نُوں جا رِها سی, کوای باهر نُوں آ رِها سی۔ ٹَےکسیآں دا آاُنا جانا جاری سی۔ کراچی دیآں سڑکاں تے پُوری گهِماں گهِم سی۔ کاپھی کاراں, ٹَےکسیآں ِاک توں دُوسری ترپھ آ جا رهیآں سن۔ سهِر دیآں بهُت ساریآں دُکاناں اجے وی کھُلھیآں هوایآں سن۔ بیچ پلِاجر هوٹل, اےارپورٹ توں کوای 26 کُ کِلومیٹر دُور سی اتے سانُوں اُتھے پهُںچن لای 31.36 مِںٹ لّگ گاے۔

ِاه هوٹل ِاک بهُت وّڈی جھیل دے کِنارے بنِآ هويا سی ِاک ترپھ پانی هی پانی دُور تّک نجر آاُںدا سی۔ ساڈا سمان ساڈے کمرِآں وِچ رّکھِآ جا رِها سی۔ هوٹل دے لاان وِچ دو آدمی مےج دے ِارد-گِرد بَےٹھے هواے سن اُهناں نے مَےنُوں وےکھ کے آواجاں مارنیآں سُرُو کر دِّتیآں۔ "سردار جی آ جااُ, سردار جی آ جااُ” اتے مَےں تُردا تُردا اُهناں کول پهُںچ گِآ۔

مےج تے اُهناں دے ساهمنے کوای اّدھی کُ بوتل سراب پای هوای سی اُهناں دے گِلاساں وِچ وی سراب سی۔ مَےں ِاه وےکھ کے هَےران هو رِها ساں کِاُں جو پاکِستان وِچ سراب دی مناهی هَے۔ پھِر ِاس ترھاں مےج تے بوتل ٹِکا کے سراب پین دا سین تاں مَےں پهِلی واری هی وےکھ رِها ساں۔ بھاوےں کِ گَےر مُسلِماں نُوں پرمِٹ تے سراب پین دی کھُلھ سی پر اُه وی ِاس ترھاں سراب نهیں سن پیںدے۔

مَےں اُهناں دے کول بَےٹھ گِآ سردار جی کِتھوں آاے هو مےرے دّسن تے کِ مَےں اںمرِتسر توں آيا هاں اُهناں وِچوں ِاک کهِن لّگا کِ "لاُ اسیں تاں گُآںڈھی بھرا هاں, مَےں لهَور توں هاں, اںمرِتسر اتے لهَور ِاکو گّل هَے۔ پااُ پَےگ سردار جی لای"۔ پر مَےں اُهناں نُوں کِها کِ مَےں تاں سراب پیںدا نهیں تاں پھِر اُه کهِن لّگا "ِاه کِس ترھاں هو سکدا هَے اسیں پںجابی تاں سراب توں بگَےر رهِ هی نهیں سکدے۔ سردار جی تُسیں تے ساڈے گُآںڈھی بھرا هو, تُهانُوں تاں پینی هی پَےنی هَے", جدوں دُوسرا وِاکتی ِاک گلاس وِچ سراب پااُن لّگا تاں مَےں پھِر کِها کِ مَےں نهیں پیںدا تاں اُه وی کهِن لّگا, “سردار جی, کوای پھرک نهیں پَےںدا, تُسیں تاں ساڈے بھرا هو", اُه وی پںجابی بول رِها سی۔ پھِر اُه پُچھن لّگا "سردار جی لهَور ودھیآ هَے کِ اںمرِتسر" مَےں اںداجا لايا کِ ِاهناں پیتی هوای هَے پتا نهیں کِهو جِها جواب ٹھیک سمجھدے هونگے۔ مَےں کهِ دِّتا "دووےں سهِر ِاکو جِهے هن" تاں اُه کهِن لّگا "سردار جی ِاه گل تاں نهیں, کِتھے لهَور تے کِتھے اںمرِتسر۔” مَےں بڑی کسُوتی ستھِتی وِچ ساں۔ مَےنُوں ِاک ترکیب سُجھی اتے مَےں اُهناں نُوں کِها "ٹھیک هَے پر مَےں آپنا سمان پهِلوں آپنے کمرے وِچ رّکھ آواں” اتے مَےں تےجی نال اُتھوں رِسَےپسن ول آ گِآ۔ اُس وکت رات دے 2 کُ وجے دا سماں سی اتے ڈےلیگےسن دا ِاںچارج مِسٹر سبُور سانُوں چِتاونی دے رِها سی کِ سارے سوےرے 7 وجے تّک تِآر هو جاناں کِاُں جو هَےدراباد جا کے رات پھِر واپِس آاُنا هَے اتے ِاه کوای 175 کِلومیٹر دا سپھر هَے۔

دُوسرے دِن هَےدراباد جان توں پهِلاں مَےں برےکپھاسٹ کر کے, آپنی چاه دا کّپ هّتھ وِچ لَے کے جھیل دی ترپھ چلا گِآ۔

جھیل دے کںڈھے تے کھڑے درکھتاں تے پںچھیآں دیآں وّکھ-وّکھ ترھاں دیآں آواجاں آ رهیآں سن اتے اُهناں دی چھاں دُور-دُور تّک پھَےلی هوای سی۔ مَےں مگر مُڑ کے وےکھِآ تاں ِاک پُلِس اپھسر مےرے توں کُجھ دُور کھڑھا سی اتے مےرے وّل دِلچسپی نال وےکھ رِها سی۔ مَےنُوں لگا جِوےں اُه مےرے نال کوای گّل کرنی چاهُںدا هَے اتے ٹھیک هی جدوں مَےں اُس ول کُجھ کدم تُرِآ تاں اُه مےرے کول آ کے پُّچھن لّگا "سردار جی, چڑھدے پںجاب دے لگدے هو, کِتھوں آاے هو" مےرے اںمرِتسر دّسن تے اُه کهِن لّگا کِ "بھاوےں مےرا جنم تاں کراچی دا هَے پر ساڈے وّڈِآں دا پِںڈ وی اںمرِتسر جِلھے وِچ سی۔ اسیں وںڈ توں بااد اُتھوں آاے ساں۔ ساڈا پِںڈ گھرِآلا سی جو اّج کّل اںمرِتسر جِلھے وِچ هَے۔ مےرے باپ, چاچے, تااے تاں همےسا اجے وی اںمرِتسر دیآں گّلاں هی کردے رهِںدے هن۔ اُه کهِںدے هن اُدھر تاں ِاه سی, اُدھر اُه سی, اُه تاں همےسا آپنے پِںڈ اتے آپنے ِالاکے نُوں هی سلاهُںدے رهِںدے هن۔ اسل وِچ اُه آپنے پِںڈ اتے ِالاکے نُوں ےاد کرکے اُداس وی هو جاںدے هن, جِوےں اُهناں جِںدگی وِچ بهُت کُجھ گوا لِآ هووے, تُسیں کِنّا چِر ِاتھے هو مَےں تُهانُوں اُهناں نال مِلاواںگا…………………وو اُس دیآں گّلاں بهُت دِلچسپ سن۔ مَےں وی کرنیآں چاهُںدا ساں پر مےرے توں ِالاوا هر کوای چھوٹیآں بّساں وِچ بَےٹھ چُّکا سی اتے مَےں اُس کولوں چھُّٹی لَے کے آپنی سیٹ تے آ کے بَےٹھ گِآ۔

کراچی سهِر بهُت دُور دُور تّک پھَےلِآ هويا سی۔ سانُوں کراچی توں باهر نِکلدِآں هی اّدھا گھںٹا لّگ گِآ۔ ِاه سهِر سِںدھ پراںت دی راجدھانی هَے۔ سِںدھ پراںت دی کُل ابادی 5/61 کروڑ هَے جِس وِچوں 33ویں سدی, 2/61 کروڑ تاں ِاکّلے کراچی سهِر وِچ هی رهِںدی هَے۔ ِاه سهِر پاکِستان دی سبھ توں وّڈی بںدرگاه هَے جِتھو جِآداتر دےساں نال ِاسدا اںترراسٹری وپار هُںدا هَے۔ ِاس سهِر دی وسوں اتے وپار کر کے کِها جاںدا هَے کِ پاکِستان وِچ ِاکٹھے هواے کُل ٹَےکس وِچوں 17ویں سدی تاں ِاکّلے کراچی وِچوں هی ِاکّٹھا هُںدا هَے۔ 1947 وِچ جدوں پاکِستان ِاک وّکھرا دےس بنِآ سی تاں کراچی, پاکِستان دی راجدھانی بنی سی جو

1960 تّک رهی۔ جدوں کِ ِاسلاماباد نُوں اُس دےس دی راجدھانی بنا لِآ گِآ۔ ِاس سهِر نُوں کاِادے آجم دا سهِر وی کِها جاںدا هَے کِاُں جو مُهںمد الی جِناه وی ِاس سهِر نال سںبںدھِت سن اتے 1948 وِچ جد اُهناں دی مَوت هوای تاں اُهناں نُوں ِاس سهِر وِچ هی دپھنايا گِآ سی, اُناں دے مکبرے نُوں اّج کل ےاتری وےکھن جاںدے هن۔

هَےدراباد سِںدھ دا دُوسرا وّڈا سهِر هَے جِسدی ابادی کوای 31 لّکھ دے کریب هَے اتے ِاس ترھاں سِںدھ دی جِآداتر ابادی تاں ِانھاں دو سهِراں وِچ هی رهِںدی هَے۔ جدوں اسیں کراچی توں هَےدراباد وّل جا رهے ساں تاں اسیں وےکھِآ کِ جِتھوں تّک وی نجر جاںدی سی نا تاں کوای پھسل نجر آاُںدی سی, نا پانی۔ سِرپھ لال جهے رںگ دی کرڑی جِهی مِّٹی دُور-دُور تّک نجر آاُںدی سی۔ گھاه دی تاں ِاک تِڑ وی نجر نهیں سی آاُںدی۔ مَےں ِاس جمین دا آپنے ِالاکے دی جمین نال مُکابلا کر رِها ساں اتے مَےنُوں ِاه گّل وی سپّسٹ هوای کِ سِںدھ دی جِآداتر وسوں سهِراں وِچ کِاُں رهِںدی سی۔ پانی دا نا مِلنا وی ِاناں ِالاکِآں دی وّڈی سمّسِآ سی۔ ِاس گَےر اُپجااُو جمین دا مُّکھ کارن وی پانی دا نا مِلنا سی۔ کوای پھسل نا هون کرکے, دُور-دُور تّک کوای ابادی جاں کںدھ, کوٹھا وی نجر نهیں سی آ رِها۔

موٹر وےا تے بڑی رَونک سی جِس تے ٹرّک, کاراں تے بّساں آ جا رهیآں سن۔ موٹر وےا تے وّڈے-وّڈے ڈھابے وی آاُںدے سن, جِنّاں دے باهر وّڈے-وّڈے مںجے ڈٹھے هواے سن اتے کُرسیآں ڈٹھیآں هوایآ سن ۔ پر مَے سڑک دے دوواں پاسِآں تے اُچے-اُچے درکھتاں دی چھاں, پهِلا ٹِںڈاں والے وگدے کھُوه اتے اج کل ٹِاُوبوَےلاں دیآں آڑاں وِچ وگداں پانی اتے بھرپُور پھسلاں دی کلپنا کردا هويا آپنے ِالاکے دیآں سڑکاں دا ِاس سڑک نال مُکابلا کر رِها ساں۔

جدوں اسی درِآں سِںدھ دے کریب پهُںچے تاں درِآ دے دوواں پاسے, بھرپُور پھسلاں کھڑیآں سن اتے ِاس تراں لگدا سی جِوےں اسیں پھِر آپنے هی ِالاکے وِچ آ گاے هوایاے۔ درِآ دے پُل

دے کھّبے هتھ ِاک سهِر دِسدا سی جِس دا ناں سی جام سوهرا اتے ِاتھوں سِںدھ دی کھےتیباڑی دی ےُونیورسٹی هَے جِس نے ِاس کھےتر دی بھُگولِک ستھِتی انُسار, کھےتی اُپج ودھااُن وِچ بهُت وڈا ےوگدان پايا هَے۔ هَےدراباد کُجھ تھاواں تے جان توں باد جد اسی واپِس کراچی نُوں چلے تاں ڈُوںگھی سام پَے چُکی سی اتے هنےرا پھَےل رِها سی۔ رستے وِچ سڑک دے دوواں پاسِآں تے کِتے وی کوای روسنی نجر نهیں سی آاُںدی سڑک توں پار دوواں پاسے جِتھوں تک نجر جاںدی سی هنےرا هی هنےرا نجر آاُںدا سی ساِاد ِاس ترھاں دا سین مَے پهِلی وار هی وےکھِآ سی ۔ روسنی نجر نا آاُن دی وجاه وی ِاهو سی کِ کِتے وی پھسل نا هون کرکے ِاتھے کوای وسو نهی سی رهِںدی۔ کراچی واپِس پهُںچدِآں سانُوں رات دے 10.30 وج چُکے سن۔

جدوں مَےں رِسَےپسن توں آپنے کمرے دی چابی لَےن گِآ, تاں رِسَےپسن والا لڑکا مَےنُوں کهِن لگا کِ تُهاڈا کوای واکِپھ تُهانُوں مِلن آياں سی اتے بهُت لںماں سماں تُهانُوں اُڈیکدا رِها هَے اتے رات : کُ وجے واپِس گِآ سی۔ مَےں اُس دی گل سُن کے هَےران ساں کِ اُه کون هو سکدا سی۔ مَےں اُس نُوں دُبارا پُچھِآں کِ اُه کون سی اتے مَےنُوں کِوےں جاندا سی, مَےں تاں کراچی وِچ کِسے نُوں وی نهی جاندا مَےں تاں جِںدگی وِچ پهِلی وار کراچی آيا هاں۔ تاں اُه دسن لگا کِ "اُه ِاک بجُرگ سی اتے کهِںدا سی کِ جِهڑے سردار ساهِب اںمرِتسر توں آاے هن مَے اُهناں نُوں مِلناں هَے, اُه مےرے ِالاکے دے هن, اتے اُه کل پھِر آاُن لای کهِ گِآ سی۔"

مَےں اُس دی ِاه گل سُن کے هَےران ساں اتے کدی مےرا کھِآل سرگودھے وِچ مِلے آدمیآں ول جاںدا سی کدی آپنے پِںڈ ول, پر مےری سمجھ وِچ کُجھ نهی سی آ رِها۔

سوےرے اجے مَےں چاه هی پی رِها ساں تاں ٹَےلیپھُون دی گھںٹی وجی پھون رِسَےپسن توں سی اتے رِسَےپسن والاں لڑکا کهِ رِها سی کِ تُهانُوں کوای مِلن آيا هَے۔

ِاک دم لِپھٹ راهی مَےں تھلے آ گِآ اتے رِسَےپسن تے

 

ِاک چںگی سِهت والا, لںما-اُچا بجُرگ بَےٹھا وےکھِآ جو مَےنُوں وےکھدِآں هی اُٹھ کھڑھا هويا, "تُسی اںمرِتسر توں آاے هو” اُس نے پُچھِآ, "هاں مَےں اںمرتِسر توں آيا هاں,” مَے اُس نُوں جُآب دِتا اتے نال هی بَےٹھن لای کِها۔ اُس نے پھِر گل سُرُو کیتی, “مَے تاں ساری رات سوچدا رِها, سوےرے اُه پھِر چلے نا جان, ِاس لای دِن چڑدِآ هی آ گِآ هاں۔ سدیآں توں باد کِتے آپنےں ِالاکے دے آدمی نُوں مِل رِها هاں, مےرا پِںڈ گھرِآلا هَے, اُه اںمرِتسر جِلے وِچ آ گِآ سی اُس وکت اُه کسُور تهسیل دا پِںڈ سی, ولٹوهے دے نےڑے هَے" اتے اُه دّسی جا رِها سی۔

"هاں, مَےں اُس پِںڈ نُوں جاندا هاں, اُه بهُت وڈا پِںڈ هَے, مَےں ِاک وار اُتھے گِآ ساں" مَےں اُس نُوں دسِآ۔ اُه کای وِاکتیآں دے نا لَے رِها سی اتے اُهناں دی پرسِدھی بارے دس رِها سی, اُس ِالاکے نال سبںدھِت کای گّلاں دسی جاں رِها سی اتے پھِر اُه اُس ِالاکے وِچ هوای تبدیلی بارے مَےنُوں پُچھدا رِهاں, سڑکاں, سکُول کالج, پّٹی دے تهسیل بنن اتے هور کای گلاں اسی کردے رهے, اُس ِالاکے وِچ نرما, کپاه, مِرچاں دیآں پھسلاں بارے گلاں دسدا رِها اتے اکھیر وِچ اُسنے مَےنُوں پُچھِآ کِ "تُسی اںمرِتسر کِتھے رهِںدے هو۔"

"کھالسا کالج دے اںدر رهِںدا هاں۔"

"کھالسا کالج اںمرِتسر دے اںدر, کھالسا کالج اںمرِتسر دے اںدر" اُس نے دُهراا کے پُچھِآ اتے مَےں اُسدیآں اّکھاں وِچ ِاک اجیب جهی چمک وےکھی جو اُس دی اُتسُکتا بارے دس رهیں سی۔

اُسدے چِهرے دی اُتسکتا دس رهی سی جِوےں اُسنُوں مےرے تے ےکین نا هووے اتے اُه پھِر پُچھن لگاں, "تُسی کی کںم کردے هو۔”

"مَےں کھالسا کالج پڑااُداں رِها هاں اتے اج کل رِٹاِار هاں" مَےں دسِآ۔ اُس نے پھِر کاهلی نال دو وار دُهرا دِتا "تُسیں کھالسا کالج اںمرِتسر پڑااُںدے رهے هو, تُسی کھالسا کالج اںمرِتسر پڑااُںدے رهے هو۔"

تاں پھِر اُه کاهلی-کاهلی دسن لگا "کھالسا کالج کرکے تاں مےرا کَےریار بنِآ سی, مَے کالج دی پھُٹبال ٹیم وِچ ساں, پھُٹبال دی کھےڈ کرکے مَےنُوں ِادھر آ کے کسٹم دی نَوکری مِلی, کھالسا کالج تاں اجے وی مےرے سُپھنے وِچ آ جاںدا هَے" اتے پھِر اُس نے کای پروپھَےسراں دے نا لاے, جِنّا وِچوں کُجھ نُوں مَے مِلِآ هويا ساں, اُس نے اُنھاں بارے کای سُآل پُچھے, کالج دی کنّٹین, پھرُوٹ ساپ, کالج دے هوسٹل, کرِکٹ دی گرااُںڈ, پھارم اتے کای کُجھ هور, اُس دے سُآل تاں مُک هی نهی سن رهے پھِر اُه کهِن لگاں, "کالج دی پھُٹبال گرااُںڈ دا ِاںچ ِاںچ مَےنُوں ےاد هَے, اسیں سام نُوں اُدوں تک پھُٹبال کھےڈدے رهِںدے ساں, جدوں تک پھُٹبال رات دے هنےرے وِچ لبھن توں هٹ نهیں جاںدا سی مَےں تاں هُن وی اّکھاں بںد کرکے کالج اتے پھِر کالج دی گرااُںڈ وِچ جا سکدا هاں۔ سردار جی تُساں تاں مَےنُوں مےرے کالج دی سَےر کرا دِتی هَے, سانُوں تاں بااد وِچ ویجا نهیں مِل سکِآ۔ مَےں تاں کھالسا کالج نُوں وےکھن لای ساری اُمر ترسدا رِها هاں" اُس نے مےرا هّتھ گھُٹ کے پھڑِآ هويا سی اتے اُه کاهلی-کاهلی کاپھی کُجھ دس رِها سی, مَے اُس نُوں کاپھی ججباتی هويا وےکھ رِها ساں۔ اُس نے مَےنُوں آپنے گھر آاُن دا سدا وی دِتا۔ مےرے  کول کھڑھی سںتوس سِںگھ مَےنُوں سمےں دی گھاٹ بارے ےاد کروا رهی سی ۔ مَے گھڑی وےکھی, سانُوں گلھاں کردِآں نُوں ِاک گھںٹا هو گِآ سی پر لگدا سی جِوےں گّل سُرُو وی نهیں کیتی, مجبُوری وس مَےں جدوں اُس کولوں چھُٹی لای تاں مَے وےکھ رِها ساں, اُس دیآ اّکھاں وِچ اتھرُو سن۔

 پردھان مںتری دا جماتی

ساڈے ڈَےلیگےسن دے پروگرام وِچ پردھان مںتری ڈا: منموهن سِںگھ دے پِں ڈ گاه وِچ وی جانا سی کِاُں جو جدوں ڈا: ساهِب بھارت دے پردھان مںتری بنے سن, اُس پِںڈ نُوں ماڈل پِںڈ گھوسِت کیتا گِآ سی جِس وِچ سِهت, وِدِآ, اُدےوگ, آواجاای اتے مںڈی نال سبںدھِت سےواواں نُوں آدھُنِک تَور تے وِکست کرنا سی۔ ِاه پِںڈ چکوال جِلے وِچ سی۔ ِاسلاماباد توں اسی سوےرے کوای 8 کُ وجے ِاس پِںڈ ول چل پاے, اُس وکت چھوٹا- چھوٹا میںه پَے رِها سی پر رستے وِچ ِاه میںه تےج هُںدا گِآ۔ گُجرکھان سهِر توں باد پوٹھوهار دی دھرتی آای تاں میںه کرکے چھوٹے-چھوٹے نالِآں وِچ گےری رںگ دا کاپھی پانی وگ رِها سی۔ کای نالے تاں اُپر تک بھرے هواے سن دُور دُور تک کوای وی وِاکتی نجر نهیں سی آ رِها۔ رستے وِچ ِاک چھوٹا جِها درِآ آيا مَےں اُس درِآ نُوں بڑے گَور نال دےکھ رِها ساں, تاں پاکِستان وِچ ساڈے ڈَےلیگےسن دے پربںدھ کرن والے مِسٹر سبُور نے مےرے پِچھے هّتھ مار کے کِها, “چھینا جی, ِاس درِآ نُوں سیاَون کهِںدے هن اتے اُه جو کھّبے هّتھ دُور ِاک پِںڈ دِسدا هَے, اُه تُهاڈی اُس کوِتری دا هَے جِس نے ِاه نجم لِکھی سی "اّج آکھاں وارِس ساه نُوں .....” اُس نے دّسِآ ِاس پِںڈ دا ناں دھمِآل هَے ۔ اُس وکت مَےنُوں اںمرِتا پریتم دے پِںڈ دا دھِآن تاں نا آيا پر ِانّا ےاد سی کِ اُه ِاس ِالاکے دی سی اتے مَےں اُس دی پرسِّدھی اتے اُس دے لوکاں دے دِل وِچ هون نُوں داد دے رِها ساں ۔ ِادھر دے لوک وی اُس کوِتی نُوں ِانّاں ستِکار دِںدے هن جِس وِچ سرهّداں بےارتھ رهِ جاںدیآں هن اتے آپنے چںگے کھِآلاں کرکے کای لوک سرهّداں توں کِتے پرے آپنی جگاه بنا لَےںدے هن ۔ پھِر مَےنُوں ےاد آيا اتے مَےں هی سبُور نُوں دّسِآ کِ ِاه پِںڈ اںمرِتا پریتم

دا نهیں سگوں ِاک هور پرسِّدھ کوی پرو: موهن سِںگھ دا هَے۔

ِاه ِالاکا بهُت کھُوبسُورت ِالاکا هَے ۔ اسل وِچ دےس دی وںڈ وےلے ِادھر وِداک سںستھاواں کاپھی سن, ِاهو وجاه سی کِ دےس دی وںڈ توں باد پںجاب وِچ بهُت سارے پرسِّدھ ادھِآپک, لےکھک, لیڈر اتے پربںدھک ِاس هی کھےتر توں سن ۔ سری ِاںدر کُمار گُجرال, جو بھارت دے پردھان مںتری رهے سن, ماسٹر تارا سِںگھ, کرتار سِںگھ دُّگل اتے هُن دے بھارت دے پردھان مںتری ڈا: منموهن سِںگھ, ِاس هی کھےتر توں هون دی ِاه وجاه وی هو سکدی هَے کِ ِاه لوک مِهنتی سن اتے آپنے کںم وِچ نِپُنّ سن تاں هی اُه بهُت اُّچیآں اُچیآں پدویآں تے پهُںچ گاے۔ مَےں اُس وکت وںڈ توں پهِلے سمےں دی کلپنا کر رِها ساں جدوں ِاس تراں دی وںڈ دی کِسے کلپنا وی نهیں کیتی هووےگی اتے ِاس ِالاکے دے سِّکھ هِںدُو مُسلِم اتے ِاساای سبھ ِاکّٹھے کںماں وِچ سوےر توں هی رُجھ جاںدے هونگے ۔ سڑک تے لگے میل پّتھراں تے چکوال دی دُوری لِکھی آاُںدی سی۔ پھِر ِاک جگاه تے آ کے ساڈی بس, موٹروے توں کھّبے نُوں مُڑی, تاں سانُوں پُلیس دی ِاک اَےسکارٹ جیپ نے کھڑا کیتا, جو کاپھی دےر توں سانُوں اُڈیک رهے سن اتے اُهناں نے "گاه" پِںڈ جان لای ساڈی اگواای کرنی سی ۔ ساڈی بس ِاک پُل توں گھُںم کے پھِر پِّچھے نُوں مُڑ پای اتے موٹروے دے نال-نال کاپھی کِلومیٹر پِچھے ول آ گای۔ مَےں مهِسُوس کر رِها ساں, موٹر وےا تے ِاس ترپھ توں هی تاں گاے ساں۔ "سبُور جی ِانّاں وادھُو پَےںڈا کیتا هَے, کی اسی پِچھوں نهیں ساں مُڑ سکدے" مَےں اُس نُوں پُّچھِآ۔ "موٹر وےا دا ِاهو ِاک گُن گِن لاُ جاں دوس کِ موٹر وےا تے هر جگاه توں راه نهیں بدل سکدے, کُجھ کھاس تھاواں توں هی بدل سکدے هاں بھاوے 10 کِلومیٹر جاں ِاس توں وی وّدھ جانا پاے ۔ ِاه سِرپھ پردھان مںتری دے پِںڈ دے ماڈل پِںڈ بنن کرکے هی ِاک وِسےس پاس دِّتا گِآ هَے, اُس تراں موٹر وےا تے هور کِتے وی ِاس تراں نهیں هُںدا۔"

ِاه سارا کھےتر پهِلاں جِهلم جِلے وِچ سی اتے چکوال ِاس دی تهِسیل سی, جو پھِر جِلا بن گِآ۔ چّکوال ِاتھوں

کوای 35-40 کِلومیٹر دُور سی ۔ وںڈ توں پهِلاں ِانّاں پِںڈاں وِچ هِںدُوآں, سِّکھاں دی بهُت وّڈی ابادی سی, جو جِآداتر کھےتی اتے وپار کردے سن۔ چکوال سهِر وِچ وّڈے وّڈے هِںدُو اتے سِّکھ وپاری سن۔ پِںڈاں وِچ آم هی هِںدُو اتے سِّکھ وپاری گھوڑے رےڑِآں تے پِںڈ وِچوں پھسلاں دی اُپج کھریددے سن اتے اُس اُپج نُوں اُه چکوال, جِهلم اتے راولپِںڈی دیآں مںڈیآں وِچ وےچدے سن۔ واپسی تے اُه پِںڈاں لای لوڑیںدیآں وستُوآں جِوےں کھںڈ, گھِاُ, چاه, سابن, کّپڑا آد لَے جاںدے سن اتے اُس نُوں پرچُون وِچ پِںڈاں وِچ جا کے وےچِآ جاںدا سی۔ جِس جگاه توں اسی گاه پِںڈ ول مُڑے, اُس دا ناں بالکسر سی ۔ ِاه مَےدانی ِالاکا سی ۔ بھاوےں کِ کای جگاه تے ٹِاُوبوَےل لگے هواے سن, پر جِآدا تر جمین رےتلی سی۔

رستے وِچ ِاک چَوںک آيا, جِس نُوں ترُٹیبن چَوںک کهِںدے سن جِس دے چارے پاسے چھوٹیآں چھوٹیآں دُکاناں سن جِنّاں وِچ کرِآنا, چاه, سبجیآں دیآں دُکاناں سن ۔ ِاس توں اّگے سڑک بهُت چھوٹی سی اتے سڑک دے دوواں پاسِآں تے کنک دے ناڑ نال بنے مُوسل سن, بھاوےں کِ نویں کنک آاُن والی سی پر ِانّاں مُوسلاں وِچ اجے وی تُوڑی جماں رّکھی هوای سی, ِاه چھوٹے-چھوٹے اکار دے مُوسل سن۔ ِانّاں رےتلیآں پَےلیآں وِچ سروں, توریآ, تارامیرا, کنک اتے چھولِآں دیآں پھسلا سن۔ ساڈے نال جا رهے لڑکے دس رهے سن کِ پانی دی پّدھر بهُت هی نیویں هَے, جو کای جگاه تے 411 پھُّٹ توں وی جِآدا هَے, ِاس لای ٹِاُوبوَےل لااُنا اتے اُس نُوں چلااُنا کاپھی مهِںگا پَےںدا هَے, سَونی دیآ پھسلاں وِچ جِآدا مُںگپھلی بیجی جاںدی هَے اُس لای پانی دی لوڑ نهیں پَےںدی اتے پھسل چںگی هو جاںدی هَے۔ مَےں مهِسُوس کر رِها ساں, سهِری سهُولتاں توں ِانّی دُوری والے ِاس پِںڈ وِچ پردھان مںتری دا بچپن بیتِآ سی۔ رستے وِچ ِاک جگاه, ِاک چھوٹا جِها نالا آيا جِسنُوں 'کس' کهِںدے سن جو کِ برساتی نالا سی, جو سِرپھ برساتاں وِچ هی چلدا سی ۔ پھِر ِاک پِںڈ آيا اتے اسی سمجھِآ کِ ِاه هی پِںڈ هووےگا, پر اُهناں لڑکِآں دّسِآ کِ ِاس

جِآدا تر نُوں تاں هُن ِاه وی ےاد نهیں هووےگا کِ اُه کِهڑا سی منموهن سِںگھ۔

بھاوےں کِ منموهن سِںگھ بھارت دے پردھان مںتری بنن توں پهِلاں وی کاپھی اُچ پدویآں تے رهے سن اتے بھارت دے وِّت مںتری وی بنے سن پر ِاس پِںڈ والِآں نُوں نهیں سی پتا کِ اُه ِاس پِںڈ دا هَے پر جد 2004 وِچ اُه پردھان مںتری بنے اتے اُهناں دا پِچھوکڑ اکھباراں وِچ آيا تاں اُس دِن ِاس پِںڈ دا هر ِاک وِاکتی ِاه سمجھدا سی کِ اُهنا دے گھر دا آدمی پردھان مںتری بنِآ هَے ۔ سارے لوک ِاکّٹھے هواے, لّڈُو وںڈے اتے اُس رات لںما سماں  سارے هی پِںڈ وِچ بھںگڑے پَےںدے رهے ۔ پِںڈ دے هر وِاکتی نُوں ِاس گل تے مان سی کِ اُهناں دے پِںڈ دا آدمی بھارت دا پردھان مںتری بنِآ هَے, جِوےں اُناں دے پریوار دا هی هووے۔ اُه لوک دّس رهے سن کِ جدوں اسی آپنے رِستےداراں نُوں مِلن جاںدے هاں تاں اُه منموهن سِںگھ دے پریوار اتے پِچھوکڑ بارے پُّچھدے هن اتے جِنّاں کُ اساں بجُرگاں کولوں سُنِآ هُںدا هَے اُه اُهنا نُوں دّس دِںدے هاں۔ بھاوےں کِ منموهن سِںگھ ِاک سدھارن وپاری پریوار نال سبںدھ رّکھدا سی پر اُه بهُت مِهنتی سی اتے اُه بھارت دے اُّگھے ارتھ ساستریآں وجوں آپنی پهِچان اںترراسٹری پّدھر تے بنا چُّکا سی۔

بارس دے باوجُود وی پِںڈ دے بهُت سارے لوک اُس سکُول وِچ جماں هواے هواے سن ۔ ِاک وّڈے کمرے وِچ کاپھی لوک کُرسیآں تے بَےٹھے اتے کھڑے سن اتے نال والا کمرا وی کھچا کھچ بھرِآ هويا سی۔ ِاس تراں لگدا سی جِوےں سارا هی پِںڈ, بھارت توں آاے ڈَےلیگےسن نُوں مِلن, سکُول وِچ آ گِآ سی ۔ رسمی میٹِںگ سُرُو هوای اتے جِهڑا آدمی اُٹھ کے بولن لّگا مَےں اُس نُوں پهِچان لِآ ِاه تاں پِچھلے سال ِاتھوں جان والے ناجِماں دے وپھد وِچ سی اتے ِاس نے ِاتھوں منموهن سِںگھ لای ِاک تِّلے دی جُّتی بنا کے کھڑی سی جو ِاس دے پِتا نے کھاس تَور تے منموهن سِںگھ لای بناای سی۔ اُس نے دّسِآ سی کِ وںڈ توں پهِلاں جِآداتر لوک پِںڈاں وِچوں هی جُّتیآں بنااُںدے هُںدے سن ۔ هر پریوار دے لوک

آپنے پَےر دا مےچ دے کے تھوڑے جهے پَےسے پےسگی وجوں دے دِںدے سن اتے کُجھ دِنا باد اُه آ کے آپنی جُّتی لَے جاںدے سن ۔ ِاه وِاکتی دسدا سی کِ منموهن سِںگھ دے پریوار والے اُناں کولوں هی آپنیآں جُّتیآں بنوااُںدے هُںدے سن۔ بھاوےں کِ ساڈے ڈَےلیگےسن وِچ اتے ساڈا پربںدھ کرن والے لوکاں وِچ کُجھ اَورتاں سن پر مَےں وےکھ رِها ساں کِ ِاس ِاکّٹھ وِچ پِںڈ وِچوں ِاک وی اَورت نهیں سی۔ ساڈے ڈَےلیگےسن وِچ مےرے اتے دو وِاکتیآں توں ِالاوا هور کوای وی پںجابی نهیں سی سمجھدا کِاُں جو ِاس وِچ بںگال, آںدھرا, تامِلناڈُو اتے وّکھ وّکھ پراںتا دے وِاکتی سن ۔ پر پھِر وی اُه بهُت دھِآن نال سُن رهے سن۔ پِںڈ دے لوکاں توں باد وِچ ڈَےلیگےسن دے لوکاں نُوں سٹےج تے بُلايا گِآ اتے سبھ توں پهِلاں مےرا نام بولِآ گِآ مَےں دّسِآ کِ جد مَےں اَےم.اے. کردا ساں تاں سانُوں آپنی ِاک کلاس لااُن هِںدُو کالج اںمرِتسر جانا پَےںدا سی ۔ ڈا: منموهن سِںگھ هِںدُو کالج دے وِدِآرتھی سن اتے اُس وکت اُه پںجاب ےُونیورسِٹی وِچ پڑھااُںدے هُںدے سن ۔ هِںدُو کالج دے ِاک پروپھَےسر سری کالیآ جِنّاں دا منموهن سِںگھ وِدِآرتھی رِها سی, اُس وکت هی اُهناں دی بهُت تریپھ کردے هُںدے سن اتے آم ِاه گل کِها کردے سن کِ منموهن سِںگھ کِسے دِن دُنیآں دے وّڈے ارتھساستری وجوں اُبھرےگا۔ اُهناں دی بھوِکھ بانی جو اُهنا دے پردھان مںتری بنن توں تکریبن 35-36 سال پهِلوں کیتی گای سی, کِنّی سّچ هوای کِ اُس نے آپنے پِںڈ دا ناں وی روسن کر دِّتا۔

میٹِںگ توں باد اسی اُهنا دے ساهمنے والے گھر وِچ چلے گاے جِتھے چاه پانی دا ِاںتجام سی ۔ اُتھے مےجاں تے گرم گرم جلےبیآں, پکَوڑے, سموسے, سںترے کےلے, چاه مَےنُوں آپنے پِںڈ دی ےاد دِوا رهے سن۔ ِاک اُّچے لںمے کّد دا سُهنی سِهت والا بجُرگ جِس نے سپھَےد پجاما کمیج پايا هويا سی اتے چِّٹی پگڑی بنّی هوای سی اُه مےرے کول آ گِآ اتے اُس نے منموهن سِںگھ دا پُرانا جماتی هون وجوں آپنی واکپھی کرواای اتے کهِن لگا کِ تُسی کِس سهِر وِچ رهِںدے هو اتے مےرے اںمرِتسر دسن

تے اُس نے اجیب جهی کھُسی مهِسُوس کیتی جو اُس دے چِهرے توں نجر آ رهی سی ۔

اںمرِتسر مےرا ِاک هور جماتی جوگِںدر سِںگھ کوهلی رهِںدا هَے, جو کسٹم وِچ کِسے اُچے آهُدے توں رِٹاِار هويا هَے, کی تُسی اُسنُوں جاندے هو اُه پُّچھن لّگا۔ "نهیں مَےں اُس وِاکتی نُوں مِلِآ تاں نهیں اںمرِتسر بهُت وّڈا سهِر هَے, جے تُهاڈے کول اُس دا اَےڈرَےس هووے تاں مَےں مِل لواںگا” پر اُس کول جوگِںدر سِںگھ دا اَےڈرَےس نهیں سی۔

"اسل وِچ جدوں دا پاکِستان بنِآ هَے ِانّاں وِاکتیآں نُوں ےاد تاں کردے رهے هاں پر نا ِادھر توں اتے نا اُدھر توں هی کوای کدی مِلن آيا هَے۔ ساڈے پِںڈ وِچ تاں ِاک دو وِاکتیآں کول هی پاسپورٹ هونگے اُه وی اُهنا نے کِسے هور دےس وِچ جان لای بنااے هواے نے۔ منموهن سِںگھ دے پردھان مںتری بنن توں پهِلاں تاں کدی ِانّاں نُوں کِسے نے ےاد وی نهیں کیتا هونا, اُهنا بارے تاں باد وِچ هی کُجھ پتا لّگا۔ مَےں هُن منموهن سِںگھ نُوں مِلن جانا هَے, مَےں اُس نُوں 50-60 سالاں باد مِلاںگا, مَےں تاں اُس نُوں پهِچان لواںگا کِاُں جو اُس دی پھوٹو وےکھدے رهیدا هَے, اُه مَےنُوں نهیں پهِچان سکدا" اُه آپنے آپ هی دسی جا رِها سی۔ پھِر اُس نے ِاک لڑکے اتے ِاک لڑکی نُوں آپنے پاس بُلايا اتے اُهنا نال مےری واکپھی کرواای "ِاه مےرا پوترا هَے راجا گُلسےر, ِاه ےُونیورسِٹی وِچ پڑھدا هَے اتے ِاه مےری پوتری هَے, ِاه پھااین آرٹس دی وِدِآرتھن هَے”۔

جد مَےں اُهنا دے باپ بارے پُّچھِآ تاں اُه کاپھی چِر چُپ رِها اتے پھِر دّسِآ کِ اُس دی مَوت هو چُّکی هَے۔ وّڈے سهِر اتے وِدِاک کےںدراں توں دُور ِاس پِںڈ وِچ وی وِدِآ دے وّکھ وّکھ وِسِآں بارے کاپھی چےتنا سی۔ ِاس کھےتر دے لوک کاپھی مِهنتی لگدے سن۔ پھِر ِاک هور وِاکتی مےرے کول آيا اتے کهِن لگا کِ "سردار جی مےرے نال آاُ, ِاک لِکھت هَے مَےں تُهاڈے کولوں پڑااُنی هَے, اُه لِکھت گُرمُکھی وِچ هَے اتے اُس نُوں ِادھر دا کوای وی آدمی نهیں پڑھ سکِآ۔" مَےں سوچِآ ساِاد کوای

چِّٹھی جاں کوای کاگج وگَےرا هووےگا۔ پر اُه مَےنُوں اُس هی گھر دے باهر لَے گِآ جِس دے بُوهے دے اُپر ِاک پتھر تے لِکھِآ هويا سی "اک اونکار ستِنام" مَےں پڑھ دِّتا تاں اُه پُّچھن لگا "ک ِاس دا کی ارتھ هَے۔ مَےں آپنی سمجھ انُسار دّسِآ "پرماتما ِاک هَے اتے اُس دا نام سّچا  هَے" اتے ِاس توں اّگے اُه آپ هی بول پِآ "باکی سبھ کُجھ جھُوٹھ هَے” ِاه تاں بڑی اُچی گّل لِکھی هوای هَے, وںڈ توں پهِلاں ِاه گھر کِسے سردار ساهِب دا سی اسی سمجھدے ساں, کِ اُس دا نام لِکھِآ هويا هَے ۔”

مَےں سوچ رِها ساں ِاه کِس تراں دی وںڈ سی, ِاس گُرمُکھی وِچ لِکھی هوای لِکھت نُوں پڑھن والا ِاتھے کدی کوای وی نهیں آيا اتے اُه لوک جو سدیآں توں ِاتھے وسدے سن, ِاک هی بولی بولدے سن, ِاک هی سبھِآچار سی, اُهناں نُوں ِاک لکیر توں دُوسری ترپھ جانا پِآ۔ پھِر اُه دّسن لّگا ۔

"ِاه مکان ِانّا مجبُوت بنِآ هويا هَے کِ سانُوں 58 سال ِاس گھر وِچ رهِںدِآں هو گاے هن پر ِاس دا کُجھ وی نهیں بدلِآ۔ پر مَےں مهِسُوس کر رِها ساں جدوں اُهناں نے ِاه گھر بنايا هووےگا, ِاس نُوں کای پُستاں لای بنايا هووےگا, ِاس تراں دی وںڈ تاں اُهناں دی کلپنا وِچ نهیں آای هووےگی۔ اُتھوں چّلن وےلے رجا مهِمُود الی  کهِن لّگا کِ "مَےنُوں آپنا اَےڈرَےس جاں جے کوای کارڈ هووے تاں دے جااُ, جے کِتے اںمرِتسر آاے تاں تُهانُوں جرُور مِلاںگا۔"

جُلاای 2008 دی ِاک سام سی جدوں مَےنُوں ِاک ٹَےلیپھُون آيا اتے اُه کهِ رهے سن کِ "مَےں رجا مهِمُود بول رِها هاں", مَےں ِاک دم هَےران هو گِآ اتے اُه پھِر دّسن لّگا "مَےں ڈا: منموهن سِںگھ وجیرے آجم دا جماتی هاں اتے جد تُسی ساڈے پِںڈ گاه آاے سی تاں مَےں تُهانُوں مِلِآ ساں" ۔ تاں مَےنُوں اُه سبھ سین ےاد آ گِآ, گاه وِچ تےج بارس اتے اُس گھر وِچ جلےبیآں پکَوڑے, چاه, ِاک چِّٹے پجامے کمیج اتے چِّٹی پگڑی والا ِاک بجُرگ جِس دے نال اُس دا پوترا اتے پوتری سی, سارا هی سین ِاک تسویر دی تراں مےرے ساهمنے آ گِآ۔ جد اںمرِتسر رهِںدے

آپنے ِاک هور جماتی نُوں مِلن لای اُس نے ویجا لَےن دی کھاهِس جاهِر کیتی تاں اںبَےسی دیآں سرتاں انُسار کوای اَےڈرَےس چاهیدا سی, پر اُس کول آپنے جماتی جوگِںدر سِںگھ دا اَےڈرَےس نهیں سی جدوں کِ مےرے والا کارڈ اُه پِچھلے تِنّ سالاں توں ساںبھی پھِردا سی اتے مےرے اَےڈرَےس انُسار اُسنُوں ویجا مِل گِآ۔ اُه چار دِناں باد ِادھر پردھان مںتری جی نُوں مِلن آ رِها سی اتے اُه چاهُںدا سی کِ مَےں اُس نُوں واهگے بارڈر تے لَےن آواں۔

اُس دِن جد مَےں اتے اُس دا جماتی جوگِںدر سِںگھ کوهلی واهگے بارڈر نُوں جا رهے ساں تاں مَےنُوں ِاک ٹَےلیپھون آيا "چھینا جی کِّتھے هو" ِاه ِاک کسٹم اپھسر دا سی اتے اُس نے وِستھار نال دّسِآ کِ رجا مهِمُود اتے اُس دا ساتھی مےرے دپھتر وِچ بَےٹھے هواے هن, مَےں ِاک آدمی نُوں تُهانُوں لَےن لای گےٹ تے بھےج دِّتا هَے اتے تُهانُوں اُڈیک رهے هاں۔ مَےں اتے سری کوهلی جد بارڈر والے باهر دے گےٹ تے پهُںچے تاں ِاک آدمی نے اّگے هو کے پُّچھِآ "پروپھَےسر چھینا" اتے مےرے هاں کهِن تے اُه سانُوں دوواں نُوں نال لَے کے کسٹم دے دپھتر چلا گِآ۔ دپھتر وِچ رجا مهِمُود اتے ِاک هور وِاکتی هاجی جی بَےٹھے هواے سن ۔ رجا مهِمُود نے اُٹھ کے مَےنُوں جّپھی پا لای, مَےں کوهلی ساهِب وّل ِاسارا کرکے پُّچھِآ, “ِانّاں نُوں پهِچاندے هو"۔ بس مےرے ِانّاں کهِن دی دےری سی کِ رجا مهِمُود نے کوهلی ساهِب نُوں جّپھی پا لای اتے کوای تِنّ مِںٹ جّپھی پاای کھڑے رهے, دوواں دیآں اّکھاں وِچ اّتھرُو وگ رهے سن ۔ اُه ساِاد 61 سالاں باد جاں بچپن توں باد بُڈھےپے وِچ مِل رهے سن ۔ ِاه سین بهُت هی بھاوُک سی اتے مےرے توں ِالاوا کسٹم دے سبھ کرمچاری اتے اپھسر اُس وکت بھاوُک هوکے اُهناں وّل وےکھ رهے سن پر کوای وی کُجھ وی نهیں سی بول رِها۔

اُس وکت باهر کای اکھباراں اتے ٹَےلیوِجن چَےنلاں دے پرتینِدھ سری رجا مهِمُود نُوں مِلن لای بےتاب کھڑے سن پر کسٹم ادھِکاریآں نے, سانُوں چاه پین لای روک لِآ۔ رجا مهِمُود نے مےرا هّتھ پھڑِآ هويا سی اتے مَےں اُس دے نال والی کُرسی تے بَےٹھا ساں۔ جوگِںدر سِںگھ کوهلی اجے وی بهُت بھاوُک نجر آ

رِها سی۔ مَےں آپنی جگاه توں اُٹھ کے جوگِںدر سِںگھ کوهلی نُوں آپنے والی جگاه تے بَےٹھن لای کِها تاں کِ اُه چںگی تراں مِل سکن۔

ٹَےلیوِجن اتے اکھباراں والِآں دے آم سُآل سن "تُسی پهِلی وار بھارت آاے هو? پردھان مںتری کول کِنّاں چِر رهوگے ?" اُه نال نال پھوٹو وی لَے رهے سن۔ تکریبن اّدھا گھںٹا سانُوں اکھباراں اتے ٹَےلیوِجن والِآں دے نال لگ گِآ۔ واهگے توں اسی سِدھے ڈی.اے.وی. پبلِک سکُول آاے جِتھے سری متی نیرا سرما سکُول دی پرِںسیپل نے اُهناں دے سُآگت دا پروگرام بنايا هويا سی۔ پر مَےں مهِسُوس کر رِها ساں کِ ِانّے وّڈے آاُ بھگت دے باوجُود وی رجا مهِمُود تھکاوٹ مهِسُوس کر رهے سن اتے مَےں سام نُوں دربار ساهِب جان دا پروگرام بنا کے گھر آ گِآ اتے سام نُوں اُهناں نُوں مِتھے سمےں تے نال لَے کے دربار ساهِب چلِآ گِا۔ پرکرما کردے سمےں رجا مهِمُود اتے هاجی پُورے سکُون وِچ سن اتے اُه مَےنُوں بهت سارے سُآل پُّچھ رهے سن پر اُتھے وی اکھباراں اتے ٹی.وی. چَےنلاں والے اُسناں نُوں کای سُآل پُّچھ رهے سن اتے پھوٹو کھِچ رهے سن پر مَےں مهِسُوس کر رِها ساں کِ رجا مهِمُود اُهنا کولوں کھهِڑا چھُڈااُن دی کوسِس کردے سن اتے مےرا هّتھ پھڑ کے کای سُآل کردا سی اتے کھُدا دا سُکر کردا سی کِ اُس نُوں ِاه مَوکا مِلِآ هَے اتے نال هی ِاه وی کهِںدا سی کِ "هر پاکِستانی ِاتھے آ کے درسن کرنا چاهُںدا هَے اتے جِس تراں دا مَوکا مَےنُوں مِلِآ هَے اُه هر پاکِستانی نُوں مِلنا چاهیدا هَے۔"

اگلے دِن رجا مهِمُود دِّلی چلے گاے اتے اُهنا نے پھِر آاُن دا پروگرام دِّتا جو کوای 10 کُ دِن باد دا سی۔ جد اُه پھِر واپِس آاے تاں اُهناں دے سُآگت دا پھِر ِاک سماگم ڈی.اے.وی. پبلِک سکُول وِچ کیتا گِآ اتے مَےں اُهناں نُوں دُپِهر دے کھانے تے آپنے گھر بُلايا اُهناں دے نال ڈی.اے.وی. پبلِک سکُول دی پرِںسیپل اتے س: جوگِںدر سِںگھ کوهلی سن۔ بچپن وِچ جماتی رهے جوگِںدر سِںگھ کوهلی اتے رجا مهِمُود

الی نے ِاک دُوسرے دا هّتھ پھڑِآ هويا سی ۔ گھر بَےٹھ کے رجا مهِمُود الی نے هاجی جی نُوں کِها پروپھَےسر ساهِب دا توهپھا ِانّاں نُوں دِاُ تاں هاجی ساهِب نے تِّلے دی مےرے مےچ دی ِاک بهُت کھُوبسُورت جُّتی کّڈھ کے باهر رّکھ دِّتی ۔ مَےں اُهناں دے پِآر کرکے ِاس توں ناںه تاں نا کر سکِآ پر مَےں هَےران ساں کِ پِچھلے 15 دِناں توں اُه ِاس جُّتی نُوں مےرے لای ساںبھی پھِر رهے هن جِس نُوں آپنے هّتھ نال آپنے پِںڈ توں کھاس تَور تے مےرے لای بنا کے لِآاے سن ۔ ِاس دے نال هی جوگِںدر سِںگھ اُٹھے اتے اُهناں نے دربار ساهِب دی ِاک کھُوبسُورت پھوٹو جِس تے اُهناں دا اتے رجا مهِمُود دا نام اتے کھاس تَور تے اُهناں دے پِںڈ دا نام "گاه" لِکھِآ هويا سی اُه مَےنُوں دِّتی تاں مَےں اُس هی وکت اُس پھوٹو نُوں آپنےں ڈراِاںگ رُوم وِچ لا دِّتا۔

کوهلی ساهِب جِهڑے 10 دِن پهِلاں تک مےرے واکِپھ نهیں سن ِاس تراں لگدا سی جِوےں مُدتاں دے واکِپھ هون۔ پر رجا مهِمُود اتے کوهلی ساهِب جِهڑے پِچھلے 70 سالاں توں واکِپھ سن پر اُه 61 سالاں باد مِلے سن اتے بار بار ِاه گّل کردے سن کِ ساِاد ِاه اُهناں دی آکھری مِلنی هووے جِهڑی گل مَےںنُوں چںگی نهیں سی لگدی, پر مَےں ِاه گّل نوٹ کردا ساں کِ جِس دِن توں ِاه دووےں جماتی مِلے سن ِاه آپس وِچ نا تاں کوای راجنیتک گل کردے سن, نا هی کِسے سماجِک مُّدے دی گل کردے سن, ِانّا دی گلبات دا وِسا آپنے پُرانے جماتیآں, اتے اُهنا دے پریواراں نُوں ےاد کرنا, پِںڈ دیآں کھےڈاں, بےراں دے ملھِآں توں بےر توڑ کے کھانے, ِاتھوں تک کِ گھوڑیآں اُوٹھاں دی سکُول پڑھدِآں سواری کرنی اتے هور انےکاں گّلھا کردے سن, گّلاں کردِآں اُه کای وار بِلکُل چُّپ هو جاںدے سن ۔

اگلے دِن مَےں اتے جوگِںدر سِںگھ کوهلی, رجا مهِمُود اتے هاجی ساهِب نُوں بارڈر تے چھّڈن جا رهے ساں ۔ کسٹم دے ادھِکاریآں نے پھِر بڑے هی ستِکار نال اُهناں نُوں کسٹم اتے هور کارواای توں وِهلِآں کر دِّتا ۔ اُس وکت جوگِںدر سِںگھ نے رجا مهِمُود الی دا هّتھ پھڑِآ هويا سی اتے مَےں اُهناں دے مگر جا رِها

ساں, پھِر رجا مهِمُود نے مےرا هّتھ وی پھّڑ لِآ۔ سانُوں دوواں نُوں اُه پھِر آپنے پِںڈ آاُن دا سّدا دِںدا سی اتے پھِر آپ هی کهِ دِںدا سی "جے تُسی نا آ سکے تاں پھِر مَےں هی دو سال باد تُهانُوں مِلن آواںگا, هُن تے ساڈی پّکی دوستی هو گای هَے۔” ساهمنے واهگے والی بارڈر دی لکیر دِس رهی سی جِس نُوں وےکھ کے جوگِںدر سِںگھ بھاوُک هو گِآ سی ۔ رجا مهِمُود پھِر کهِن لگا "جے تُسی نا آاے تاں پھِر مَےں هی دو سال باد تُهانُوں مِلن آواںگا ۔" پر هُن جوگِںدر سِںگھ کُجھ وی نهیں سی بول رِها۔ لکیر دے کول کھڑو کے جوگِںدر سِںگھ اتے رجا مهِمُود الی نے ِاک دُوسرے نُوں جّپھی پا لای دوواں دے اّتھرُو رُک نهیں سن رهے, اکھباراں والے ِاس ستھِتی وِچ اُهنا دیآں پھوٹوآں کھِچ رهے سن ۔ مَےں اتے جوگِںدر سِگھ بھاوےں دووےں هی اُس لکیر توں پارلے کھےتر وِچ پَےدا هواے ساں پر هُن سانُوں اُدھر جان دی ِاجاجت نهیں سی, رجا مهِمُود, جوگِںدر سِںگھ اتے مَےں چُپ چاپ کھڑے رهے اتے پھِر رجا مهِمُود بگَےر کوای لپھج بولن دے ساڈے کولوں هّتھ چھُڈا کے اُس لکیر توں پار چلا گِآ۔

ِاک اکتُوبر 2010 نُوں اکھباراں وِچ کھبر پڑی کِ ڈا: منموهن سِںگھ دے جماتی دی مَوت هو گای هَے اتے ِاه وی لِکھِآ هويا سی کِ اُه دو کُ سال پهِلاں بھارت وِچ پردھان مںتری نُوں مِلن آاے سن, اُهناں دے آاُن توں لَے کے  واپِس جان تک سارے دے سارے سین مےریآں اّکھاں دے ساهمنے ِاک پھِلم واںگ گھُںم رهے سن کھاس کرکے, اُهناں دے اُه سبد "جے تُسی نا آاے تاں مَےں هی دو سال باد تُهانُوں مِلن آواںگا" اتے مَےنُوں ےاد آيا کِ دو سال ِانّی چھےتی بیت وی گاے هن ۔

هَےوان اتے پھرِستے

سردار امرجیت سِںگھ پںجاب پُلیس وِچ اَےس.پی. دی پدوی توں رِٹاِار هو کے, مُهالی دے کھُوبسُورت گھر وِچ هر تراں نال سُکھی جیون بِتا رهے هن اتے اُهنا دے بّچِآں دے اُّچے اهُدِآں تے بِراجمان هون کرکے اُه آپنے آپ وِچ مانسِک تَور تے سںتُسٹ هن پر پھِر وی دےس دی وںڈ دے سمےں تے 60 سالاں توں وّدھ سمےں توں چھّڈے آپنےں پِںڈ  باول دیآں کَوڑیآں مِّٹھیآں ےاداں اُهنا نُوں لگاتار نهیں بھُّل سکیآں اتے اجے وی اُه سُپنِآں وِچ پوٹھوهار دے ِالاکے وِچ جےهلم درِآ دے نال وگدے ِاک نالے سُهاں دے کںڈھے تُردے تُردے دُور تّک آپنے ِالاکے دے کھُوبسُورت پھُّلاں اتے پھلاں والے درکھتاں توں مِّٹھے مِّٹھے پھل کھاںدے نیںد وِچوں جاگ پَےںدے هن۔ پِںڈ وِچ اُهنا دا گُجارِآ هويا بهُت سُکھی جیون اُهنا نُوں نهیں بھُّل سکِآ, جِس پِںڈ دے کّچے پّکے سکُول وِچ اُه پراِامری دے وِدِآرتھی سن ۔ جِلا راولپِںڈی دی تهسیل گُجرکھان دا ِاه پِںڈ باول, جِس وِچ 95 پھیسدی ابادی هِںدُوآں سِّکھاں دی سی پر اُه پںج پھیسدی مُسلِم لوک وی پِںڈ دے هِںدُوآں سِّکھاں نُوں کھاس ستِکار اتے پِآر دِںدے سن۔ اُس تراں تاں راولپِںڈی جِلا وِدِآ دے پّکھوں بهُت اّگے سی, پر ِاس پِںڈ دی جِآداتر وسوں پڑھی لِکھی هون کرکے کاپھی لوک چںگیآں سرکاری نَوکریآں تے لّگے هواے سن, ساِاد اُس وکت دا راولپِںڈی دا ڈی.سی. س. گوکل سِںگھ وی ِاس هی پِںڈ دا هی سی ۔ جِآدا لوکاں دے چںگیآں نَوکریآں تے هون کرکے ِاس پِںڈ نُوں جّجاں دا پِںڈ کهِںدے سن۔

س: امرجیت سِںگھ دے پِتا س: موهن سِںگھ دی آٹے دی چّکی سی جو ڈیجل ِاںجن لال چلدی سی, ِاس وِچ آٹا پیسن دے نال نال تےل کّڈھن والیآں اّٹھ گھانیآں وی چّلدیآں سن,

اُس ِالاکے وِچ ِاه هی ِاک چّکی هون کرکے دُور دُور دے پِںڈاں وِچوں جِهڑے لوک آٹا پِسوااُن اُتھے آاُںدے هُںدے سن اتے اُهنا دے اُوٹھاں تے بوریآں رّکھی آاُنا اتے پھِر بهُت اُچے اتے کھُّلے دلان وِچ اُهنا ولوں ِاه بوریآں اُتارنیآں اتے جامنُوں رںگ نال اُهنا تے ناں لِکھنا, دھُّپ کرکے جاں میںه کرکے اُتھے رُک جانا اتے پوٹھوهاری بولی وِچ کیتیآں گّلاں اجے تک اُهناں نُوں نهیں بھُّل سکیآں۔ 15 جاں 20 دِناں باد پھِر اُوٹھاں تے آ کے آٹا لَے کے جانا اتے اُوٹھاں دیآں ٹّلیآں دیآں مِّٹھیآں اواجاں جو کای وار پِںڈ وِچ پهُ پھُّٹن توں پهِلاں هی آ جاںدے سن ۔ نا هی اُهنا نُوں آپنے پِںڈ دے اُه مِهنتی ماسٹر اتے اُهنا دا اُّچا کِردار بھُّلِآ هَے جِنّاں نے اُهناں نُوں کُجھ کر سکن دے راه تے پااُںدِآں اُهناں دی ٹھوس بُنِآد رّکھی سی۔ اّج وی جدوں اُه ِاکّلے اتے وِهلے هُںدے هن تاں پِںڈ دا اُه کھُوبسُورت نجارا اُهناں دیآں نجراں اّگے گھُںم جاںدا هَے ۔

پھِر اُهناں نُوں دُکھی کردی هَے پِںڈ دی اُه کَوڑی ےاد جو 1947 وِچ واپری اتے جِس وِچ پِںڈ دے جِآدا تر مُسلِم لوک اُهنا نُوں بچااُن دی کوسِس کردے رهے پر پِںڈ دے کُجھ سرارتی لوکاں اتے کھاس کرکے پِںڈ دے ِاک بدماس دی وجاه کرکے اُه وّڈی دُرگھٹنا گھٹی۔ کِسے دی گلت اپھواه جو بِلکُل نِرمُول اتے گلت سی کِ راولپِںڈی وِچ سِّکھاں هِںدُوآں نے ِاک مسجِد ساڑ دِّتی هَے دے پھَےل جان کرکے ِالاکے دے مُسلمان دھاڑویآں نے پِںڈ نُوں گھےر لِآ۔ بھاوےں کِ ِاس وِچ وی کُجھ سرارتی اتے بدماس لوک هی سن اتے پِںڈ دے مُسلماناں نال چںگے سبںدھ هون کرکے اُه بچااُن دی کوسِس وی کردے سن پر ِاس بھیڑ دے مهَول وِچ کِسے دی پےس نا گای۔ سارے سِّکھ پِںڈ دے گُردوارے وِچ ِاکّٹھے هو گاے اتے جدوں ِاه وےکھِآ کِ ِاس گھےرے وِچوں بچ نِکلنا مُسکِل هَے تاں چار, چار سِّکھاں نے ِاه تهِ کرکے کِ هُن بچناں تاں نهیں تلواراں لَے کے باهر بھیڑ دا مُکابلا کرنا سُرُو کر دِّتا اتے ِاس پرکار آپنیآں جاناں دے دِّتیآں۔ اَورتاں نے کھُوه وِچ چھالاں مارنیآں سُرُو کر دِّتیآں اتے کای مرداں نے

مرن توں پهِلاں آپ آپنے گھر دیآں اَورتاں دا کتل کیتا۔ بھاوےں کِ امرجیت سِںگھ آپنی ماتا جی نال اُس دِن گُجرکھان گاے هواے سن پر اُهناں دے باپ اتے چاچے تااے اتے هور پریوار ِاس دُرگھٹنا وِچ مارے گاے۔ کای پریواراں دے پںج چھے جیا اتے س: جودھ سِںگھ جِس دے اّٹھ لڑکے سن اتے اُس دا وّڈا وپار سی اتے اُه سُکھی جیون جی رِها سی, وّڈا دانی سی اتے جنتک کںم وِچ سبھ توں اّگے ودھ کے هِّسا پااُںدا سی اُه آپ تاں اُّتھے نا هون کرکے بچ گِآ پر اُس دے اّٹھ دے اّٹھ لڑکے ِاس وِچ مارے گاے ۔ باد وِچ جد ِاک وار اُه جتھے نال پاکِستان گِآ تاں کُجھ لوکاں دی پرےرنا کرکے آپنا پِںڈ وےکھن چلا گِآ پر پِںڈ پهُںچدِآں هی آپنا پِچھلا سماں ےاد کرکے اُس نُوں گس پَے گای ۔ ِادھر آ کے جدوں کای لوک اُس نُوں بجُرگ اوستھا وِچ ساِاکلاں دی دُکان تے کںم کردے وےکھدے سن تاں اُس دے جانکار اُس دی وِتھِآ باد وِچ ِاک دُوجے نُوں دّسدے سن۔ ِاه سی اُس پِںڈ دی کَوڑی ےاد پر اُهنا دی 37 سال دی پُلیس دی سےوا وِچ ِاس گل دا پرتّکھ جاننا کِ جِآداتر لوک امن پسںد هُںدے هن اتے کُجھ کُ سرارتی لوکاں دی وجاه کرکے سورگ والی ستھِتی نرک وِچ بدل جاںدی هَے تاں اُهناں نُوں آپنے پِںڈ دا اُه هَےوان باںکاں ےاد آ جاںدا هَے جِس نے گلت اپھواه اتے سُوچنا پھَےلاا کے بلوچ مِلٹری نُوں گُردوارے وِچ بںب سُّٹن لای بھڑکايا اتے کای پریواراں نُوں جِںدگی بھر نال چلن والے جکھم دے دِّتے جو مردے دم تک کھتم نا هواے ۔ اُهو گھر جِّتھے باهر توں لوک آ کے اُهناں کولوں سُرّکھِآ لَےںدے هُںدے سن۔, اُه گھر هُن اُهناں لای اسُرّکھِات هو گِآ اتے اُهنا هی گھراں وِچوں نِکل کے باهر جا کے آپنے آپ نُوں سُرّکھِات سمجھدے سن اتے اَورتاں جدوں کھُوه وِچ چھال ماردیآں سن تاں من وِچ ِاهو سوچ کِ اُه چھےتی مر جانا کِس تراں بھُّل سکدیآ سن ِاه ےاداں۔

پر پھِر اُه ےاد جدوں ِاک مُسلِم پریوار دی کُربانی نال ِاک رِستےدار دا بچنا, پھِر ِاه گل سچ سابِت کردا سی۔ کِ کُجھ کُ لوک هی هَےوان هُںدے هن۔ س: امرجیت سِںگھ دے جیجا

جی راولپِںڈی دے ِاک بهُت هی کھُوبسُورت کسبے کوهالا پتن وِچ ادھِآپک سن پر آپنے ادھِآپک دے کںم توں ِالاوا اُه وَےد دا کںم وی کردے سن جِس دے بهُت چںگے سِّٹے نِکلدے سن۔ اُس ِالاکے وِچ بھاوےں مُسلِم وسوں جِآدا سی پر هِںدُو سِّکھ وی کاپھی گِنتی وِچ سن۔ اُه وپار, آواجاای, ٹھےکے, اتے نَوکریآں تے لّگے هواے سن۔ وَےد دا کںم کرن کرکے پِںڈ دے هی نهیں, نال دے کھےتراں دے لوک وی اُهناں توں دواای لَےن آاُںدے سن اتے ِاس کرکے اُهناں نُوں وَےد جی کِها جاںدا سی ۔ بهُت سارے پریواراں دے ٹھیک ِالاج کرکے, وَےد جی نے اُهناں نُوں نواں جیون بکھسِآ سی۔ جِس کرکے اُه لوک اُهناں نُوں آپنے ِالاکے وِچ آيا ِاک پھرِستا سمجھدے سن اتے اُهناں دا وّڈا ستِکار کردے سن۔ اُس تراں وَےد جی وی بھاوےں پِچھوں پوٹھوهار دے مسهُور پِںڈ هرِآل توں سن پر ِاس ِالاکے وِچ اُهنا دا ِانّاں دِل لگا سی کِ اُه همےساں لای ِاس هی پِںڈ وِچ رهِنا چاهُںدے سن۔ اُدوں تاں کِسے کدی سوچِآ وی نهیں سی کِ ِاک دم دِن بدل جانگے اتے ِاس ادھار تے کّٹ وّڈھ سُرُو هو جاوےگی کِ لوک آپنے گھراں وِچ وی سُرّکھِات نهیں رهِنگے۔ 1947 دی چلی ِاس هنےری وِچ اُس ِالاکے دے بدماساں نے ِالاکے دے سِّکھاں, هِںدُوآں نُوں اچانک مارنا سُرُو کر دِّتا اتے ِاه لوک اُتھوں بھّجنے سُرُو هو گاے, پر بهُت گھّٹ گِنتی وِچ هون کرکے اتے اُهنا دی کھاس پهِچان کرکے سِّکھاں دا بچنا بهُت مُسکِل هو گِآ پر پھِر ِاه گلاں وی ساهمنے آاُن لگ پایآں کِ کای پِںڈاں وِچ کای مُسلماناں نے سِّکھاں نُوں آپنے گھراں وِچ لُکا لِآ هَے پر بدماساں نے اُهناں مُسلماناں دے پریواراں نُوں وی ِاس کرکے مار دِّتا کِاُں جو اُهنا نے سِّکھاں, هِںدُوآں نُوں بچااُن دی کوسِس کیتی سی۔

پر کوهالا وِچ وَےد جی دے نال نَوکری کردے ماسٹر جی تُوپھَےل مُهںمد نے ِاس سبھ کُجھ دے باوجُود, وَےد جی نُوں آپنے گھر لُکا لِآ۔ هر روج ِاه گلاں ساهمنے آاُںدیآں رهیآں کِ اُس کسبے وِچ ِانّے لوک مار دِّتے هن, اُس پتن تے سِّکھاں, هِںدُوآں دے بچن دی کوسِس وِچ اُهناں تے هملا کرکے ِانّے وِاکتی

مار دِّتے اتے ِاهناں گلاں نُوں ماسٹر جی آپنے کول هی رّکھدے اتے وَےد جی نُوں وی نا دّسدے۔

ِاک دِن مُسلماناں دے ِاک گروه نے پھَےسلا کیتا کِ کل توں هر گھر دی تلاسی لای جاوے اتے جِنّاں گھراں وِچ هِںدُوآں سِّکھاں نُوں لُکايا هويا هَے اُهناں مُسلِم پریواراں نُوں وی مار دِّتا جاوے۔ ماسٹر جی نے ِاه کھبر سُن تاں لای, پر وَےد جی نُوں نا دّسی۔ اُس تراں ماسٹر جی ِاه گل کای وار کردے هُںدے سن کِ کِنّی بُجدِلی هَے ساڈے لوکاں وِچ, جِآدا لوک ِانّاں هِںدُوآں سِّکھاں نُوں بچااُنا چاهُںدے هن پر تھوڑے جهے بدماساں اّگے بول نهیں سکدے اتے ڈردے هواے اُهناں بدماساں دی هر گّل منّدے جا رهے هن۔ ِاس دے نال هی ماسٹر جی نُوں ِاه اُمید هُںدی کِ جرُور کّل توں سرکار هرکت وِچ آ جاوےگی اتے ِانّاں دی سُرّکھِآ لای مِلٹری جاں پُلِس دا ِاںتجام کرےگی پر اگلے دِن پھِر کُجھ وی نا هُںدا تاں ماسٹر جی نُوں سرکار دے وِوهار تے گُّسا آاُںدا۔

پر جدوں وَےد جی نُوں ِاس تلاسی والی گل دا پتا لگ گِآ تاں اُهناں نے آپ هی مهِسُوس کر لِآ کِ هُن اُس نُوں آپ هی چلے جانا چاهیدا هَے اتے ِاس بھلے مانس پریوار نُوں کھترے وِچ نهیں پااُناں چاهیدا تاں اُهناں نے اگلی رات آپ هی جان دا من بنا لِآ۔ اُه جگاه ِاس تراں دی سی کِ کُهالے دے نال ِاک درِآ وگدا سی جو پںجاب نُوں کسمیر توں وّکھ کردا سی ۔ درِآ تے ِاک پُل سی ۔ پُل پار کرکے کھّبے هّتھ سری نگر جِلا سی اتے سّجے هّتھ پُںچھ سی۔ پُںچھ تے ِالاکے وِچ ِاه کّٹ وّڈھ گھٹ سی اتے اُهناں دا بچاا هو سکدا سی ۔ پر کُهالے دے پُل تے  مُسلماناں دی بھیڑ نے ناکا لايا هويا سی جِس توں کِسے هِںدُو سِّکھ دا لںگھنا سںبھو نهیں سی۔ ماسٹر جی, وَےد جی نُوں هر تراں بچا کے بھےجنا چاهُںدے سن ۔ اُهنا نے آپنے دوواں لڑکِآں نال سلاه کیتی کِ ِاس تراں کیتا جاوے کِ وَےد جی نُوں درِآ توں مسک راهیں پار کروا دِّتا جاوے ۔ چھوٹے لڑکے اکرم دے جِںمےں اُهناں نُوں سُرّکھِات پهُںچااُن دی جِںمےواری لاای گای۔ ِاس سکیم دے ادھین سام نُوں جد کُجھ هنےرا

هويا تاں اُهناں دا وّڈا لڑکا انور پُل پار کرکے درِآ دے کھّبے کِنارے پهُںچ گِآ اتے چھوٹا لڑکا وَےد جی نُوں لَے کے درِآ دے سّجے کِنارے اّگے جا کے مسک راهیں تار کے پار لَے گِآ ۔ درِآ دے روڑُو پانی وِچ اُه تردے تُردے جِس جگاه توں  چلے سن اُس توں کوای دو میل دُور درِآ دے کھّبے کِنارے تے لّگ گاے۔ درِآ پار کروا کے چھوٹے لڑکے نال وّڈا بھرا وی مِل گِآ۔ اُهناں نے وَےد جی نُوں لِٹا کے اُهناں تے کںبل دے کے اُهنا نُوں هنےرے وِچ کُجھ چِر ارام کرن لای کِها ۔

رات کاپھی هو چُّکی سی ِاس لای وَےد جی نے دوواں لڑکِآں نُوں کِها کِ اُه واپِس چلے جان اتے اُه پهُںچ جاوےگا۔ پر اُه نا منّے اتے کاپھی پَےدل تُر کے اُه ِاک گُردوارے وِچ پهُںچے جِّتھے کاپھی هور سِّکھ هِںدُو ِاکّٹھے هواے سن اتے اُهناں نُوں سُرّکھِات چھّڈ کے وّڈا لڑکا تاں واپِس آ گِآ پر اکرم اُهناں دے نال هی رِها پر جد وڈا لڑکا واپس آيا تاں اُس نے ِاه گل سُنی کِ اُس رات مُسلِم دھاڑوی اُس گُردوارے تے هملا کرن دیآں تِآریآں کر رهے سن, اُه پھِر واپِس مُڑِآ اتے اُس نے ِاه گّل اُهنا نُوں دّسی اتے ِاس نال اُهناں لوکاں نے  آپنی سُرّکھِآ دا ِاںتجام کیتا۔ ِاتھو وّڈا لڑکا تاں واپِس هو گِآ پر چھوٹا اکرم وَےد جی نُوں جںمُو چھّڈ کے جان لای اُهناں دے نال هی رهِ گِآ۔

اُه دووےں تُردے تُردے کوای 14 دِن باد جںمُو پهُںچے۔ جدوں وی وَےد جی نے اُس نُوں مُڑن لای کهِنا تاں اُسنے ِاهو کهِنا کِ مَےنُوں تاں کوای کھترا نهیں مَےں تاں کدی وی واپِس جا سکدا هاں نالے اّبا دا ِاه هُکم هَے کِ مَےں تُهانُوں تُهاڈے پریوار نُوں مِلا کے هی جاواںگا پر اُس سمےں سبھ رستے کّٹے هواے سن, کوای ٹَےلیپھون جاں ڈاک تار کُجھ وی نهیں سی۔ جںمُو پهُںچ کے اُه دووےں سُرّکھِات تاں سن پر وَےد جی لڑکے نُوں ِاکّلے نُوں واپِس نهیں سن بھےجنا چاهُںدے اتے اُه مهِسُوس کردے سن کِ اُه اُس نال اںمرِتسر چلا جاوے اتے کُجھ دِناں باد جد امن امان هو جاوےگا تاں اُه اُسنُوں واپِس بھےج دےنگے ۔ پر اکرم کهِ رِها

سرهّد توں دِسدا آپنا پِںڈ

دےس دی اجادی لای هر کوای تّتپر سی بھاوےں اُه هِںدُو سی, سِّکھ سی, مُسلِم جاں ِاساای سی, هر کوای ووٹ دا هّک چاهُںدا سی هر کوای پربںدھ دا هِّسا بننا چاهُںدا سی اتے دُنیآں دے هور دےساں دی ترھاں لوکتںتر نُوں آپنے دےس وِچ بهال کرنا چاهُںدا سی۔ پر مارچ 1947 توں پهِلاں هی ِاه نویآں اپھواهاں سُرُو هو گایآں کِ ِاک دےس پاکِستان بننا هَے, ِاک بھارت, پںجاب دی وںڈ هونی هَے۔ کُجھ لوکاں نُوں پّچھمی پںجاب توں پُوربی پںجاب جانا پَےنا هَے اتے دُوسری ترپھ کُجھ لوکاں نُوں پُوربی پںجاب توں پّچھمی پںجاب جانا پَےنا سی۔ هِںدُوآں سِّکھاں نُوں پُوربی پںجاب اتے مُسلماناں نُوں پّچھمی پںجاب جانا پَےنا سی ۔ دےس دی سُتںترتا دے نجدیک پهُںچِآں پهُںچدِآں, ِاس ترھاں دی چرچا ِاک وّڈے پھِکر والی گل بندی جاںدی سی اتے ِاس کھِّتے وِچ سُتںترتا دی کھُسی, ِاس پھِکر کر کے وّڈی چِںتا والی گل بن گای سی, کھاس کرکے اُهناں لوکاں لای, جِنّاں نُوں آپنے گھر اتے جاِاداداں چھڈنیآں پَےنیآں سن, اُه بھاوےں پُوربی پںجاب دے سن جاں پّچھمی پںجاب دے۔ دُنیآں دے ِاتِهاس وِچ ِاس پّدھر تے وّڈی وسوں دے تبادلے دی کوای مِسال نهیں سی مِلدی۔ کھاس کرکے, اُس هالت وِچ تبادلا جدوں کِ ِاه تبادلا دھرم دے آدھار 'تے هو رِها هووے۔ پںجاب, دِلی توں سُرُو هو کے اّٹک تک دا ِالاکا سی جِّتھے سدیآں توں هِںدُو, سِّکھ, مُسلِم اتے ایساای ِاکّٹھے رهِ رهے سن اتے ِاه تاں کِسے دے دِماگ وِچ نهیں سی آيا کِ جِتھے اُه جںمے, پلے سن اُه ِالاکا اُهناں لای بےگانا دےس بن جاوےگا۔

بھاوےں کِ دےس دی وںڈ نال وسوں دے تبادلے دی گل نهیں سی کیتی گای, پر جدوں وّکھ-وّکھ ِالاکِآں وِچ پھِرکُو دںگے

سُرُو هو گاے اتے راولپِںڈی دے کھےتر وِچ وّڈی پّدھر تے سِّکھاں هِںدُوآں نُوں کتل کر دِّتا گِآ تاں اُتھوں اتے هور ِالاکِآں توں لوک آپنے آپ هی اُٹھنے سُرُو هو گاے, دُوسری ترپھ جِتھے مُسلِم گھّٹ گِنتی وِچ سن اُتھے مُسلِم وسوں دا وی بهُت نُکسان هويا۔ ِاس وںڈ وِچ ایساای وسوں دوواں پںجاباں وِچ وّڈی پّدھر تے وںڈی گای۔ اُس وکت پںجاب وِچ کوای 20 لّکھ دے کریب ِاساای وسوں سی, جو جِآدتر کِرت جاں نَوکری پےسا سن, اُه بھارت جا پاکِستان کِسے وی جگاه تے رهِ سکدے سن۔ بهُتِآ دے نَوکریآں تے لگے هون کرکے اتے کِرت کردے هون کرکے اُه آپنے-2 گھراں وِچ ٹِکے تاں رهے پر اُهناں دے پریوار وںڈے گاے۔ کُجھ بھرا ِاس ترپھ, کُجھ دُوسری ترپھ, کُجھ بھَےناں ِادھر, کُجھ بھَےناں اُس ترپھ, بھرا ِادھر, بھَےنا اُدھر, سهُرے ِاس ترپھ, پےکے دُوسری ترپھ اتے ِاس ترھاں ِاهناں وِچوں جِآدا پریوار وںڈے گاے۔ کای پریوار بھاوےں دو پِںڈاں وِچ میل, دو میل دی دُوری تے سن, پر اُس وںڈ دی لکیر توں ِادھر جاں اُدھر هون کرکے, هُن اُه پهِلا واںگ رات, سوےرے جدوں چاهُن نهیں سن جا سکدے۔

اسل وِچ پهِلاں تاں ِاس وںڈ دی گںبھیرتا نُوں سمجھِآ وی نهیں سی گِآ, پھِر جے سمجھِآ وی گِآ هُںدا تاں ِانّا ایساای پریواراں ولوں کِس ترپھ جان دا پھَےسلا کِوےں کیتا جاںدا۔ ِاهو وجاه سی کِ سرهّد دے نال-نال جِلھے جِوےں گُرداسپُر, سِآلکوٹ, اںمرِتسر, لهَور, پھِروجپُر مُلتان آد وِچ ِاناں پریواراں دی وںڈ نے ِانّاں نُوں ساری جِںدگی ِاک دُوسرے نُوں مِلن دی کھاهِس اتے اُڈیک دی هالت نال گھےری رکھِآ۔ مادھوپُر توں لاهَور دے کریب تک راوی درِآ وگدا سی, جِس دے پُوربی پاسے بھارت اتے پّچھمی کںڈھے ول پاکِستان سی۔ پر ِاه درِآ وی هّد نهیں سی, هّد تاں پِںڈاں دا مال دا رِکارڈ سی جِس کرکے, کِتے درِآ توں اگلے پاسے وی بھارت دے پِںڈ سن اتے کِتے درِآ توں ِاس ترپھ وی پاکِستان دا کھےتر سی۔ درِآ وی آپنا وَےهن بدلدا رهِںدا سی کدی جِآدا پاکِستان

والے پاسے اتے کدی پھِر جِآدا بھارت والے پاسے, وگن لگ پَےںدا سی۔ جدوں ِاس وِچ جبردست هڑھ آ جاںدا سی تاں درِآ دے پار دے اُه لوک, اُدھر پاکِستان دے بارڈر اتے درِآ دے بےاںت پانی وِچ گھِر جاںدے سن ۔ ِاس ترھاں هی پاکِستان دے کای لوک ِادھر بھارت دے بارڈر اتے اُس ترپھ دے بےاںت پانی نال گھِر جاںدے سن۔ پانی دے وهاا نال کای اُدھر دے مرد, اَورتاں اتے پسُو رُڑ کے ِادھر آ جاںدے اتے کای ِادھر دے مرد, اَورتاں اتے پسُو رُڑ کے اُدھر چلے جاںدے اتے پھِر دوواں دےساں دیآں سُرّکھِآ پھَوجاں ولوں همدردی نال اُهناں نُوں موڑ دِّتے جان دیآں کای وار گھٹناواں هوایآں۔

ِاس ترھاں دی وںڈ وِچ اجنالا تهِسیل دے بارڈر تے بلڑھوال دا پتن, وںڈ توں پهِلاں درِآ راوی دا اُه مسهُور پّتن سی جِس توں ِادھر اُدھر دے لوک دےر سام, هنےرا هون تک آاُںدے جاںدے رهِںدے سن۔ سارا دِن بےڑی چلدی رهِںدی جو ِادھر اتے اُدھر دے پِںڈاں دے لوکاں نُوں آپس وِچ مِلااُںدی رهِںدی۔ ِادھر بھاوےں اںمرِتسر جِلھے دی اجنالا تهِسیل دے پِںڈ سن پر ِادھر اتے اُدھر جان والے ےاتریآں نے کدی ِاس ترھاں دا کھِآل هی نهیں سی کیتا کِ اُه دُوسرے جِلے ول جا رهے سن, نا کدی کِسے دے من وِچ ِاس ترھاں دی وںڈ دا کھِآل هی آيا سی, اُس وےلے جے کوای چرچا چلدی تاں ِاهو هی کِ ِاس پتن والی جگاه تے جے پُل بن جاوے تاں لوکا نُوں کِنّی اسانی هو جاوے۔ کِاُں جو ِادھروں کای کرمچاری درِآ توں پار اُدھر نَوکری کرن جاںدے سن جو آپنے ساایکل لَے کے, بےڑی تے

درِآ پار کردے سن اتے پھِر ساایکل تے آپنی ڈِاُوٹی والے پِںڈ پهُںچدے سن۔ ِاتھوں تک کِ بلڑھوال دے سرکاری هاای سکُول وِچ کای وِدِآرتھی وی درِآ پار کر کے آاُںدے هُںدے سن۔ پِںڈ جگدےو کھُرد دے لوک اجے تک وی ےاد کردے هن کِ درِآ دے ِاس ترپھ بلڑھوال اتے اُس ترپھ بدووال وّڈے پِںڈ وی سن اتے ِانھاں پِںڈاں دے لوکاں وِچ گُوڑی ساںجھ وی سی, بھاوےں دوواں پِںڈاں وِچ درِآ وی وگدا سی ۔ بلڑھوال سکُول

دا هَےڈماسٹر اتے جِآداتر ماسٹر بدووال توں آاُںدے هُںدے سن۔ ماسٹر نجیر اهِمد کاپھی سِهتمںد اتے اُچے لںمے کّد دے سن, اُهناں دی سلوار اتے لںمی کمیج اتے پھِر اُپر کُّلے والی پّگ اتے هّتھ وِچ سوٹی پھڑی اّج وی اُس دے پُرانے وِدِآرتھیآں نُوں ےاد هَے۔ اُهناں وّلوں پڑھايا هِساب اتے پهاڑے, ڈِاُڈھے, پَونے دے پهاڑے اُه هُن تّک وی نهیں بھُلے, بھاوےں کِ کای تاں پڑھاای وِچ هی چھّڈ کے واهی کرن لگ پاے سن, پر ماسٹر نجیر اهِمد دے پڑھااے پهاڑے اُهناں نُوں اّج تک وی ےاد سن۔ اُه چںگا هکیم سی اتے اُس دے هِکمت دے نُسکھے اجے تک وی ِانّا پِںڈاں دے لوک ورتدے هواے کِسے نا کِسے ڈھںگ نال ماسٹر نجیر اهِمد نُوں ےاد کر لَےںدے سن ۔ اُه ساایکل نُوں بےڑی تے رکھ کے, سکُول لگن توں همےساں هی پهِلوں سکُول پهُںچدے سن اُنھاں دی سلوار دے سجے پَوںچے تے اُهناں ولوں لگاای ِاک چُوںڈی جو اُهناں نے ِاس کرکے لگاای هُںدی کِ ساایکل چلااُںدِآں اُهناں دی سلوار ساایکل دی چَےن وِچ نا اڑ جاوے۔ اُه چُوںڈی, اُهناں دی سلوار نُوں لگی رهِںدی اتے وِدِآرتھیآں وِچ ِاه هَوسلا نا پَےںدا کِ اُه اُهناں نُوں ِاس سبںدھی ےاد کرااُںدے۔ ِاس ترھاں دے سین اجے تک اُس دے پُرانے وِدِآرتھیآں نُوں ےاد سن۔

جدوں پھِرکی جنُونّ دیآں بهُت ساریآں کھبراں آاُن لگ پایآں تاں سکُول وِچ وی ِاس ترھا دی بهِس چھِڑ جاںدی جاں کای سِآنی اُمر دے هِںدُو, سِّکھ, مُسلِم وِدِآرتھی ِاس بارے کوای سُآل کردے تاں ماسٹر نجیر اهِمد اُهناں نُوں جھِڑک دِںدے۔ ِاک اُستاد لای هِںدُو, سِّکھ, مُسلِم ایساای سبھ وِدِآرتھی اُس دے اُس ترھاں دے هی بّچے هن جِس ترھاں دے بّچے اُه گھر چھڈ کے آاُںدے هن۔ سارے هی بّچے اُهناں لای برابر دے پِآرے هن اتے اُه وِدِآرتھیآں نُوں تکید کردے کِ تُهانُوں وِدِآرتھیآں نُوں ِاس ترھاں دی چرچا چھےڑن دی لوڑ نهیں تُسیں سِرپھ پُستکاں اتے کھےڈاں تک هی سیمِت رهو۔ اگست 1947 وِچ سکُول تکریبن بںد هی هو گِآ سی پر ماسٹر نجیر اهِمد

پھِر وی سکُول آ جاںدے اتے وِدِآرتھیآں دے گھراں وِچ جا- جا کے وِدِآرتھیآں نُوں بُلا لِآاُںدے بھاوےں سکُول وِچ کوای هاجری نا هُںدی, اُه آپنی کلاس نُوں پڑھا کے ساِاکل 'تے اتے پھِر بےڑی تے واپِس چلے جاںدے۔ پر هُن اُس نُوں بجُرگ لوکاں ولوں وی نا آاُن دی تکید کیتی جاںدی اتے اُهناں دی آپنی سُرّکھِآ سبںدھی سُچےت کرايا جاںدا تاں اُه کهِںدے ِاهو کُجھ تاں مےری اںماں اتے اّبا وی مَےنُوں کهِںدے هن پر مَےں آپنے پھرج نُوں آپنی سُرّکھِآ توں کِتے اُپر سمجھدا هاں۔ اّج کل اُهناں دے پُرانے وِدِآرتھی ِاس ترپھ اجے وی اُهناں نُوں ےاد کردے هن اتے سوچدے هن کِ اُه کِتھے هونگے, هونگے وی کِ نهیں۔

مےری چھوٹی بھَےن جگدےو وِآهی هوای سی, کُرسَےد اتے هنیپھا اتے اُهناں دے پتی, ساڈے رِستےداراں دے گھر دے نال رهِںدے سن, اُه پریوار بڑا هِںمتی اتے هسمُّکھ پریوار سی۔

کُرسَےد اتے هنیپھا دووےں سکیآں بھَےناں سن, اُنھاں دا پِںڈ بدووال پاکِستان وِچ آ گِآ سی, جگدےو کھُرد وِآهیآں هوایآں سن جدوں اُه جگدےو کھُرد وِآهیآں گایآں سن, تاں دوواں پِںڈاں نُوں کریب سمجھ کے اُهناں دے وِآه هواے سن۔ اُه تُر کے بلڑھوال دے پتن اتے بےڑی تے بَےٹھ کے پار اتے پھِر تُر کے آپنے پِںڈ بدووال پهُںچ جاںدیآں سن ۔ کای وار سوےرے جا کے, سام نُوں کھبر سُرت لَے کے واپِس پھِر جگدےو آ جاںدیآں سن۔ چار بھَےناں وِچوں ِاهناں دو بھَےناں نُوں اُس وکت ِاه کدوں کھِآل آيا سی کِ کُجھ چِر باد اُهناں نُوں آپنے پےکے جان لای دِّلی توں ِاجاجت لَےنی پَےنی هَے جاں اُهناں دے بھراواں نے کدوں سوچِآ سی کِ اُهناں نُوں آپنیآں بھَےناں نُوں مِلن لای بےڑی اتے ساایکل تے نهیں سگوں بساں, گڈیآں 'تے اتے پھِر ِاسلاماباد توں ِاجاجت لَے کے مِلنا پوےگا جِس لای کای کای دِن لگ جانے هن۔ بھاوےں اُهناں بھَےناں دے سهُرے پےکے اُهناں دے پَےراں تے چڑے هواے سن پر هُن اُه نهیں سن جا سکدیآں۔ اُهناں دے پِںڈ وِچ لّگے سپیکر دی اواج هُن وی اُنھاں دے کنّی پَے جاںدی سی پر اُهو پِںڈ هُن کای سَےںکڑے میل دُور هو

گاے سن۔ پاسپورٹ, ویجا, اٹاری, لاهَور, نارووال راهیں هو کے آاُنا پَےںدا سی بھراواں نُوں نارووال, لهَور, اٹاری, اںمرِتسر, اجنالا, گّڈی, بّس, ٹاںگے راهیں آاُنا پَےںدا سی ۔ اجے وی سااُن بھادرو وِچ بّدل دی چڑی گھٹا وےکھ کے لوک کهِںدے سن, "بدووال توں اُٹھی گھٹا کدی کھالی نهیں گای" اتے جے کِتے اُه نجدیک هُںدیآں تاں کهِن والے کهِ دِںدے, "کُرسَےد اتے هنیپھا دے پِںڈوں چڑی گھٹا کدی کھالی نهیں جادی" تاں اُه دووےں بھَےناں اُس کالی گھٹا نُوں کِنّا-2 چِر سِرپھ ِاس لای وےکھدیآں رهِںدیآں سن کِ ِاه گھٹا اُهناں دے پِںڈوں چل کے آای هَے اتے ِاس گھٹا وِچوں هی آپنی ماں, باپ اتے رِستےداراں دے چِهرے وےکھن دی کوسِس کردیآں سن۔

کُرسَےد اتے هنیپھا آپ وی مِهنت کردیآں سن اتے اُهناں دے پتی اتے اُهناں دے چارے بھرا وی مِهنت مجدُوری دا کںم کردے سن, اُهناں لای پاسپورٹ بنا کے جِآدا وار جانا ِانّا اسان وی نهیں سی۔ اُهناں نُوں کدی کدی جدوں کھت راهیں پتا لگدا کِ پھلاناں رِستےدار پھَوت هو گِآ هَے تاں اُه اُتھے جان دی کھاهِس نُوں دِل وِچ هی دبا لَےںدیآں سن۔ دووےں ترپھ بھَےناں, بھرا اّج تک ِاه وی پھَےسلا نهیں کر سکے, کِ اُهناں دا ِادھر آ جانا ٹھیک سی جاں اُدھر رهِ جانا هی ٹھیک سی۔ هجاراں پریواراں وِچ جو ِاس ترھاں وںڈے هواے سن, اُهناں وِچ ِاس ترھاں دے سُآل اُٹھدے سن اتے پھِر اُه پریوار وی سن جو وںڈ توں باد تاں ِاک وار وی نهیں سن مِل سکے۔ ِاه وںڈ اُمر بھر دی وںڈ بن گای سی۔ هُن اُهناں دے بھراواں دی وی مَوت هو چُّکی سی اُه پُّتراں, پوترِآں والیآں هو چُّکیآں سن اجے وی جدوں اُهناں دے پِںڈ دے سپیکر دی اواج آاُںدی تاں اُهناں نُوں پھِر ِاس ترھاں هی لّگدا جِوےں اُهناں دے بھتیجے, بھتیجی دا هی وِآه هووےگا پر هُن اُه ِانّیآں کُ بجُرگ اتے کمجور هو چُّکیآ سن کِ اُهناں دی ویجا لَے کے اُدھر جان دی کھاهِس وی مُک گای سی بھاوےں کِ اُهناں نُوں آپنے پِںڈ دے درکھت اجے وی سرهّد توں پار نجر آاُںدے سن۔ پِںڈ دا گِرجاگھر, پِںڈ دی گلیآں, بوهڑاں اتے پِّپلاں دی چھاواں اتے پِںڈ دے اُّچے-2 درکھت اتے چُبارے اجے وی اُهناں دی ےاد وِچ آاُںدے رهِںدے۔ سن, جِس ترھاں اُهناں دے وِآه توں پهِلاں۔ اُه پِںڈ دیآں گلیآں اتے گھراں نُوں اجے وی وےکھنا تا چاهُںدیآں سن پر واهگے والی لکیر نال جُڑیآں مُسکلاں نے اُهناں دی ِاس کھاهِس نُوں کھتم کر دِّتا سی۔

دوواں پاسِآں دی سُّکھ مںگن والے لوک

پادری ِارساد دتا مےرے واکِپھ نهیں سن پر اُهنا دے همےساں نال رهِںدے بااُو رام جی نُوں مَےں بهُت چںگی تراں جاندا ساں کھاس کرکے اُهناں دے ِانّاں وِچاراں کرکے کِ اُه پَےدا تاں بھاوےں هِںدُو دھرم وِچ هواے سن پر اُه کِسے وی دھرم وِچ وِسواس نهیں سن رّکھدے۔ اُهناں دے کای وِچار مےری سمجھ توں پرے سن جِس تراں اُه کهِںدے هُںدے سن کِ اُه دھرم وِچ وِسواس نهیں رّکھدے سگوں رُوهانیات وِچ وِسواس رّکھدے هن۔ اُه جاں تاں سارے هی دھرماں دے آدمی هن جاں کِسے دے وی نهیں۔ پھِر اُهناں وّلوں کیتے کای کںم جِنّاں دی ساڈے ِالاکے وِچ چرچا سی, اُس کرکے اُه ستِکارے جاںدے سن۔ بهُت چِر پهِلاں ِاک گھر وِچ بجُرگ اَورت نَوکرانی نُوں گھر دے مالِکاں نے بِجلی دی پرَےس لا کے اُس دے هّتھ ساڑ دِّتے کِاُں جو اُهناں نُوں اُس تے ِاه سّک سی کِ اُسنے اُهناں دے 10 رُپَے چوری کیتے هن۔ بااُو رام نے اُهناں تے مُکّدما کیتا اتے مآپھی مںگواای, ِاس تراں هی جدوں ِاک مجدُور کولوں ِاک ساهُوکار کرجے توں کای گُنا وِآج لَے کے وی اُس دے بّچے کولو وِآج وِچ هی گھر وِچ مجدُوری کرا رِها سی, تاں بااُو رام نے اُس دے کھِلاپھ کارواای کرکے اُس دی جان چھُڑاای سی اتے ِاس تراں دے انےکاں کںم۔ ِاس تراں دے کںم هی پادری ِارساد دّتا, هر ِاک لای کردا سی اتے ساِاد اُهنا دی دوستی دا ادھار وی ِاهو سی۔ بااُو رام پِچھوں سِآلکوٹ جِلے دے پِںڈ وِچ رهِںدے سن۔ وںڈ دے سمےں جدوں اُه سارے گّڈے تے ِادھر آ رهے سن تاں کُجھ گُںڈِآں نے اُس دے باپ نُوں گّڈے توں لاه کے اُس دے ساهمنے تلواراں نال کتل کر دِّتا۔ پر اُهناں هالتاں انُسار اُهناں نُوں اُس دا سسکار کرن دا مَوکا وی نا دِّتا ِاتھوں تّک کِ اُهناں دے پریوار انُسار اُهناں دی لاس نُوں رستے توں پرے کر کے اُس تے کّپڑا وی نا پان دِّتا کِاُں جو هور دھاڑویآں دی بھیڑ آ رهی سی

اتے کاپھلے والے لوک کاهلی وِچ سن, ِاس تراں هی هور کتل هواے لوکاں نال هويا۔ بااُو رام جی مےرے چںگے واکِپھ سن اتے ِانّاں نے هی مےری واکپھی پادری ِارساد دّتا نال کرواای سی۔ مَےں کای وار ِاس گّل توں هَےران هُںدا ساں کِ پادری ِارساد دّتا تاں هر وکت دھارمِک پرچارِک وجوں کںم کردے هن پر بااُو رام کِسے دھرم وِچ وِسواس هی نهیں رّکھدا, پھِر ِانّاں دی دوستی کِس تراں نِبھ رهی هَے۔

ِارساد دّتا دسدے سن کِ اُه گورڈن کالج راولپِںڈی دے وِدِآرتھی سن اتے اُهنا نے اُتھوں هی بی.اے. پاس کیتی سی ۔ مَےں مِسن سکُول دھاریوال دا وِدِآرتھی ساں ۔ ساڈے جِآدا-تر ٹیچر گورڈن کالج راولپِںڈی دے هی وِدِآرتھی سن اتے اُه کالج دے سبھِآچار, کھُّلیآں گرااُںڈاں, اُچیآں ِامارتاں اتے آپنے اُستاداں دیآں بهُت سِپھتاں کردے هُںدے سن۔ اسل وِچ اُه کالج کِسے اںگرےج گورڈن دی سرپرستی ادھین بنِآ سی۔ اُس وِچ ِاساای وِدِآرتھیآں دی گِنتی جِآدا سی ۔ اُهنا سمِآں وِچ کالجاں دی گِنتی بهُت تھوڑی سی اتے ِاه سارے کالج پںجاب ےُونیورسِٹی لهَور نال سںبںدھِت سن۔ لهَور ےُونیورسِٹی دا کھےتر دِلی توں لَے کے پِساور تک اتے دُوسری ترپھ کسمیر توں لَے کے مُلتان تّک پھَےلِآ هويا سی ۔ پادری ِارساد دتا وی اُس هی کالج دے هوسٹل وِچ رهِںدے هُںدے سن۔ اُس تراں تاں اُهناں دیآں ساریآں هی گلاں بهُت دِلچسپ سن, پر کھاس کرکے اُهناں دی اُه کھاس گل مَےنُوں بهُت ےاد آاُںدی رهِںدی سی, جو اُهناں دے پادری بنن دے پِچھوکڑ نال سبںدھِت سی۔

کالج پڑھدِآں, ِارساد دتا ِاک میل دی دَوڑ دَوڑدا سی پر 1927 دیآں لهَور ےُونیورسِٹی دیآں کھےڈاں وِچ اُه نا سِرپھ اسپھل هی رِها سگوں سبھ توں مگر رهِ گِآ۔ ِاس گل نُوں اُس نے بهُت مهِسُوس کیتا اتے اُس نے ےُونیورسِٹی دی گرااُوںڈ وِچ بَےٹھ کے هی ِاه پرارتھنا کیتی کِ جے اُه اگلے سال میل دی دَوڑ وِچ پھسٹ آوےگا تاں اُه ساری اُمر پادری بن کے کھُدا دی کھِدمت کرےگا۔

اتے کاپھلے والے لوک کاهلی وِچ سن, ِاس تراں هی هور کتل هواے لوکاں نال هويا۔ بااُو رام جی مےرے چںگے واکِپھ سن اتے ِانّاں نے هی مےری واکپھی پادری ِارساد دّتا نال کرواای سی۔ مَےں کای وار ِاس گّل توں هَےران هُںدا ساں کِ پادری ِارساد دّتا تاں هر وکت دھارمِک پرچارِک وجوں کںم کردے هن پر بااُو رام کِسے دھرم وِچ وِسواس هی نهیں رّکھدا, پھِر ِانّاں دی دوستی کِس تراں نِبھ رهی هَے۔

ِارساد دّتا دسدے سن کِ اُه گورڈن کالج راولپِںڈی دے وِدِآرتھی سن اتے اُهنا نے اُتھوں هی بی.اے. پاس کیتی سی ۔ مَےں مِسن سکُول دھاریوال دا وِدِآرتھی ساں ۔ ساڈے جِآدا-تر ٹیچر گورڈن کالج راولپِںڈی دے هی وِدِآرتھی سن اتے اُه کالج دے سبھِآچار, کھُّلیآں گرااُںڈاں, اُچیآں ِامارتاں اتے آپنے اُستاداں دیآں بهُت سِپھتاں کردے هُںدے سن۔ اسل وِچ اُه کالج کِسے اںگرےج گورڈن دی سرپرستی ادھین بنِآ سی۔ اُس وِچ ِاساای وِدِآرتھیآں دی گِنتی جِآدا سی ۔ اُهنا سمِآں وِچ کالجاں دی گِنتی بهُت تھوڑی سی اتے ِاه سارے کالج پںجاب ےُونیورسِٹی لهَور نال سںبںدھِت سن۔ لهَور ےُونیورسِٹی دا کھےتر دِلی توں لَے کے پِساور تک اتے دُوسری ترپھ کسمیر توں لَے کے مُلتان تّک پھَےلِآ هويا سی ۔ پادری ِارساد دتا وی اُس هی کالج دے هوسٹل وِچ رهِںدے هُںدے سن۔ اُس تراں تاں اُهناں دیآں ساریآں هی گلاں بهُت دِلچسپ سن, پر کھاس کرکے اُهناں دی اُه کھاس گل مَےنُوں بهُت ےاد آاُںدی رهِںدی سی, جو اُهناں دے پادری بنن دے پِچھوکڑ نال سبںدھِت سی۔

کالج پڑھدِآں, ِارساد دتا ِاک میل دی دَوڑ دَوڑدا سی پر 1927 دیآں لهَور ےُونیورسِٹی دیآں کھےڈاں وِچ اُه نا سِرپھ اسپھل هی رِها سگوں سبھ توں مگر رهِ گِآ۔ ِاس گل نُوں اُس نے بهُت مهِسُوس کیتا اتے اُس نے ےُونیورسِٹی دی گرااُوںڈ وِچ بَےٹھ کے هی ِاه پرارتھنا کیتی کِ جے اُه اگلے سال میل دی دَوڑ وِچ پھسٹ آوےگا تاں اُه ساری اُمر پادری بن کے کھُدا دی کھِدمت کرےگا۔

1928 وِچ هون والیآں کھےڈاں لای اُس نے بهُت مِهنت کیتی۔ اُهناں دِناں وِچ کھےڈاں نُوں منورںجن دے سادھن وجوں بهُت مهّتتا دِّتی جاںدی سی ۔ ےُونیورسِٹی دیآں کھےڈاں نُوں نا سِرپھ وِدِآرتھی سگوں آم پبلِک اتے هور پِںڈاں دے لوک وی وےکھن آاُںدے سن۔ ِاتھوں تک کِ کھےڈاں دے دِن دی اُڈیک کردے رهِںدے سن۔ ِاه ِاک وّڈا مےلا بن جاںدا سی۔ ِانّاں کھےڈاں وِچ ِارساد دتا بڑے جوس نال دَوڑِآ اتے اُه نا سِرپھ پهِلے نںبر تے هی آيا سگوں اُس نے نواں رِکارڈ وی بنا دِّتا۔

سام نُوں ِانام وںڈ سماروه وِچ پںجاب دا لَےپھٹینَےںٹ گورنر ِانام وںڈن آيا۔ جدوں ِاه گھوسنا هوای کِ ِارساد دتا گورڈن کالج راولپِںڈی دا وِدِآرتھی میل دی دَوڑ وِچ پهِلے نںبر تے آيا هَے اتے اُسنے ےُونیورسِٹی دا نواں رِکارڈ بنايا هَے, تاں ِاکّٹھی هوای بھیڑ بهُت لںما سماں تاڑی ماردی رهی۔ جدوں ِارساد دتا آپنا ِانام لَےن گِآ تاں لَےپھٹینَےںٹ گورنر نے آپنے اردلی نُوں کِها کِ ِاس لڑکے نُوں پُلِس وِچ ِاںسپَےکٹر بھرتی کر لاُ اتے گورنر نے ِارساد دی رجامںدی پُّچھی ۔ پر ِارساد دتا نے کِها "مَےں ِاس پےسکس لای تُهاڈا دھنّوادی هاں پر مَےں بھرتی نهیں هو سکدا"۔

لَےپھٹینَےںٹ گورنر هَےران سی, لوک تاں پُلِس وِچ سِپاهی بھرتی هون لای ترلے لَےںدے هن مَےں ِاس نُوں ِاںسپَےکٹر بھرتی کر رِها هاں اتے ِاه ناںه کر رِها هَے, اُس دی ِاس دا کارن جانن دی دِلچسپی ودھ گای اتے اُس نے پُّچھِآ۔ "کی کارن هَے تُوں ِاںسپَےکٹر دی پوسٹ توں ِانکار کِاُں کر رِها هَے” “سر, مےرا کھُدا نال واادا هو چُّکا هَے, مَےں تُهاڈی پےسکس سویکار نهیں کر سکدا" ِارساد دتا نے جواب دِّتا۔

لوک اُهنا دی وارتالاپ نُوں وےکھ تاں رهے سن, پر سُن نهیں سن سکدے ِاس لای لوکاں وِچ چُپ چاپ چھاای هوای سی اتے سبھ هَےران سن۔

گورنر دی هَےرانی هور ودھ گای "کی واادا هو چُّکِآ هَے تےرا کھُدا نال, تُوں کھُدا نُوں کِّتھے مِلِآ سی?" گورنر نے سُآل کیتا۔

"سر, مَےں کھُدا نال واادا کیتا سی کِ جے مَےں ِاه دَوڑ جِّت گِآ تاں ساری اُمر پادری بن کے تےری کھِدمت کراںگا۔" ِارساد دتا نے جُآب دِتا۔

ِاس تے لَے: گورنر سٹےج توں تھّلے اُترِآ اتے اُس نے ِارساد دتا نُوں جّپھی پا لای اتے اُس دی پِٹھ تے تھاپی دے کے ِانّا هی کِها "کھُدا تَےنُوں برکت دےوے۔

بی.اے. کرن توں باد ِارساد دتا پادری بن گِآ اُس دی پهِلی پوسٹِںگ کسمیر دی هوای اتے پھِر گُرداسپُر جِلے وِچ, جِتھے اُس نے لوکاں دی تن, من اتے دھن نال سےوا کیتی۔ اُس نے بگَےر کِسے دھارمِک بھےدبھاو دے هر ِاک لای دِلوں هو کے کںم کیتا۔ اُس نے نا سِرپھ دھارمِک پرچار هی کیتا, بلک ِاک سماج سُدھارِک اتے سےوادار دے تَور تے لوکاں دی دِن رات سےوا کیتی۔ اُس دا کںم سوےرے سُرُو هو کے رات بهُت دےر تک چلدا رهِںدا سی۔ ِاه اُه سماں سی جدوں وِدِآ اتے سِهت سهُولتاں دی وّڈی گھاٹ سی اتے کھاس کرکے پےںڈُو کھےتراں وِچ ِاه هور وی گھٹ سن۔ اُه بّچِآں نُوں وِدِاک سںستھاواں وِچ داکھل کرااُںدا, مریجاں نُوں ڈِسپَےںسریآں اتے هسپتالاں تک پهُںچااُںدا ۔ اُهناں نُوں دواایآں لِآ کے دِںدا بِماریآں اتے دواایآں بارے اُس نُوں ِانّی جانکاری هو چُّکی سی کِ بهُت سارے مریجاں نُوں آپ هی دواایآں دے دِںدا۔ هر دھرم دے لوکاں نُوں اُس تے وّڈا وِسواس هو چُّکِآ سی اُس نُوں وےکھ کے هی اُهنا دا هَوسلا ودھ جاںدا۔ تھوڑے هی سمےں وِچ اُه لوکاں وِچ بهُت هرمن پِآرا هو گِآ هر کوای اُس نُوں آپنے هی پریوار دا مَےںبر سمجھدا سی اتے ستِکارت درجا دِںدا سی ۔

1947 وِچ پاکِستان بن گِآ۔ ِارساد دّتا گُرداسپُر نَوکری کردا سی۔ پر ِارساد دتا دے بهُت سارے رِستےدار اتے سهُرِآں دا پریوار پاکِستان وِچ سن۔ اُهنا دِناں وِچ کتلوگارت چل رهی سی ۔ کوای وی آپنے آپ نُوں سُرّکھِات نهیں سی سمجھدا۔ ِارساد دتا دے سهُرے اتے هور رِستےدار اُس نُوں پرےردے سن اُه پاکِستان دی ترپھ آ جاوے۔ پر ِارساد دتا

اُهنا دِناں وِچ کتل هواے لوکاں دے اُهنا دے دھارمِک وِسواس انُسار سسکار کرن اتے جکھمیآں دے ِالاج وِچ ِانّا رُّجھا هويا سی کِ اُه کای راتاں سَوںدا وی نهیں سی۔ اُه ِادھروں اُدھر جان والِآں دے نال اُهنا نُوں سُرّکھِآ دےن لای کاپھلِآں نال مِلااُںدا, اُدھروں آاُن والِآں نُوں ِادھر وسااُن وِچ مدد کردا۔ ِانّاں کںماں وِچ رات براتے تُرے پھِردِآں کای وار اُه گُںڈِآں نال اُلجھِآ وی, پر اُس دی پهِچان کرکے اتے اُس دے پِچھلے کیتے کںم کرکے اُه بچ جاںدا ۔

بھاوےں کِ ِاساای وسوں ِادھر جاں اُدھر کِسے ترپھ وی رهِ سکدی سی پر ِاک تاں آپنے گھر اتے جاِاداد نُوں کوای نهیں سی چھّڈنا چاهُںدا اتے دُوسرا ِاس گل دا کدی کھِآل وی نهیں سی هويا کِ اُهناں تھاواں تے جِتھے پَےدل جاںدے هُںدے سن اتے جِتھے جںمے پلے کھےڈے اتے پڑھے سن, اُهناں جگاه تے جان وِچ کوای مُسکل آوےگی۔ اُس وکت ِانّاں گلاں دی کلپنا وی نهیں کیتی گای سی۔ ِاس کرکے, ِارساد دتا ِادھر اتے اُس دے سهُرے اُدھر رهِ گاے۔ اُس دے دو سالِآں وِچوں وّڈا پادری سی چھوٹا سکُول ماسٹر سی اتے اُه ِارساد دتا دا جماتی سی اتے هوسٹل وِچ اُس دا رُوم مےٹ وی سی۔ اُس دا ناں جلا سی پر اُه کالج پڑھدِآں ِاس ناں نُوں ٹھیک نهیں سی سمجھدا ِاس لای کالج پڑھدِآں اُس نُوں جے.اَےم. کهِنا سُرُو کر دِّتا گِآ سی ۔ ِاه سِرپھ ِارساد دتا دا پریوار هی نهیں سی, جو لکیر دے دوواں پاسِآں تے وںڈِآ گِآ سگوں هجاراں ِاساای پریوار ِاس لکیر دے ِادھر اتے اُدھر وںڈے گاے۔

ِانّا پریواراں وِچَوں هجاراں پریوار آپنے پِآرے رِستےداراں نُوں ِاک وار وی نا مِل سکے اتے کای ِاک جاں دو وار بڑیآں بںدساں ادھین, بڑے سیمت سمےں لای مِل سکے۔ کُجھ لوکاں نے تاں چِّٹھی پّتر نال ِاک دُوجے نال سبںدھ بناای رّکھے پر بهُت سارِآں دے چِّٹھی پّتر نال وی سبںدھ نا رهِ سکے۔ کایآں پریوارا وِچ تاں کُجھ بھرا ِادھر اتے کُجھ اُدھر, باپ اتے ِاک بھرا ِادھر اتے باکی بھرا اتے بھَےناں اُدھر, کُجھ بھَےناں ِادھر کُجھ اُدھر, بھرا ِادھر,

بھرا اُدھر اتے ِاه اُه لوک سن, جِنّاں دے وِچھوڑے دا کارن اُه واهگے والی لکیر سی۔

ِارساد دتا دی پتنی تاں ِانّا 50 سالاں وِچ دو وار ویجا لَے کے آپنے بھراواں نُوں مِل آای سی, پر ِارساد دتا نے جدوں 1958 وِچ ویجا لِآ تاں پںجاب وِچ ِانپھلُوجاں دی بِماری پھَےل گای اتے ِارساد دتا ِاس بِماری دی روکتھام لای, آم لوکاں دی مدد کرن وِچ رُجھ گِآ اتے اکھیر اُس نے نا جان دا پھَےسلا کر لِآ پھِر جد 1971 وِچ ویجا لِآ تاں بھارت پاکِستان دی جںگ سُرُو هو گای اتے اُه پھِر وی نا جا سکِآ۔

مَےں کای وار ِاه گل مهِسُوس کردا هُںدا ساں کِ پادری ساهِب دے سیمت سادھناں کرکے اُه آپنے پریوار دا پالن پوسن اُس ڈھںگ نال نهیں کر سکے جِس ڈھںگ نال اُه کر سکدے سن۔ اُه تاں آپنی سیمت تنکھاه وِچوں وی کُجھ نا کُجھ کِسے نا کِسے دی بیماری جاں هور لوڑ تے کھرچ کر دِںدے سن ۔ هُن پادری ساهِب مهینے وِچ تکریبن, ِاک وار مےرے کول آ جاںدے سن ۔ مَےنُوں اُهناں نال گلبات کرنی بڑی چںگی لگدی سی ۔ مَےں وےکھدا هُںدا ساں کِ اُهنا نُوں ِاتِهاس دی وّڈی جانکاری سی ۔ ِاک دِن چاه پیںدِآں پیںدِآں مَےں ِاه کهِ دِّتا۔

“پادری ساهِب جے تُسی پُلِس وِچ ِاںسپَےکٹر بھرتی هواے هُںدے تاں تُسی گھٹو گھٹ آای.جی. رِٹاِار هونا سی, بھاوےں بھارت وِچ هُںدے جاں پاکِستان وِچ"۔ مَےں وےکھِآ, مےری گل سُن کے پادری ساهِب گُّسے وِچ آ گاے, اُهنا دیآں اّکھاں وِچ بھِآنک گُّسا سی اتے اُه ِاک دم کهِن لّگے

"سربجیت تُوں بڑی نِکںمی گل کیتی هَے", "تُوں بڑی نِکںمی گل کیتی هَے ۔" مَےں هَےران ساں, پر مَےں هَوسلا کرکے کِها “پادری ساهِب مَےں کِهڑی ماڑی گل کیتی هَے" تاں اُهنا پھِر دُهرايا "سربجیت تُوں بڑی گھٹیآ گل کیتی هَے, تُوں آای.جی دی گل کیتی هَے ۔ کھُدا دی کھِدمت کرکے جو کُجھ مَےنُوں مِلِآ هَے, مَےں تاں اُس توں کای سلتنتاں وار سکدا هاں" ِاس توں باد, پادری ساهِب ول مےرا ستِکار هور ودھ گِآ۔

کُجھ سمےں باد مےرا پاکِستان جان دا پروگرام بن گِآ۔ جدوں ِارساد دتا نُوں ِاس گل دا پتا لگا تاں اُه اتے بااُو رام دووےں ِاک سام نُوں ساڈے گھر آاے اتے اُس نے آپنے رِستےداراں دے اَےڈرَےس دِتے جو لهَور وِچ رهِںدے سن اتے مَےنُوں اُهناں نُوں مِل کے آاُن لای کِها گِآ۔ کاپھی چِر اسی گلاں کردے رهے اتے جان توں پهِلاں پادری ساهِب کهِن لگے چلو دُآ تاں کر لایاے تاں اُهناں نے اّکھاں بںد کرکے پرارتھنا سُرُو کر دِّتی .....کھُدا دوواں ترپھاں دے لوکاں نُوں کھسهالی دےوے, دووےں ترپھ پِآر مُهّبت ودھے, دووےں ترپھاں دے لوک ترّکی کرن, سُکھی وّسن"

دُآ کردے سمےں, پادری ِارساد دتا دے چِهرے تے پُوری ساںتی تے سکُون سی, مَےنُوں ِاه بڑا اّچھا لّگا اتے مَےں واادا کیتا کِ مَےں جرُور اُهناں دے رِستےداراں نُوں مِلن دی کوسِس کراںگا۔

لهَور وِچ ِاک رات رهِ کے اگلے دِن سام نُوں جدوں مَےں کُجھ وِهل مهِسُوس کیتی تاں مَےں ِارساد دتا ولوں دّسے پتے تے اُس دے سهُرِآں دے گھر پهُںچِآ۔ ِاه سام دا سماں سی, اُه دووے بھرا هی گھر نهیں سن پر اَورتاں اتے بچے گھر وِچ سن اُه مَےنُوں هَےرانی نال وےکھ رهے سن۔ نال دے گھر دے مرد وی مےرے ول هَےرانی نال وےکھ رهے سن۔ جدوں مَےں اُهنا نُوں دّسِآ کِ مَےں دھاریوال توں آيا هاں اتے پادری ِارساد دتا جی نے اُهناں نُوں مِل دے آاُن لای کِها سی, ِاه سُن کے اُه کھُس هو گاے اتے اںدروں لّکڑ دیآں کُرسیآں باهر وِهڑے وِچ لَے آںدیآں۔ سدھارن جِها گھر سی اتے چھوٹے جهے وِهڑے وِچ ِاّٹاں دا پھرس لگا هويا سی۔ گرمی تا کوای کھاس نهیں سی پر پھِر وی اُهناں لڑکِآں نے باهر مےج تے ٹےبلپھَےن رّکھ دِّتا پر اُس دی اواج بهُت اُّچی آاُںدی سی جِس کرکے مَےں اُهناں نُوں کِها کِ پّکھا تاں بںد هی کر دےن۔ نال دے گھر دا ِاک وِاکتی اںدر آ کے مےرے کول بَےٹھ گِآ اتے اُهنا اَورتاں نے ِاک لڑکے نُوں اُهناں دوواں بھراواں نُوں بُلااُن بھےج دِّتا۔

اُهنا دا گواںڈھی دّسن لّگا کِ ِاه دووےں بھرا تاں ِاس ِالاکے لای پھرِستے هن, هر ِاک دی مدد کردے هن۔ پادری ساهِب تاں آپنی تنکھاه وِچوں وی بهُت سارے پَےسے کای بّچِآں

دی پھیس دےن اتے کایآں دے ِالاج تے کھرچ دِںدے هن۔ پھِر اُه دّسن لگا کای وار سردیآں وِچ ِاه اُهنا بّچِآں نُوں گرم کّپڑے لَے کے دِںدے هن, ِاک وار ِانّاں ِاک بّچے نُوں گرم کوٹی لِآ کے دِّتی, اُس بّچے نے سردیآں وِچ ِاک کمیج دے اُتے ِاک هور کمیج پالا ڈھّکن لای پاای هُںدی سی پر جدوں ِانّاں نے اُس بّچے نُوں کوٹی دِتی اتے پا کے اُه گھر گِآ تاں اُس دی ماں نے ِاس دا بڑا گُّسا کیتا کوٹی لاه کے ِانّاں دے گھر سُٹ گای اتے ِاهناں نُوں بڑا بُرا بھلا کِها۔ ِاک وار ِاک سکُول دے باهر ِاک بچے نے برپھ دا مِّٹھا گولا کھریدِآ اتے چھےتی نال اُس نُوں چُوسن لّگا پر دُکاندار نے اُس دا دِّتا هويا آنا واپِس کر دِّتا, کِاُں جو کھوٹا سی اتے اُس نے بچے کولوں اُه گولا وی کھوه لِآ اتے اُس نُوں چپےڑ مار دِّتی ۔ پادری گُلجار اُتھے کھڑا سی اُس کولوں جرِآ نا گِآ, اُس نے اُس گولے وےچن والے نُوں جاکے پَےسے وی دِّتے اتے نال هی گُّسے وِچ کهِن لّگا, کِ تَےنُوں سرم نهیں آای بّچے کولوں تُوں گولا وی کھوه لِآ اتے پھِر وی چپےڑ ماری۔ ِاس تے دُکان تے کاپھی هںگامےں والی ستھِتی بن گای پر پادری ساهِب ساری هی اُمر ِاس تراں دے کںم کردے هی رهے هن۔

ِانّے چِر نُوں اُه دووےں بھرا ِاکّٹھے هی اںدر داکھِل هواے۔ ِاه جانن تے کِ مَےں ِارساد دتا جی دے کولوں آيا هاں اُه بهُت کھُس هواے ۔هال چال پُّچھن توں باد اُه آپنی وِچھڑی بھَےن نُوں ےاد کرن لّگے جِس نُوں وںڈ توں باد سِرپھ دو, تِنّ وار هی مِل سکے سن اتے اُهنا نُوں ِاس گل دا وڈا اپھسوس سی کِ بھاوےں اُه دو تِنّ گھںٹِآں وِچ اُس کول پهُںچ سکدے سن پر ِاهناں کنُونّی پابںدیآں کر کے اُه اُس نُوں آکھری سمےں وی نا مِل سکے۔ ماسٹر جی کهِن لگے, "اسل وِچ ِاه کِهڑا سَوکھا کںم هَے۔ ِاسلاماباد توں جا کے ویجا لَےنا, اتے پھِر کای کارواایآں پُوریآں کرنیآں اتے ِاه سپھر جِهڑا ساایکل تے تِنّ چار گھںٹِآں دا سپھر هَے, اُس لای سارا دِن لا دےنا۔ ِادھر جاں اُدھر جان والِآں نُوں پُلیس کول جا کے رِپورٹ کرااُنی, جِوےں

اُه دس نںبری هون۔” مَےں مهِسُوس کر رِها ساں, ماسٹر جی دی گل وِچ کِنّی سچاای هَے ۔ هالاں کِ ِاه پڑھِآ لِکھِآ پریوار هَے پر اُه پریوار وی هن جِنّاں نے ِاک وار وی آپنے وِچھڑے بھراواں بھَےناں رِستےداراں نُوں مِلن دی کوسِس هی نهیں کیتی بھاوےں کِ اُه دِن رات اُهناں دے چےتے وِچ رهے هن ۔

کِنّی اجیب وںڈ سی جِس نے اُه بھَےن بھرا جو ِاکّٹھے پلے, کھےڈدے رهے پر وںڈ توں باد ِاک وار وی نا مِل سکے ۔ پھِر پادری ساهِب کهِن لگے جّلھا تاں دو وار هو آيا سی مَےں تاں سِرپھ ِاک وار هی گِآ سی۔

مَےں جان کے کِها "جے.اَےم ساهِب دو وار هو آاے هن" تاں جے.اَےم نے اجیب هَےرانی نال مےرے ول وےکھِآ جِوےں اُه مهِسُوس کردا هووے کِ مَےں اُسدے ناں توں ِالاوا وی اُس بارے بهُت کُجھ جاندا هاں ۔ پر دُوسرے لوک مےری گل سُن کے ماڑا جِها هّس رهے سن۔ کاپھی لوک ساڈے ِارد گِرد مںجیآں تے بَےٹھے سن ۔ پادری ساهِب اتے ماسٹر جی آپنے بھنےوِآں اتے ِارساد دتا جی بارے کاپھی کُجھ پُچھ رهے سن۔ مَےں اُهنا نُوں پھِر دھاریوال آاُن نُوں کِها تاں ماسٹر جی کهِن لّگے هُن تاں پاسپورٹاں دی مِآد مُّکِآں وی کای سال هو گاے هن, پاسپورٹ بنااُن توں باد وی ویجا کِهڑا اسانی نال مِل جاںدا هَے پر چلو وےکھاںگے بھنےوِآں نُوں مِلن نُوں دِل تاں بهُت کردا هَے۔ جد مَےں اُهناں کولوں چھُّٹی مںگی تاں پادری ساهِب کهِن لگے بَےٹھو دُآ تاں کر لایاے اُهنا نے اّکھاں بںد کرکے پرارتھنا کیتی, بِلکُل اُس تراں هی جِس تراں ساڈے گھر پادری ِارساد دتا نے کیتی سی۔

"........کھُدا امن ساںتی رّکھو, دووےں دےس ترّکی کرن, دوواں دےسا دے لوکاں وِچ کھُسهالی ودھے, پِآر مُهّبت ودھے......" مَےنُوں ِاس تراں لّگا جِوےں مَےں آپنے پِںڈ والے گھر وِچ بَےٹھا هويا هاں۔ ِاهو کُجھ تاں دُآ وِچ پادری ِارساد دتا مںگ رهے سن۔ اُس وکت مَےں اُهناں انےکاں لوکاں نُوں اُهناں دیآں ِاکو جهیآں مجبُوریآں وِچ گھِرِآ هوياں, لکیر دے ِاس پاسے جاں اُس پاسے, دُور توں هی ِاک دُوجے دی سُّکھ مںگدے هواے وےکھ رِها ساں۔

پِچھلا پِںڈ وےکھن دی کھاهِس

ِاه کهانی ِانھاں دو بجُرگاں جاں دو پرِواراں دی نهیں, ِاه تاں اُنھاں لّکھاں لوکاں دی هَے, جو واهگے والی لکیر توں پار اُس ترپھ جاں ِاس ترپھ آاے سن۔ ِاه کهانی هِںدُو, سِّکھ اتے مُسلِم سارِآں دی ساںجھی هَے۔ تکریبن هر ِاک پرِوار اتے هر وِاکتی دی جو واهگے والی لکیر پَےن توں پهِلاں پَےدا هويا, اُنھاں سارِآں دی منو-دسا تکریبن ِاس ترھاں دی هی رهی هَے۔ مَےں جد ِاک ڈَےلیگےسن نال پاکِستان جانا سی تاں مےرے ِاک مِّتر دھرِںدر بھٹناگر نے دِّلی وِچ مَےنُوں دو وِاکتیآں دے ٹَےلیپھون دِّتے اتے ِاک کِها کِ جے سںبھو هويا تاں اُنھاں نُوں مِل کے آِااُ۔ سری بھٹناگر, کنپھَےڈرےسن آپھ ےُونَےسکو کلّبج ِان ِاںڈیآ دا سَےکٹری جنرل هَے اتے اُه دووےں وِاکتی پاکِستان وِچ بهُت اُّچ اهُدِآں 'تے سن اتے اُه اُس نُوں کِسے کانپھرںس وِچ مِلے سن۔ جد اسیں ِاسلاماباد دے هوٹل هولی-ڈے-ِان وِچ ٹھهِرے تاں دُوسرے دِن مَےں اُنھاں دوواں نُوں پھون کیتا۔ اُنھاں وِچوں ِاک تاں مِلِآ هی نا اتے دُوسرے سری اّکھتر اهِسان نے مَےنُوں کِها کِ اُه آپ هی مےرے کول کوای 5 کُ وجے دے کریب آوےگا۔ مَےں 5 وجے دے کریب تھّلے رِسَےپسن کااُوںٹر دے کول, اُس دی اُڈیک کرن لای بَےٹھ گِآ۔ مےرے نال ساڈے رِستےدار ِاںدرجیت سِںگھ گِّل وی سن, جو مےرے نال اُس ڈَےلیگےسن وِچ گاے سن۔

تکریبن 5 وجے جد اکھّتر رِسَےپسن کااُوںٹر وّل آيا تاں اُس نے کااُوںٹر وّل جان دی بجااے سِّدھا هی ساڈے کول آ کے پُّچھِآ, 'آپ هی مِسٹر چھینا هو۔ اُه ِاک کھُوبسُورت وِاکتی سی۔ اُمر دے هِساب 60 کُ سال دے کریب هون دے باوجُود اُه بهُت سوهنی دِّکھ والا سی, بھاوےں کِ اُس دے سِر دے والاں وِچ گںج جِها دِسن لّگ پِآ سی۔ مَےنُوں اُه اُس مُسکراهٹ نال

مِلِآ جِوےں بهُت پُرانا واکپھ هووے۔ چاه پیںدِآں اُس نے دّسِآ کِ اُه پِّچھوں گُرداسپُر جِلھے وِچ پٹھانکوٹ دے کول انںدگڑھ پِںڈ توں هَے اتے اُه وِدِآ وِبھاگ وِچ کےںدری سرکار دے بهُت اُّچ اهُدے 'تے سی, جدوں کِ اُس دا لڑکا پںجاب وِچ ڈِپٹی کمِسنر هَے۔ گھر وِچ هر ترھاں دیآں سهُولتاں هن اتے اّج-کّلھ اُنھاں دی جمین لاِالپُر (پھَےسلاباد) جِلے دے ِاک پِںڈ وِچ هَے, جِتھے اُس دے اّبا جی رهِںدے هن, جو 80 کُ سالاں دی اُمر توں وّدھ هن۔

پھِر اُس نے آپنَے اّبا جی بارے سبھ کُجھ دّسنا سُرُو کیتا کِ بھاوےں اُه بهُت اُّچے اهُدِآں 'تے رِها هَے پر اُه اّبا جی دی پےںڈُو نےڑتا نُوں دُور نهیں کر سکِآ۔ اُه کدی وی ساڈے کول سهِر نهیں رهِنا چاهُںدے اتے آپنے پِںڈ هی رهِنا چاهُںدے هن۔ بھاوےں ِاس پِںڈ وِّچ رهِںدِآں 60 سال دے کریب سماں بیت چُّکا هَے, پھِر وی اُه آپنے پِچھلے پِںڈ انںدگڑھ نُوں نهیں بھُّل سکے اتے تکریبن روجانا هی کِسے نا کِسے تتکرے وِچ اُه آپنے اُس پِںڈ دی گل جرُور کردے هن, جِتھے اُه پَےدا هواے سن, بچپن بِتايا, کھےڈے, پڑھے اتے جِس پِںڈ وِچ اُنھاں دی سادی هوای۔ نا هی اُه اُس پِںڈ دے لوکاں نُوں بھُّلے هن, نا هی اُنھاں دوستاں نُوں, جِنھاں وِچوں ساِاد هی کوای اُنھاں نُوں مِلِآ هووے۔ اُه آپنے پُرانے پِںڈ نُوں ےاد کردِآں کهِںدے هن; 'اّج-کّلھ دےس وِچ هولیآں دا مَوسم هُںدا سی۔ هولی نُوں بهُت لوک منااُںدے سن, ِاک-دُوجے 'تے رںگ سُّٹدے سن۔ اّج-کّلھ وِساکھی توں پهِلاں هی پِںڈ دے مُںڈے بھںگڑے پااُن دی سِکھلاای سُرُو کر دِںدے سن ۔ پھِر اُه هر تِاُهار دی گّل کردے سن, دیوالی, دُسهِرا, لوهڑی, جنم اسٹمی, اید اتے گُرپُرب۔ پر گّل اُه همےسا آپنے پِںڈ دی هی کردے هن اتے کهِںدے هن, اّج مَےنُوں آپنے پِںڈ دا سُپنا آيا۔ مَےں آپنی باگ دے نال والی پَےلی وِچ پانی لا رِها ساں, کھُوه دیآں ٹِںڈاں دی اُهو آواج اجے وی مےرے کنّاں وِچ گُوںجدی هَے, جو 60 سال پهِلاں چھّڈ کے آاے ساں۔ پھِر اُه آپنی کھُوه والی آڑ وِچ دُور تک جان والے پانی تک نُوں ےاد کردے هن۔' اکھّتر اهِسان دّسن لّگا, "مےرا

کھِآل هَے ساڈے ِالاکے دی جمین بهُت جرکھےج هَے۔ پر اّبا جی نهیں منّدے۔ اُه کهِںدے هن, دےس وِچ جمین بهُت جرکھےج سی, اُّتھے وّکھ-وّکھ کِسماں دے پَودے اتے پھُّل هُںدے سن جو ِادھر تاں مِلدے هی نهیں۔ گّل کی, هر گّل وِچ اُه آپنے پِچھلے پِںڈ دی سِپھت نُوں لَے آاُںدے هن اتے سابت کردے هن کِ اُّتھے سبھ کُجھ چںگا سی۔"

کاپھی گّلاں کرن توں بااد اُه کهِن لّگے, "اّبا جی دی ِاک بهُت وّڈی کھاهِس هَے, آپنا پُرانا پِںڈ انںدگڑھ وےکھن دی, پر پِچھلے سمِآں وِچ ِاس ترھاں سںبھو هی نهیں هو سکِآ۔ مَےں بھاوےں بهُت اُّچے اهُدِآں 'تے رِها هاں, بهُت پهُںچ رهی هَے, پر مَےں آپنے جِلھے دا ویجا نهیں لَے سکِآ۔”

پاکِستان اتے بھارت هی دو ِاس ترھاں دے دےس هن کِ جِس جِلھے دا ویجا هووے, اُتھے هی جا سکدے هو۔ اتے اُه کهِن لّگے, "هُن هالات ٹھیک هن, هُن ِاه سںبھو هو گِآ کِ اسیں گُرداسپُر جِلھے دا ویجا لَے لایاے اتے سردار ساهِب تُسیں ساڈے نال چّليو, پِتا جی دی کھاهِس نُوں پُورا کرنا مَےں سبھ توں وّڈا پھرج سمجھدا هاں۔"

ِانّا لںما سماں ِاںدرجیت سِںگھ ساڈیآں ِاه گّلاں سُندے رهے اتے کهِن لّگے, "مےرا جنم لاِالپُر جِلھے وِچ سمُںدری تهِسیل دے نال ِاک پِںڈ دا هَے۔ مَےں هُن وی اُس پِںڈ دے راه, گلیآں اتے گھراں وِچ رهِن والے پرِواراں بارے جاندا هاں۔ مَےں هُن وی ِاه دّس سکدا هاں کِ ِاه راه کِس پِںڈ نُوں جاںدا هَے, ِاه ڈںڈی کِس دی هوےلی تک پهُںچدی هَے اتے ِاه پَےلیآں کِس دیآ هن۔ پر کِاُں جو ساڈے کول لاِالپُر دا ویجا نهیں, ِاس لای اسیں اُتھے نهیں جا سکدے۔ "کی تُسیں آپنا پِںڈ وےکھنا چاهُںدے هو" جناب اهِسان, ِاںدرجیت سِںگھ نُوں پُّچھ رهے سن۔

“وےکھنا هی نهیں, اُّڈ کے اُتھے جانا چاهُںدا هاں۔ مَےنُوں تاں ِاس گّل دا بڑا دُّکھ هَے کِ مَےں 15 دِن پاکِستان رهاںگا, پر آپنا پِںڈ نهیں وےکھ سکاںگا۔"

تاں جناب اهِسان نے کِها, "تُسیں آپنے پاسپورٹ دی

پھوٹوسٹےٹ, ِاک ارجی کِ مےرا جنم اُس پِںڈ دا هَے اتے ویجے دی پھوٹوسٹےٹ کاپی مَےنُوں دے دِاُ, مَےں تُهانُوں کّلھ نُوں ویجا لوا دِآگاں ۔" اسیں سبھ کُجھ ِاس ترھاں هی کیتا۔ ویجا پھیس وی پُّچھی, پر اُه کهِن لّگا کِ مَےں کّلھ لَے لواںگا۔

ِاه ساری گّلبات مَےں سُن تاں رِها ساں, پر ِاس وکت مےرا دھِآن مےرے بھاپا جی دی اُس کھاهِس وّل سی, جِس وِچ اُه وی آپنا پِںڈ وےکھنا چاهُںدے سن ۔ اُه وی هر وکت آپنے پِںڈ چّک نںبر 96 (جِلھا سرگودھا) وےکھن لای اهِسان ساهِب دے اّبا واںگ هی اُتسُکتا رّکھدے سن۔ اُه تاں اجے وی کهِںدے هُںدے سن کِ بھاوےں اُدھروں آيا نُوں 60 سال هو چّلے هن, پر سُپھنے هر روج پِںڈ دے هی آاُںدے هن۔ پِںڈ دیآں چَوڑیآں گلیآ, چَوک, نهِراں دے کھُّلھے پانی, آپنے باگ, وگدے هّل اتے آپنے دوستا نُوں هر وکت ےاد کردے هن۔ اّج اکھّتر اهِسان دی گّل سُن کے مَےنُوں سِّدت مهِسُوس هو رهی سی اتے مَےں اُنھاں دی ِاه کھاهِس چھےتی توں چھےتی پُوری کرنا چاهُںدا ساں۔ نال هی مَےں ِاه کھِآل کر رِها ساں کِ لّکھاں لوکاں نُوں تاں پاسپورٹ بنااُن اتے ویجا پراپت کرن بارے پتا نهیں, پر آپنے چھّڈے هواے پِںڈاں نُوں تاں اُه وی اَونی هی اُتسُکتا نال وےکھنا چاهُںدے هونگے, جِس ترھاں اکھتر اهِسان دے اّبا جاں مےرے بھاپا جی, جدوں مَےں پُرانا پِںڈ وےکھ کے آواںگا تاں بھاپا جی نے کِها سی کِ اُتھوں آ کے چھےتی توں چھےتی مَےنُوں مِلیں اتے دّسی کِ هُن پِںڈ کِنّا کُ بدل گِآ هَے اتے تَےنُوں کِهڑے کِهڑے لوک مِلے سن۔

دُوسرے دِن سام نُوں جناب اکھتر اهِسان آاے اتے اُنھاں نے ِاںدرجیت سِںگھ لای پھَےسلاباد دا ویجا لَے آںدا۔ اسیں ِاس کںم نُوں سںبھو وی نهیں ساں سمجھدے۔ ساڈے لّکھ جور دےن 'تے وی اُنھاں نے نا ویجا پھیس دّسی, نا لای۔ پر جان توں پهِلاں پھِر کهِن لّگے کِ "جد اسیں آپنے اّبا جی نال آواگے تاں ساڈے نال جرُور چّلنا, مَےں بهُت چھےتی اّبا جی دی کھاهِس پُوری کرنی هَے۔" پھِر مَےں اُنھاں نُوں آپنے بھاپا جی دی آپنا پِںڈ وےکھن دی کھاهِس دّسی تاں اُه کهِن لّگے, "جد تُسیں لاهَور آاُگے تاں مَےنُوں دّس

دےنا۔ مَےں تُهاڈا لِجان دا ِاںتجام کروا دِآںگا" اتے ِاس واادے اتے اُمید نال وِچھڑے کِ اسیں اُنھاں بجُرگاں دی وّڈی کھُسی لای چھےتی توں چھےتی اُنھاں دے پِںڈ وِکھااُن دا ِاںتجام کرکے اُنھاں دی وّڈی کھاهِس پُوری کر دےواںگے۔

کوای سال بھر مَےں اکھّتر اهِسان اتے اُس دے اّبا بارے سوچدا رِها کِ اُه آاُن وےلے مَےنُوں دّسنگے۔ مَےں سال بااد پھِر پاکِستان گِآ اتے مَےں اکھّتر اهِسان نُوں لاهَور توں پھون کیتا۔ اُه بهُت کھُس سی, اُه پُّچھ رِها سی کِ "مَےں کدوں اُس کول آواںگا۔ اُه مےرے لای کی کر سکدا هَے۔ اُه کوای تِنّ- چار مِںٹ گّلاں کردا رِها تاں مَےں اُس نُوں ےاد کرايا کِ "مَےں اُس نُوں اُڈیکدا رِها هاں۔ تُسیں آپنے اّبا جی نُوں لَے کے کِاُں نهیں آاے۔" اُه چُّپ هو گِآ۔ مَےں تاں سمجھِآ کِ ساِاد پھون کّٹِآ گِآ هَے, پر اُه بولِآ, "اّبا جی آپنا پِںڈ وےکھن دی کھاهِس نال هی لَے گاے۔” اُه پُّچھن لّگا کِ "تُسیں آپنے بھاپا جی نُوں نال لَے کے آاے هو,” تاں پھِر مےری چُّپ نے اُس نُوں سمجھا دِّتا کِ اُه وی ِاه کھاهِس نال هی لَے گاے هن۔

 مُلتان دے اںب

کَےنےڈا دے اَوںٹاریاَو پراںت دی ٹرَےںٹ ےُونیورسِٹی وِچ کَےنےڈا دے بهُپّکھی سبھِآچار تے ِاک کانپھرںس هو رهی سی, جِس وِچ سامل هون دا مَےنُوں سّدا مِل گِآ۔ بهُت هی کھُوبسُورت سهِر پیٹربرو وِچ ِاه کانپھرںس پںج دِن چّلنی سی۔ جد مَےں کانپھرںس والی جگھا تے پهُںچِآ تاں اُتھے امریکا, آسٹرےلیآ, کُرےسیآ آد دے مرد- اَورتاں مِلیآں جو آپو-آپنے دےساں توں کانپھرںس وِچ سامل هون لای پهُںچے هواے سن۔ اُنھاں لوکاں وِچ ِاک سَولے جِهے رںگ دا وِاکتی بَےٹھا هويا سی۔ کُجھ لوکاں نال واکپھی کرن توں بااد جد مَےں اںگرےجی وِچ اُس نُوں پُّچھِآ کِ تُسیں کِس دےس توں آاے هو تاں اُس نے پںجابی وِچ جواب دِّتا " مَےں پاکِستان توں, مُلتان توں آيا هاں ۔" مَےنُوں ِاکدم هَےرانی اتے وّڈی کھُسی هوای کِ مَےں آسانی نال ِاس نال پںجابی وِّچ گّلبات کر سکدا هاں ۔ پھِر اُه دّسن لّگا کِ "جد تُسیں هور وِاکتیآں نال واکپھی کر رهے سی تاں مَےں آپنے آپ هی اںداجا لا رِها ساں کِ ِاه چڑھدے پںجاب توں هَے۔ مَےں ٹی.وی., اکھباراں وِچ تاں سِّکھاں دیآں پھوٹوآں بهُت وار وےکھیآں هوایآں هن, پر کِسے سِّکھ نُوں پهِلی وار مِل رِها هاں, جدوں کِ سِّکھ هِسٹری تاں بهُت وّڈا وِسا هَے, جِس بارے پڑھدے رهے هاں۔" مےرا اتے ڈا. جپھر ِاکبال دا کمرا وی کول-کول هی سی اتے اُه مےرے نال مےرا سامان لَے کے هوسٹل وِچ رّکھن لای مےرے نال آيا اتے ِاس سمےں وِچ اُس نے دّسِآ کِ اُه بهااُدین جکریآ ےُونیورسِٹی مُلتان وِچ اںگرےجی وِبھاگ دا مُّکھی هَے۔

ٹرَےںٹ ےُونیورسِٹی دی ِاس کانپھرںس وِچ چرچا دا ڈھںگ ساڈیآں ےُونیورسِٹیآں توں بِلکُل وّکھرا سی۔ سوےرے برےکپھاسٹ کردِآں هويا جاں لںچ اتے ڈِنر اُّتے وی ِاس ترھاں دی چرچا لای کُجھ وِسے چُنے هُںدے سن۔ دُپهِر نُوں تھوڑھا سماں آرام دا

هُںدا سی۔ ڈِنر دے سمےں ڈراما جاں پھِلم وےکھ کے اُس تے چرچا هُںدی سی۔ سارا دِن اںگرےجی وِچ گّل کردِآں تںگ آ جاایدا سی, کِاُںک اںگرےجی وِچ گّلبات کرن لای دِماگ 'تے جور پااُنا پَےںدا سی, پر جد وی وِهل مِلدی, مَےں اتے جپھر ِاکبال پںجابی وِچ گّل کرنی بڑی گنیمت سمجھدے اتے جِآداتر اسیں چڑھدے اتے لهِںدے پںجاب دے سهِراں اتے سبھِآچار بارے گّلاں کردے رهِںدے اتے ِاک دُوسرے کولوں اُنھاں سهِراں بارے پُّچھدے, جِنھاں نُوں اسیں کالج جاں سکُول وِچ پڑھدِآں ِاتِهاس دے وِسے 'چ پڑھدے رهے ساں۔ 1947 توں پهِلاں دا بھارت اتے پاکِستان دا ساںجھا ِاتِهاس هون کرکے بهُتے سهِراں بارے اسیں دووےں هی وار- وار سُندے هُںدے ساں۔ مےرا جنم سرگودھا جِلے دا هون کرکے مَےں جِآداتر اُس نُوں سرگودھے بارے سُآل کردا ۔ کانپھرںس وِچ آاے لوک, سانُوں دوواں نُوں پںجابی وِچ گّلاں کردِآں وےکھ کے هَےران هُںدے سن کِاُںک جو ِاه گّلاں اُنھاں دی سمجھ وِچ تاں نهیں سن آ رهیآں هُںدیآں پر اُه لگاتار کنّ لا کے سُندے رهِںدے سن۔ اُنھاں 'چوں کایآں نے ِاه گّل وی پُّچھی کِ تُسیں آاے تاں وّکھ- وّکھ دےساں توں هو پر تُهاڈی جُبان ِاک هی هَے اتے ِاس ترھاں لّگدا هَے کِ تُسیں پهِلاں وی مِلدے رهے هو اتے پھِر ِاه گّل اُنھاں دی سمجھ وِچ نا آاُںدی کِ ِاک بولی, ِاک ترھاں دا جلواےُو, ِاک هی پُرانا ِاتِهاس اتے ِاک هی سبھِآچار دے هُںدے هواے, اُس دےس دی وںڈ کِس ترھاں هو گای۔

اُتھوں دے برےکپھاسٹ, لںچ اتے ڈِنر وِچ لگاتار کھُسک سبجیآں کھا-کھا کے اسیں دووےں اّک گاے ساں ۔ هر روج وّکھ-وّکھ رَےسٹورَےںٹاں توں کھانا کھاںدے ساں ۔ مینُوں 'چوں جِس 'تے نِسانی لا دِںدے ساں, اُه هی ساهمنے آ جاںدا سی۔ ِاک دِن اسیں دوواں نے آپنے وِچ گّلبات کیتی کِ دال جاں تری والی سبجی نُوں اسیں دووےں ترس گاے هاں۔ اسیں ِاک دو وار رَےسٹورَےںٹاں توں پُّچھِآ وی کِ کی ِاّتھے تری والی سبجی نهیں, تاں ِاهو جواب مِلِآ کِ جو کُجھ مینُو وِچ هَے, ِاس 'چوں جو چاهو مِل سکدا هَے۔ اسیں پرگورام دی کوآرڈینےٹر مِس مَےلنی نُوں کِها کِ کِسے ِاںڈیان رَےسٹورَےںٹ توں کھانے دا پروگرام بنااَو, پر

اُس نے ِانّا واآدا کیتا کِ کّلھ اسیں ٹوراںٹو ِاک آرٹ گَےلری وےکھن جانا هَے, اُتھے جاواںگے, پر ڈَےلیگےٹاں دا کھانا تاں پهِلاں تے نِردھارت رَےسٹورَےںٹاں 'چوں هی کھانا هَے۔

دُوسرے دِن ٹوراٹوں وِچ جد اسیں ِاک ِاںڈیان رَےسٹورَےںٹ دے اّگوں دی لںگھ رهے ساں, تاں بّس نُوں مِس مَےلنی نے ٹھهِرا لِآ اتے دّسن لّگی کِ ِاه ِاںڈیان رےسٹورَےںٹ هَے, سانُوں اںدر جا کے هَےرانی هوای کِ اُس نُوں چلااُن والا بھارتی پںجابی سی اتے اُس رَےسٹورَےںٹ وِچ برپھی, پےسٹری, گُلاب جامُن اتے سموسے آد ِاس ترھاں هی سن جِوےں اُه اںمرِتسر دا کوای رَےسٹورےںٹ هووے۔ مےرے کول ڈا. جپھر ِاکبال آ کے کهِن لّگا ِاه تاں مُلتان دا رَےسٹورَےںٹ لّگدا هَے۔ ساڈے کهِن تے سارا هی ڈَےلیگےسن چاه پین لای منّ گِآ اتے اسیں پےسٹری, برپھی, سموسے اتے پکَوڑِآ دا آرڈر کر دِّتا۔ هر ِاک نے ِانھاں ڈِساں دا آنںد لِآ۔ مَےں کااُںٹر 'تے جا کے ِاس دا 270 ڈالر بِّل دے دِّتا۔ جِس دِن دا مَےں کَےنےڈا آيا ساں, مَےنُوں کوای وی پَےسا کھرچن دا مَوکا نهیں سی مِلِآ۔ مےرے مگر ِاکدم جپھر ِاکبال آ گِآ اتے پُچھن لّگا کِ کِنّا بِّل هَے۔ جد مَےں اُس نُوں دّسِآ کِ بِّل مَےں دے دِّتا هَے تاں اُه کهِن لّگا ِاه کِس ترھاں هو سکدا هَے۔ اّدھا بِّل مَےں دےواںگا۔ مَےں اُس نُوں بتھےرا کِها پر اکھیر 'تے اُه کهِن لّگا, “چھینا ساهِب, اُتھے ِاک واهگے والی لکیر هَے۔ تُسیں کَےنےڈا, امریکا دے آدمی نُوں تاں ےکینن دُبارا مِل سکدے هو, بھارت پاکِستان دا آدمی ےکینی تَور تے دُبارا مِل سکدا هَے کِ نهیں ِاس نُوں تُسیں ےکینی نهیں کهِ سکدے۔ مَےں ِاه کرجا نهیں لَےنا چاهُںدا۔ اّدھے پَےسے تُسیں ديوگے, اّدھے مَےں دےواںگا۔" اتے ِاس توں بااد مَےں کُجھ نا کِها۔

اُس چاه-پانی توں بااد لںچ دی لوڑ هی نا رهی۔ مِس مَےلنی کهِن لّگی ِاه پھارم بھر کے بِّل نال لا ديو, مَےں ِاه پَےسے تُهانُوں دے دےواںگی ۔ اسیں دوواں نے اُس نُوں دّسِآ کِ ساڈے پںجابی کلچر وِچ ِاس ترھاں نهیں هُںدا۔ ِاس توں بااد اُس نُوں ساڈے ساںجھے پںجابی کلچر بارے سمجھااُن لای جپھر ِاکبال کوای اّدھا گھںٹا سِر کھپااُںدا رِها۔

پروگرام دے آکھری دِن سام نُوں تِنّ وجے پهِلاں مَےں بھارت دے سماجِک, آرتھِک اتے سبھِآچارک وِسے 'تے بھاسن دےنا سی اتے اُس توں بااد سُآلاں-جُآباں توں بااد ڈا. جپھر ِاکبال نے پاکِستان دے سبھِآچارک, سماجِک اتے آرتھِک وِسے 'تے بولنا سی۔ اّدھا گھںٹا بولن توں بااد سُآل-جُآب دا سماں سِرپھ پںدراں مِںٹ سی, پر مَےنُوں ِانّے سُآل پُّچھے گاے کِ کوای 45 مِںٹ لںگھ گاے۔ مُّکھ سوال سن: کی ِاه سّچ هَے کِ اَورتاں دے کںم کرن نُوں اُتساهِت نهیں کیتا جاںدا, اَورتاں دی وِدِآ دی در کِاُں گھّٹ هَے? کی سّچ هَے کِ تلاک دےن نُوں سماجِک تَور 'تے گلت سمجھِآ جاںدا هَے, اتے کی ِاه وی سّچ هَے کِ بهُتیآں هالتاں وِچ لڑکی-لڑکا وِآه توں پهِلاں ِاک-دُوجے نُوں جاندے نهیں هُںدے, کھےتی ِاک وپارک پےسا نهیں, ِاک رهِن دا ڈھںگ هَے آدِ۔ اسل وِچ مَےں ڈا. جپھر ِاکبال دا 45 مِںٹ دا سماں وی لَے گِآ ساں, پر پربںدھک نے پھِر وی ڈا. جپھر ِاکبال دا ناں بولِآ۔ اُه سٹےج 'تے آيا اتے ماایک اّگے کھڑھے هو کے بولِآ, "پرو چھینا نے جو سماجِک, آرتھِک اتے سبھِآچارک هالت بھارت دی دّسی هَے, بِلکُل 100 پھیسدی اُس ترھاں هی پاکِستان وِچ هَے۔ پرو. چھینا مےرے وّڈے بھرا هن۔" اتے اُه بَےٹھ گِآ۔ لوک هَےران سن, باهر آاُںدِآں مَےں ڈا. جپھر دا هّتھ پھڑ لِآ اتے پُّچھِآ کِ تُسیں کُجھ وی نهیں بولے, تاں اُه کهِن لّگا "مَےں ِاس وِچ هور کی آکھنا سی, لوک اُهو گّلاں دُبارا سُن کے تںگ هونے سن۔”

اُس توں اگلے دِن جد مَےں بھارت آاُن توں پهِلاں اَوٹوا نُوں چلے جانا سی اتے اُس نے کُجھ چِر ٹوراںٹو رهِ کے واپس پاکِستان آ جانا سی, اسیں جّپھی پا کے مِلے اتے ساڈے دوواں دے من وِچ ِاک گّل سی کِ ساِاد جِںدگی وِچ پھِر اسیں کدی وی نهیں مِلاںگے۔ پر کُجھ چِر بااد هی بھارت توں پاکِستان ِاک ڈَےلیگےسن گِآ, جِس وِچ مَےنُوں وی جان دا مَوکا مِلِآ اتے ِاس ڈَےلیگےسن دے پروگرام وِچ مُلتان وِچ تِنّ راتاں رهِن دا پروگرام سی۔ مَےنُوں ِاس گّل دی بهُت کھُسی سی کِ مَےں جپھر ِاکبال نُوں پھِر مِلاںگا اتے اُس نال کُجھ سماں گُجاراںگا۔ مَےں مُلتان جد اُس نُوں اُس وّلوں دِّتے هواے نںبر 'تے پھون کیتا تاں اُه نںبر

بدل گِآ سی, پر مَےں اُتھے ِاّک وِاکتی نُوں جد ےُونیورسِٹی دا نںبر لَےن لای کِها اتے اُه ڈا. جپھر ِاکبال نُوں جاندا سی اتے اُس نے کِسے کولوں مَےنُوں ڈا. ساهِب دا نںبر لَے دِّتا۔ جد مَےں پھون کیتا تاں اُس دے لڑکے نے چُّکِآ۔ جد مَےں اُس نُوں دّسِآ کِ مَےں پرو. چھینا بول رِها هاں تاں اُس نے ِاکدم پُّچھِآ 'اںکل, تُسیں اںمرِتسر توں بول رهے هو۔” تاں مَےں اںداجا لايا کِ جپھر ِاکبال نے مےرے بارے گھر وِچ کای وار گّل کیتی هووےگی۔ ِانّے چِر نُوں ڈا. جپھر ِاکبال نے پھون پھڑ لِآ تاں اُس نے وی ِاهو پُچھِآ, کِ "کی تُسیں اںمرِتسر توں بول رهے هو" تاں مَےں دّسِآ کِ 'مَےں هُنے هی مُلتان پهُںچِآ هاں اتے کّلھ تُهانُوں مِلاںگا", کِاُں جو اُس وکت رات دے کوای 8.30 کُ دا سماں سی تاں اُس نے ِاکدم هی کِها کِ "نهیں اسیں هُنے هی تُهاڈے کول آ رهے ها, تُسیں کھانا نا کھانا, اسیں ِاکّٹھے کھانا کھاواںگے" اتے اُه کوای 20 کُ مِںٹاں وِچ اُتھے پهُںچ گِآ۔

جپھر ِاکبال نے آپنے لڑکے نال مےری واکپھی کرواای جو کار چلا رِها سی۔ مَےں اتے ساڈے نال گاے ساڈے رِستےدار س. ِاںدرجیت سِںگھ اُس نال کار وِچ بَےٹھ کے تُپھَےل هوٹل وِچ چلے گاے۔ اُس وکت کوای 10.30 دا سماں هو گِآ سی ۔ اسیں ِاک دُوجے نُوں بهُت کُجھ پُّچھدے رهے, کَےنےڈا وِچ وِچھڑن توں بااد اُه ٹوراںٹو اتے مَےں اَوٹوا وِچ رهے سمےں بارے گّلاں کردے رهے, اتے پھِر اُه کهِن لّگا کِ "چھینا ساهِب جد تُسیں کِها کِ مَےں مُلتان توں بول رِها هاں تاں مَےں سوچِآ کِ کِتے ِاه سُپنا تاں نهیں, کِاُںک جو بھارت اتے پاکِستان وِچ جان لای ِانّی آسانی نال ویجا نهیں مِلدا۔ پھِر ےاترا لای کُجھ هی سهِراں دا ویجا مِلدا هَے۔” پھِر اسیں بهُت لںما سماں بھارت اتے پاکِستان دے وّکھ-وّکھ سهِراں بارے گّلاں کردے رهے۔ جد مَےں اُس نال مُلتان دے کریب بهُت وّڈے-وّڈے اںباں دے درّکھتاں اتے اںباں دے باگاں دی گّل کیتی تاں اُه دّسن لّگا کِ مُلتان دے اںب وِدےساں وِچ نِرےات کیتے جاںدے هن اتے اُه کهِن لّگا "ِاس سال مَےں تُهانُوں وی ِاتھوں اںب بھےجاںگا۔ جے ِاه کَےنےڈا, ِاںگلَےںڈ هجاراں میلاں تے جا سکدے هن تاں تُهاڈے کول اںمرِتسر کِاُں نهیں جا سکدے, جو کِ 200 کِلومیٹر

پھِر اُه لوک کون سن?

جِس ڈَےلیگَےسن نال مَےں پاکِستان گِآ, اُس نے دو راتاں سرگودھے وی رهِنا سی, سرگودھے توں کوای 6 کِلومیٹر دی دُوری تے چّک نںبر 96 اُه پِںڈ سی, جِتھے مےرا جنم هويا سی اتے جِس پِںڈ بارے مَےں بھاپا جی اتے هور وّڈِآں کول همےسا هی کِسے نا کِسے تتکرے کر کے سُندا رِها سی۔ بھاوےں کِ مَےنُوں وی ِاس گل دی بڑی کھُسی سی کِ مَےنُوں آپنے پُرانے پِںڈ جان دا مَوکا مِلےگا, پر ِاس توں وی کِتے جِآدا کھُسی بھاپا جی نُوں سی, اُه بھاوےں ِاه تاں همےسا کهِںدے سن, کِ مَےنُوں اجے وی سُپھنے, 96 چک دے هی آاُںدے هن, پر پِچھلے سمےں وِچ هالتاں ِاس ترھاں دیآں رهیآں سن کِ آم هالتاں وِچ آپنا پِںڈ وےکھنا سںبھو نهیں س۔ ڈاِاری وِچ بھاپا جی نے کای آدمیآں دے نا لِکھوااے سن کِ پِںڈ وِچ اُهناں نُوں جرُور مِل کے آواں۔

پر ڈَےلیگےسن دے بدلے هواے پروگرام انُسار ڈَےلیگےسن ساهپُر جِلا (سرگودھا) وِچ رُکن اتے میٹِںگ توں بااد, مُلتان چلے جانا سی۔ ِاس گل توں مَےں بهُت اُداس هو گِآ مَےں تاں کای مهینِآں توں ِاس مَوکے نُوں اُڈیک رِهاں ساں کِ کدوں مَےں آپنا پِںڈ وےکھ کے آواگاں۔ مَےں میٹِںگ وِچوں مِسٹر سبُور نُوں باهر بُلا کے آپنی ِاه گّل دّسی, پر اُس نے تاں مےرے رات رهِن اتے مےرا پِںڈ وِکھااُن دا ِاںتجام پهِلاں هی کر دِّتا هويا سی اتے ِاه سارا کُجھ اُس نے اُس دی سںستھاں 'پتن' دے ِاک کرمچاری مِسٹر پھرُوک دے جِںمےں لايا هويا سی۔ ساهپُر وِچ هوای میٹِںگ وِچ, ساڈے سُآگت وےلے اُهناں نے مَےنُوں هاراں نال لد دِّتا, اتے مےرے بھاسن دے وِچ تاں بار-2 تاڑی وجدی سی۔ اسل وِچ پِچھلے 58 سالاں دے کریب, ِاس کھےتر وِچ کدی کوای پںجابی سِّکھ گِآ هی نهیں سی اتے مےرے نال بھارت دے هور پراںتا توں گاے ڈَےلیگےٹاں وِچوں جِآدا تر نُوں پںجابی سمجھ وی نهیں سی آاُںدی, ِاس

لای بهُتے لوک مےرے نال هی گلاں کر رهے سن اتے بار-2 مَےنُوں چڑدے پںجاب بارے سُآل پُچھ رهے سن, بهُت سارے ساںجھی بولی هون کرکے بهُت اپّنت وِکھا رهے سن۔

پر جدوں باکی ڈَےلیگےسن بّس وِچ بَےٹھ کے چلا گِآ تاں, پھرُوک مَےنُوں آپنی کار وِچ بِٹھا کے, کِسے نُوں مِلن چلا گِآ تاں ِاک سُوٹِڈ-بُوٹِڈ وِاکتی جِس دے هّتھ وِچ ڈاِاری سی, آ کے پهِلاں کار دا نںبر نوٹ کرن لگ پِآ اتے بااد وِچ مَےنُوں کای سُآل پُچھن لّگ پِآ, جِس ترھاں تُسیں کِاُں نهیں گاے, پھرُوک نُوں کدوں توں جاندے هو اتے کِس کول رهوگے آد اتے سپسٹ سی کِ اُه سی, آای.ڈی. دا مُلاجم سی, بھاوےں اُه آپنی ڈِاُوٹی هی کر رِها سی پر مَےنُوں بڑا اجیب لگ رِها سی, کھاس کرکے اُهناں دے ِاک گھںٹا پهِلاں دا وِوهار اتے ِاس وِوهار وِچ کِنھاں پھرک سی۔ جد اسیں کار وِچ سرگودھے نُوں آ رهے ساں تاں اجے اّدھ کُ وِچ هی آاے هوواںگے کِ پھرُوک نُوں ِاک پھون آيا, جِس وِچ اُس دے باپ, اُس نُوں دس رهے سن کِ ِاک پُلیس ِانّسپَےکٹر اُهناں دے گھر بَےٹھا هويا هَے اتے اُس دے نال جِهڑے سردار ساهِب هن اُهناں بارے پُچھ رِها هَے, جِس بارے اُهناں دے باپ تاں کُجھ وی نهیں سن جاندے۔ پھرُوک دی ِانّسپَےکٹر نال گلبات توں بااد مَےں اُس نال گل کیتی کِ "مےرا جنم استھان پِںڈ 96 چّک هَے, مَےں ِاک ڈَےلیگےسن نال آيا سا اتے مےری وّڈی کھاهِس هَے کِ مَےں سوےرے آپنا اُه پِںڈ وےکھ کے جاواں۔” ِاس گلبات توں بااد مَےنُوں سک هو گِآ کِ ساِاد اُه مَےنُوں مےرا پِںڈ نهی وےکھن دےنگے, جِس بارے پھرُوک وی سپسٹ نهیں سی اتے مَےں مهِسُوس کر رِهاں ساں, کِ پُلیس اتے سی.آای.ڈی. دے ِاس وِوهار نال, مَےں ِاس بھلےمانس نُوں وی پرےسانی وِچ پا دِّتا هَے,

سرگودھے پهُںچ کے, مَےں پھرُوک نُوں کِها کِ پهِلا کِسے هوٹل وِچ سمان رّکھ لایاے, پر اُه کهِ رِها سی, کِ پهِلاں اُهناں نال جو اَورت آای هَے, اُس نُوں گھر چھڈ آایاے۔ مَےں سوچ رِها ساں کِ جِس سهِر توں مےرے بھاپا جی, تايا جی اتے چاچا جی, ِاک

وار نهیں انےکا وار رات, هنےرے وےلے وی ساایکل جاں گھوڑیآں تے سهِر دے کںم مُکا کے آپنے پِںڈ مُڑدے هونگے۔ اُه ِاس سهِر دے هر موڑ دے واکِپھ هونگے اتے اُهناں دے دِماگ وِچ ِاه کلپنا نهیں آای هووےگی, کِ کِسے وےلے ِاس سهِر توں پِںڈ جانا وی, ِاس ترھاں مُسکل هو سکدا هَے, کِ کِسے دی ِاجاجت لای جاوے۔ اسیں اُس اَورت نُوں جدوں اُهناں دے گھر چھڈ کے واپِس پھرُوک دے گھر جاں رهے ساں تاں مَےں پھِر پھرُوک نُوں کِها کِ "هُن 10 وّج گاے هن, کِسے هوٹل وِچ سمان رّکھ لایاے۔" پر اُه چُّپ رِها۔ اتے کوای دو مِںٹ بااد بولِآ۔

"پروپھَےسر ساهِب, مَےں تُهانُوں کِسے هوٹل وِچ نهی رکھنا چاهُںدا, آپنے گھر رکھنا چاهُںدا هاں ِاس دی ِاک وجاه وی هَے اتے مَےں چاهُںدا هاں, اُه وجاه تُسی مَےتھو نا پُچھو”۔

مَےں هَےران ساں, اُه وجاه پُچھن لای, سگوں مَےں جِآدا اُتسُک ساں۔ جو اُس نُوں دّسنی هی پای۔

"ِاس ِالاکے وِچ بهُت وّڈی گِنتی وِچ لوک اںبالا اتے جگادھری توں آاے هواے هن, اُهناں نے بهُت مُسیبتاں سهاریآں سن, کایآں دے باپ, بھرا, بّچے اُهناں دیآں اکھاں ساهمنے مارے گاے سن, کایآں دیآں لڑکیآں, بھَےناں نهیں سن لبھیآں اتے بھاوےں کِ مےرا جنم تاں ِاّدھر دا هی هَے پر ِانّھاں سُنیآں هوایآں کهانیآں کر کے کُجھ لوک اجے وی چڑدے پںجاب دے لوکاں نُوں بڑی نپھرت کردے هن"۔

مَےں چُپ چاپ اُس دی گل سُندا جا رِها ساں, اتے اُه کاپھی کُجھ دسدا گِآ۔ "تُسی مےرے مهِمان هو تُهاڈی سُرّکھِآ اتے سےوا مےری جِںمےواری هَے, بھاوےں مےرے گھر وِچ تُهانُوں هوٹل والا سُکھ تاں نا مِلے, پر مَےں تُهانُوں رّکھنا گھر هی چاهُںدا هاں"۔

پھرُوک دے گھر اُس دے باپ سانُوں اُڈیک رهے سن, اُه مَےنُوں جّپھی پا کے مِلے, اتے اُه اُس رات وِچ هی مےرے کولوں کای سالاں دیآں گّلاں پُچھ لَےنا چاهُںدے سن۔ پر سبھ توں پهِلاں اُهناں ِاک سِّکھ پریوار دی گّل دّسی, جِنّاں نے اُهناں دے سارے هی پریوار نُوں سُرّکھِات بچاا کے اُهناں دے سارے سمان سمےت اُهناں نُوں لُدھِآنے تّک

پهُںچايا سی۔ اُه مهِسُوس کر رهے سن, کِ هُن اُه وِاکتی اُمر دے هِساب نال تاں جِںدا نهیں هونا پر ساڈا سارا پریوار اُهناں دی مِهربانی کرکے, همےسا هی اُهناں دا رِنی هَے, پر اجیب گل هَے کِ ِانّا هالتاں وِچ اُه اُس مهان پریوار دا دھنّواد کرن وی نهیں جا سکے اتے اُهناں نُوں مِل وی نهیں سکے۔ اُه تاں اجے بهُت کُجھ دس رهے سن, پر جدوں اُهناں مَےنُوں سَودِآں وےکھِآ تاں آپ هی کهِن لگے کوای گل نهی سوےرے گّلاں کراگے هُن تُسیں سَوووں۔ پر سوےرے جّد مَےں اُهناں نُوں دسِآ کِ مَےں چلے جانا هَے تاں اُه کهِن لگے "مَےں تاں اجے گل سُرُو وی نهیں کیتی....."

سوےرے تِآر هو کے جد اسیں پِںڈ وّل چلے تاں پھرُوک کهِن لگا "دپھتر توں هو چلیاے, اُه سی, آای.ڈی. والا ِانّسپَےکٹر اُتھے ساڈی اُّڈیک کر رِها هَے۔” مَےنُوں لگا کِ پھِر نا کوای رُکاوٹ پا دےوے۔ پر اُس نے مےرا ویجا وےکھ کے پھوٹو سٹےٹ کروا لِآ۔ اتے پُچھن لگا کِ مَےں تُهاڈے نال چلاں کِ نا۔ مَےں تاں کوای جرُورت نهیں ساں سمجھدا, پر اُه کهِ رِها سی, کِ "تُسی ِاک اُچ ڈَےلیگےسن دے مَےںبر هو اتے تُهاڈی سُرکھِآ لای, مےری ڈِاُوٹی اُچ اپھسراں ولوں لای هوای هَے,” مَےں سوچدا ساں, ِاه مےری کی سُرکھِآ کرےگا?

جّد اسیں پِںڈ پهُںچے تاں مَےں ِاک هی نجر نال سارا پِںڈ وےکھ لَےنا چاهُںدا ساں, ِاه هی اُه پِںڈ هَے جِس بارے ساڈے وّڈے وڈےرے هُن تّک سُپنے وِچ آپنیآں پَےلیآں, باگاں, گھر, لوک, گھوڑیآں اتے کی-2 نهیں وےکھدے۔ پر پِںڈ پھِرنی توں اںدر هی سی, باهر ول کوای مکان نا بنن کرکے پِںڈ وِچ وادھا هويا نهی سی لگدا۔ مےری پگڑی وےکھ کے پِںڈ دے لوک هَےرانی نال مےرے وّل وےکھ رهے سن۔ جدوں پِںڈ دے چَوںک وِچ اسیں کار کھلاری تاں ِاک دم کای وِاکتی ساڈی کار کول آ گاے اتے مَےں وےکھِآ کِ اُه سی.آای.ڈی. والے وی اُتھے کھڑے سن۔ مےرے ِاه دسن تے کِ مَےں نںبردار س. لچھمن سِںگھ دا پوترا هاں تاں ِاک هی اواج وِچ دو, تِنّ آدمی کهِن لگے, "نجیر اهِمد والا گھر" لوک جماں هُںدے گاے, کِسے نے سپیکر وِچ بول دِّتا کِ چڑدے

پںجاب توں کوای سردار ساهِب آاے هن, اتے اُه نجیر اهِمد دے پریوار دے مَےںبراں نُوں مِلنا چاهُںدے هن۔ پر مےرے کول جِهڑی بھاپا جی ولوں دِّتی هوای لِسٹ سی, اُه سارے اُهناں لوکاں دی سی, جو اُدھر دے پُرانے رهِن والے سن۔

پر مَےں ڈاِاری وِچوں جِس وی وِاکتی دا ناں بولدا ساں, اُه کهِ دِںدے سن, اُه پھَوت هو گِآ هَے, ٹھیک هی هُن 58 سالاں دے سمےں توں بااد اُهناں وِچوں کوای وی نهی سی۔ هاں بسیر جو ساڈے پریوار دا بهُت وپھادر سی, اُس دا لڑکا رسید جو 72 کُ سال دے کریب سی, اُه ٹھیک-ٹھاک سی, جد اُس نُوں پتا لگا تاں اُه سارے کںم چھّڈ کے آ گِآ۔ اّج پهِلی وار اُس نے پِںڈ دے ساهمنے اُه گّل دّسی, جِس نُوں مَےں کای وار سُنِآ سی۔ "روج هی سوےرے اپھواه هُںدی سی, کِ سبھ ِاتھے هی رهِنگے سام نُوں هُںدی, سِّکھ هِںدُو چلے جانگے دُوجے دِن هور اپھواه, اگلے دِن هور۔ اُه دِن وّڈی پرےسانی اتے چِںتا دے دِن سن۔ پر جِس دِن لوک جانے سُرُو هو گاے تُهاڈے دادا جی نے مےرے باپ نُوں آپنے گھر بُلايا اتے گھر دیآں چابیآں دِّتیآں, گھوڑیآں اتے مّجھاں دے کول لَے گاے اتے کهِن لگے, بسیر ِاه گھوڑیآں, ِاه مّجھاں, ِاه ٹرںک, ِاه بِسترے, ِاه بھاںڈے, ِاه سمان, سبھ لَے جااُ۔ ِاه لوک لَے جانگے ۔ تُسیں ساڈے نال رهے هو, لَے جااُ۔ اسیں ِاه نهیں کھڑ سکدے"۔

رسید دس رِها سی, اتے اُتھے کھڑی-بھیڑ سُنّ هو کے سُن رهی سی "مَےں نال ساں, مَےں آپنے باپ ول وےکھ رِهاں ساں, باپ چُپ سی, دو مِںٹاں بااد, مےرے باپ دی بھُّب نِکلی نںبردار جی, اسیں کدوں چاهُںدے هاں تُسی جااُ, سانُوں تے ِاه وی نهی پتا ِاه کَون چاهُںدا هَے, اُه بھُّبا مار کے رو پِآ اتے کهِ گِآ کِ اسیں ِاه سمان نهیں کھڑ سکدے...۔ دو دِن سارا کُجھ جِاُ دا تِاُ رِها, کِسے نهیں چھےڑِآ بااد وِچ هور پِںڈاں دے لوک آ کے لَے گاے, پِںڈ دے بںدِآں نے اُس سمان نُوں هّتھ نهیں لايا۔"

پھِر رسید کهِن لگا, "بُڈھے-کھاں گھُںمن دے بھتیجے نُوں مِل کے جاِااُ اُه تُهاڈے پریوار نُوں روج ےاد کردا هَے” اتے ِاس

ترھاں هی اُس نے اُه کهانی سُناای "گھُںمن جَےلدار نے دو لڑکیآں دا وِآه دے دِّتا اتے تُهاڈے دادا جی نُوں کهِن لگا, دو مُرّبے لِکھا لاُ, 10 هجار رُپاے دے دِاُ۔ پر تُهاڈے دادے نے 10 هجار رُپاے دے دِّتے, مُّربے نا لِکھوااے۔ گھُںمن جَےلدار نُوں کهِن لّگے, بھرا دیآں لڑکیآں دے وِآهاں لای پَےلی لِکھاواں ِاه کِس تراں

هو سکدا هَے۔ جدوں هونگے دے دای پر پاکِستان بن گِآ۔” چاه, جلےبیآں, پکَوڑے, ِاس ترھاں ورتااے جا رهے سن جِوےں کوای جسن هووے, تکریبن سارا هی پِںڈ ِاّکٹھا هو گِآ سی لوک آپنے گھراں وّل کھِّچ رهے سن, پر جدوں مَےں آپنے گھر گِآ تاں اُه نِّکے-نِّکے کمرِآں دا چھوٹا جِها گھر سی اتے مَےں جاںدِآں هی سِر پھےرِآ, "نهیں ِاه ساڈا گھر نهی, ساڈے گھر دا براںڈا هی ِانّا وّڈا سی, کِ 100 مںجی ڈٹھ جاںدی سی, ِاه کی", تاں نجیر اهِمد کهِن لّگا, "هُن تُهاڈے گھر وِّچوں کوای 56 گھر هو گاے هن, وںڈ در وںڈ هو گای هَے, جد دےس توں آاے ساں اُدوں ٹھیک هی اُه ِاّک بهُت وّڈا گھر سی۔ هور کوای کهِ رِها سی, "دےس وِّچ ِاس تراں نهیں سی هُںدا" اتے اُه 58 سالاں بااد وی جِس جگاه نُوں چھّڈ کے آاے سن, دےس کهِںدے سن, جِس نُوں هر کوای اُس هی ججبات نال وےکھنا چاهُںدا سی, جِس نال مَےں وےکھن آيا ساں, پِںڈ دیآں گلیآں وِّچ گھُںمدِآں, مَےں کلپنا کر رِها ساں جے اسیں سارا پریوار ِاتھے هُںدے تاں کِس ترھاں هُںدا۔ کار تّک جان لّگِآ رسید نے مےرا هّتھ پھڑ لِآ, ِاکّلے-ِاکّلے جیا دا نا لَے کے پُّچھن لّگا, "کی کردا هَے, کِّتھے هُںدا هَے, کِنّا پڑھِآ سی, کِهڑی نَوکری کیتی سی, اکھیر کار وِّچ بَےٹھن توں پهِلاں مَےنُوں جّپھی پا کے کهِن لّگا آپنے بھاپا جی نُوں مےری ےاد کرااُنی اتے مےرے ولوں سلام کهِناں" اتے هور کُجھ بولن توں پهِلاں هی اُس دے اّتھرُو نِکل آاے, پر مَےں تاں کُجھ وی ناں بول سکِآ۔ گلا بھر گِآ۔

وںڈ نے دھرم وی بدل دِتے

بھارت وِچوں گاے ڈَےلیگےسن نُوں لهَور سهِر وِچ 135 اتے 136 ےُونیان کَوسلاں ولوں سدِآ گِآ سی۔ هوٹل توں ساڈے نال پّتن سںستھا دا ِاک وِاکتی اجمت اُلھا کھٹک ساڈے نال جا رِها سی, اُه دس رِها سی کِ ِاس سڑک نُوں پھِروجپُر روڈ کهِںدے هن اتے پھِروجپُر ِاتھوں سِرپھ 70 کِلومیٹر اتے کسُور توں ساِاد 20 کِلومیٹر هی هَے۔ مَےں سڑک دے دوواں پاسِآں دیآں دُکاناں دا اںمرِتسر دیآں دُکاناں نال مُکابلا کر رِها ساں, دُکاناں دے نال تُردے پھِردے لوکاں دے سِرپھ چِهرے هی نهیں, پهِراوا وی اںمرِتسر دے لوکاں نال مِلدا سی۔ اُه دس رِها سی کِ اُهناں سمِآں وِچ آم هی لوک سوےرے پھِروجپُر جا کے سام نُوں لاهَور آ جاںدے سن اتے لاهَور پھِروجپُر وِچ آواجاای وی اُس ترھاں هی آم سی جِوےں اںمرِتسر لاهَور دی سی۔ اُس وکت پھِروجپُر نُوں جان لای اںمرِتسر دے لوک وی پهِلاں کسُور جاںدے سن۔ ِاس ترھاں هی جںمُو جان لای پهِلاں سِآلکوٹ جانا پَےںدا سی اتے سِآلکوٹ توں جںمُو ساِاد 40 کُ کِلومیٹر سی ۔ ِاس ترھاں هی سرینگر جان لای پهِلاں راولپِںڈی جانا پَےںدا سی۔ ِاس وںڈ نے ِاه سبھ کُجھ بدل دِّتا هَے۔ اُس دیآں گلاں بڑیآں دِلچسپ سن پر ساهمنے 135 ےُونیان کَوںسِل لِکھِآ هويا سی اتے بَےنر لّگے هواے سن جِنّاں تے لِکھِآ سی "بھارت توں آاے مهِماناں دا سُآگت هَے" اسیں جد بّس توں هےٹھاں اُترے تاں سانُوں گُلاب دے پھُّلاں دے هاراں نل لّد دِّتا گِآ۔ ناجِم دے دپھتر وِچ کاپھی لوک جماں سن۔ اُه لوک آپنے بھاسن اُردُو وِچ دےن دی کوسِس تاں کردے سن پر اُهناں کولوں بدوبدی پںجابی بولی جادی سی۔ ڈَےلیگےسن وِچ گاے جِآدا لوکاں نُوں نا اُردُو اتے نا هی پںجابی هی سمجھ آاُںدی سی کِاُں جو بھارت دے وّکھ-وّکھ پراںتاں توں گاے ِاناں لوکاں لای ِاه بولی نویں سی ۔ بھاسناں دا مُّکھ وِسا ِاهو سی کِ دوواں

دےساں وِچ وپار, وِدِآ اتے آواجاای ودھنی چاهیدی هَے اتے ِاه دوواں دےساں دے هِّت وِچ هَے۔

ِاس توں بااد ڈَےلیگےسن ےُونیان کَوںسِل 136 دے دپھتر ول جا رِها سی۔ ِاه رستا لاهَور وِچ ِاک وگدے رجواه دے نال نال چّلدا سی۔ ِاه رستا ِانا کھُلھا نهیں سی اتے بار بار ٹرَےپھِک رُک جاںدی سی۔ بهُت سارے دودھیآں نے آپنے موٹرساِاکل اتے جیپاں دے مگر دُّدھ دے ڈرّم رّکھے هواے سن۔ اُهناں دا پهِراوا بِلکُل اںمرِتسر دو لوکاں دے پهِراوے نال مِلدا سی, بڑا سدھارن, چِّٹیآں چادراں, کمیجاں اتے پگڑیآں۔ جد اسیں ےُونیان کَوںسِل 136 دے دپھتر وِچ پهُںچے تاں کاپھی لوک اُتھے ساڈا ِاںتجار کر رهے سن۔ کُجھ دےر بھاسن هواے اتے اُس توں بااد اسیں چاه پی رهے ساں تاں مَےں دُور کھڑوتے ِاک بڑے هی سدھارن پهِراوے والے بجُرگ وِاکتی اتے اُس دے نال ِاک اَورت نُوں کھڑے وےکھِآ۔ اُس بجُرگ نے چِّٹی پّگڑی بنّی هوای سی۔ اُه مےرے کول آ گِآ اتے پُّچھن لّگا "سردار جی کی هال هَے? کِتھوں آاے هو?" مےرے دّسن توں بااد کهِن لّگا, "مَےں تُهاڈے نال ِاک گّل کرنی هَے” اتے مَےں اُس نال تھوڑا جِها پرلی ترپھ هو گِآ۔ ساڈے مگر هی اُه اَورت وی ساڈے کول آ کے کھڑی هو گای, اُس نے دسِآ کِ اُه اُسدی بھَےن هَے۔ پھِراُه کهِن لّگا "سردار جی پھِروجپُر جِلھے وِچ کدی گاے هو?"

"هاں هاں کای وار گاے هاں" مَےں اُسنُوں دسِآ۔ "ساڈا پِںڈ پھِروجپُر جِلھے وِچ سی, اُتھے ِاک بُوٹے والا پِںڈ هَے, رےل دا سٹےسن هَے", اُه دس رِها سی, "هاں اُس دے نجدیک ساڈا پِںڈ سی, مےرا بھرا اُتھے رهِ گِآ سی اتے اُه اُدھر هی وّس گِآ هَے, اسل وِچ وںڈ دے سمےں اُه گُآچ گِآ سی۔” اُس توں بااد اُس دا گلا بھر گِآ اتے اُسدے اتھرُو نِکل آاے, مَےں اُس دا هالت وےکھ کے اجیب ستھِتی وِچ ساں۔ "کی تُسیں اُس نُوں کدی دوبارا مِلے هو?" مَےں پُّچھِآ۔

"اسیں تاں سمجھدے ساں کِ اُه مارِآ گِآ هووےگا, پر بڑے چِر بااد اُسدا پتا لّگا اسیں تاں هُن کای وار اُس

نُوں مِلن وی گاے هاں۔ اُسنے مجهب بدل لِآ سی" اُسدی بھَےن نے جُآب دِّتا۔ دُوسرے ڈَےلیگےسن دے مَےںبر مَےنُوں اواجاں مار رهے سن۔

مَےں اُس بجُرگ دے وگدے هواے اتھرُوآں وّل وےکھ رِها ساں جد مَےں اُهناں کولوں بس ول نُوں آاُن لّگا تا اُسدی بھَےن کهِن لّگی “تُهاڈی پگڑی کر کے مَےں تُهانُوں پهِچان لِآ هَے۔ تُسیں تاں مےرے ویر ورگے لگدے هو" اُهناں دوواں بھَےن, بھرا نے مَےنُوں جّپھی پا لای "ٹھیک هَے جااَو, تُهانُوں اواجاں مار رهے نے, کھُدا کرے سُّکھ ساںد رهے اتے ِاسے ترھاں هی مِلدے رهیاے۔

اسیں بّس وِچ هوٹل ول چل پاے۔ بّس وِچ وی مےرا دھِآن اُهناں بھَےناں بھراواں دی ترپھ سی پھِر مَےنُوں مےرے ِاک رِستےدار دی دسی هوای گل ےاد آ رهی سی جِسنے دّسِآ سی کِ ِاک وار جدوں اُه ویجا لَے کے سےکھُوپُرے گِآ سی تاں جِس گھر وِچ مَےں گِآ, اُتھے ِاک لڑکا مےرے کول آيا اتے کهِن لّگا, "ماما جی ست سری اکال" مَےں اُسدے ماما جی اتے ست سری اکال کهِن توں هَےران ساں تاں اُه کهِن لّگا, "تُهانُوں ساهمنے گھر مےری اںما بُلا رهی هَے” مَےں اُهناں گھر والِآں توں پُچھ کے اُهناں دے گھر گِآ۔ اُس اَورت نے وی مَےنُوں بڑے ستِکار نال بَےٹھن لای کِها اتے لڑکی نُوں لّسی لَےن لای بھےجِآ۔

اُه دّسن لّگی "جد رَولے پاے سن تاں مےرا ِاه کھاوںد مَےنُوں چُک کے سِّدھا ِاتھے لَے آيا سی۔ اُس وکت مےری سُّدھ بُّدھ وی گُآچ چُّکی سی۔ مَےنُوں کُجھ سمجھ نهیں سی آ رِها کِ ِاه کی بِپتا پَے گای هَے۔ ساڈے پِںڈ وِچ تاں سِّکھ, هِںدُو, مُسلمان بڑے پِآر مُهّبت نال رهِ رهے سن, کی هويا ِاه تاں مےری اُس وےلے دی سمجھ توں وی باهر سی۔ پر ِاس نے مَےنُوں پُورا ستِکار دِّتا اتے کوای مهینا باد مےرے نال نِکاه کرا لِآ۔ مَےنُوں آپنے ماں باپ, بھَےن-بھرا, سبھ ےاد آاُںدے سن پر مَےں ِاک کَےدی والی جِںدگی بِتا رهی سی۔ مَےں بےبس ساں۔ نِکاه توں بااد مَےں ِانّا دی پتنی بن گای۔ ِاس وکت بھاوےں دُنیآں دے سبھ سُکھ ارام مےرے کول هن پر اجے وی مَےنُوں ماں, باپ, بھَےناں, بھراواں دی ےاد

ساِاد هی کوای دِن هووے جدوں نا آاُںدی هووے۔ هُن جدوں کِ مَےں ِاس پرِوار اتے رِستےداراں وِچ رچ مِچ گای هاں بھَےناں بھراواں نُوں مِلن دی کھاهِس اُس ترھاں هی هَے۔ بڑی کھوج توں بااد پتا لّگا هَے کِ ساڈا پرِوار گُرداسپُر جِلھے دے ِاک پِںڈ وِچ وّس گاے سن۔” اُس نے اُهناں دے ناں اتے پتے دّسے اتے ِانّاں هی کِها کِ "مےرے باپ اتے پرِوار نُوں سِرپھ ِانّا هی سُنےها پهُںچا دےنا کِ مَےں ٹھیک ٹھاک هاں۔ اُهناں نُوں مےرے وِچھوڑے دا کِنّا دُکھ هويا هووےگا ِاه تاں سِرپھ مَےں هی مهِسُوس کر سکدی هاں اتے اّج سدیآں باد مَےں کِسے سِّکھ بھرا نُوں وےکھ رهی هاں اتے ِاسے ناتے هی ِاه سُنےها دے رهی هاں کِ مےرے پرِوار توں مےرے بارے سارے پھِکر دُور کرااُنا تُهاڈا بڑا اهِسان هووےگا۔"

مےرے رِستےدار نے مَےنُوں دسِآ سی کِ اُه اُس اَورت دا سُنےها اُهناں دے دّسے پِںڈ دےن گِآ, اُسدے بھرا مِلے وی اتے اُسدے بھراواں نے ِاه وی دسِآ کِ اُسدے ماں باپ دی مَوت سِرپھ اُس لڑکی دے وِچھوڑے کارن وںڈ توں چھےتی بااد هی هو گای سی۔ اُهناں دی ماں دیآں اّکھاں سِرپھ ِاس لای بںد هوایآں سن کِ اُس دا رونا هی نهیں سی مُکدا اتے باپ تاں تکریبن سُّدھ-بُّدھ هی گوا چُکا سی۔

ِاه تاں هجاراں پرِواراں نال بیتِآ سی پر مَےنُوں آپنے پِںڈ والی جوگِںدر کَور ےاد آ رهی سی جِس نُوں تاں پدارتھِک سُکھ وی نهیں سن مِلے, اُس دی کهانی ِاس توں کِنّی وّکھری سی۔

هُن تاں جوگِںدر کَور نُوں آپنے پرِوار دے جیآں دے ناں وی بھُّلن لگ پاے سن پر اُه نا تاں باپ نُوں, نا ماں نُوں, نا بھرا اتے نا آپنی بھَےن نُوں بھُّلی سی ۔ بھَےناں-بھراواں وِچ اُه سبھ توں وّڈی سی۔ اُسدا باپ جدوں وی سهِر جاںدا اُهناں لای کوای نا کوای نویں سُگات لَے کے آاُںدا سی۔ پر وںڈ دے سمےں اُسدے باپ اتے بھرا دا کتل, اُسدی بھَےن نُوں اُسدے ساهمنے گھوڑی تے بِٹھا کے لَے جان دا سین اتے اُسدی چھوٹی بھَےن دیآں چیکاں اجے وی اُس نُوں سُپنے وِچ اُس ترھاں هی سُندیآں هن جِس ترھاں اُه گھٹنا کای سال پهِلاں بیتی سی۔ اُس نُوں تاں هُن ِاه وی نهیں سی پتا

کِ اُسدی ماں اتے بھَےن کِتے جِاُںدیآں وی هن کِ نهیں۔ اُس دے ساهمنے هنےرا هی هنےرا سی, اُسنے تاں کای دِن کُجھ وی نهیں سی کھادھا اتے اُس نُوں کای دِن پهِرے دے ادھین ِاک هی کمرے وِچ بںد رکھِآ گِآ سی۔

کای مهینِآں بااد اُس نُوں ِاک وِاکتی کول وےچ دِّتا گِآ سی جو کاپھی وّڈی اُمر دا سی اتے اُسدی پتنی مر چُّکی سی پر اُسدے دو لڑکے اتے ِاک لڑکی سی جو تکریبن اُس دی اُمر دی هی سی۔ پر هُن اُه مںدر جان لّگ پای سی اُه بھجن وی گااُن لگ پای سی۔ مںدر جانا اُس دا نِت دا کںم بن گِآ سی۔ اُه هُن مُسلِم ریتی رِواج بھُلدی جا رهی سی۔ جِنّا چِر اُه مںدر رهِںدی اُس نُوں کُجھ ساںتی وی مِلدی۔ پر کوای 9 سال اُتھے رهِن توں بااد اُس آدمی نے اُس نُوں گھروں کّڈھ دِّتا اتے ساڈے پِںڈ دے بچِّتر سِںگھ نے اُس نُوں آپنے گھر لَے آںدا۔ بچِّتر سِںگھ دے پهِلاں هی کاپھی سِآنے لڑکے, لڑکیآں اتے پتنی سی۔ اُه اُس اَورت نُوں بهُت ماڑا سمجھدے سن ۔ بچِّتر سِںگھ نے هُن اُس دا ناں جوگِںدر کَور رّکھ دِّتا۔ هُن وںڈ هوای نُوں 11 سال هو گاے سن اُه آپنا پِچھوکڑ بھُلااُن دی کوسِس تاں کردی پر اُه بیتِآ سماں بھُلدا نهیں سی۔ هُن اُه گُردُآرے جان لّگ پای۔ اُس نے لںگر دی سےوا کرنی, سپھاای کرنی, بھاںڈے ماںجنے, اُسنے سِّکھی رهُ ریتاں سِّکھ لایآں سن, پاٹھ کرنا سِّکھِآ, گُرپُرب دے دِناں وِچ اُه پربھات پھےریآں تے جانا اتے اُس دِن کُجھ جِآدا هی سُاّکھتے اُٹھ کے آپنے پتی لای چاه بنااُنی۔ هُن اُه هر ترھاں دیآں سِّکھ دھارمِک رسماں توں جانُو هو چُّکی سی پر اُس دی آپنے پتی کول ِاک هی بےنتی سی کِ اُه هُن اُس نُوں گھروں نا کّڈھے اتے اُه هُن اُتھے هی رهے, اُه کهِںدی هُںدی سی, اُه هُن تھّک چُّکی هَے۔”

اُه آپنے گُآںڈھ دے بّچِآں نُوں بهُت پِآر کردی سی, اُهناں دے مُوںه چُںمدی, اُهناں دے والاں وِچ هّتھ پھےردی اتے وال ٹھیک کردی, گھروں کای چیجاں بّچِآں نُوں دِںدی۔ جد کدی مےلے جاں سهِر جاںدی تاں کوای نا کوای چیج بّچِآں لای لَے آاُںدی۔ پر

پتا نهیں کِاُں, اُهناں بّچِآں دیآں ماواں اُس ولوں دِتیآں چیجاں نُوں واپِس اُس دے گھر موڑ دِںدے۔ ماواں آپنے بّچِآں نُوں تاکید کردیآں رهِںدیآں جوگِںدر کَور کولوں کُجھ نا کھاِااَو, اُه مُسلمانی هَے, جدوں اُس نُوں بّچِآں کولوں هی ِانھاں گّلاں دا پتا لّگ جاںدا تاں اُه اّکھاں بںد کر کے گھںٹِآں بدھی رات هون تک لںمی پای رهِںدی۔ پر پھِر وی اگلے دِن اُه دھارمِک رسماں پُوریآں کردی اتے کںم وِچ ِاس لای رُجھ جاںدی تاں کِ اُه آپنا بھُوت کال سبھ بھُل جاوے۔

پر اچانک هی وںڈ توں 12-13 سال بااد اُسدی بجُرگ ماں پاکِستان توں لّبھدی لّبھدی اُس کول پهُںچ گای, هُن اُه اُس نُوں آپنے کول کھڑنا چاهُںدی سی ۔ اُه اُسدی بھَےن نُوں وی مِل کے آای سی, جو اُس توں سِرپھ 8-10 کِلومیٹر دُور ِاک هِںدُو پرِوار وِچ رهِںدی سی۔ اُسدی ماں بھاوےں بجُرگ هو چُکی سی کھاوںد اتے لڑکے دے کتل توں بااد اُسنے پاکِستان وِچ وّڈیآں مُسیبتاں دا ساهمنا کیتا سی پر اُس دی کِنّی هِںمت سی۔ اُه پاسپورٹ بنا کے ِانّا بّچیآں نُوں لّبھن, ِاس اُمر وِچ آای سی۔ پر ناں تاں ِاه هُن جانا چاهُںدیآں سن نا ِاه سںبھو هی لگدا سی اتے نا اُهناں دی ماں ِادھر رهِ سکدی سی۔ اُه تاں جاِاداد نُوں چھّڈ کے وی اُهناں کول رهِن لای تِآر سی پر ِاه وی سںبھو نهیں سی لگدا۔ اُسدا ویجا کُجھ کُ دِناں دا سی اتے اُس نُوں واپِس جانا پَےںدا سی۔ اُسنے آپنا پتا دِتا اتے ِاس دوچِتی وِچ پھِر آاُن دے کھِآل نال واپِس چلی گای۔ جدوں ِاناں نے اُسدے پتے تے کھت لِکھے تاں پتا لگا کِ ِاتھوں جان توں دو مهینے بااد هی اُسدی مَوت هو گای سی۔ پر بچِّتر سِںگھ هُن اُس لای سبھ کُجھ سی, اُس دا وّڈا آسرا سی, اُس کرکے اُه سبھ کُجھ بھُلی بَےٹھی سی ۔ پر دو سال بااد بچِّتر سِںگھ بِمار هويا تے مر گِآ, اُسدے لڑکِآں, لڑکیآں, نُوںهاں جواایآں نے رات توں پهِلاں جوگِںدر کَور نُوں گھروں کّڈھ دِّتا اتے اُس نے گُردوارے رهِنا سُرُو کر دِّتا, اُه پاگل هو گای سی ِاه سبھ گّلاں مےرے دِماگ وِچ پھِلم واںگ گھُںم رهیآں سن۔

 کِس نُوں مِلاںگا اتے کِس نُوں جا کے دساںگا

جد مَےں پاکِستان جانا سی تاں دِلی توں ببیتا نے پھون کیتا کِ مَےں, سری متی سکیلاں جو مَےبر پارلیمَےںٹ هن اتے هِںد پاک دوستی مںچ نال سبںدھِت هن نُوں جرُور مِل کے آواں۔ لهَور وِچ مَےں گُردوارے سِںگھ سِںگھنیآں جو رےلوے سٹےسن لهَور دے بِلکُل هی کریب سی اُتھے ٹھهِرِآ هويا ساں۔ دو دِناں باد مَےں ڈا مکبُول جو ِاک سرکاری ڈاکٹر سی اتے سری متی سُکیلا جی دا بھنےواں سی اُسنُوں پھون کیتا تاں اُس نے مَےنُوں کِها کِ تُسیں گُردُوارے هی ٹھهِرو مَے تُهانُوں آ کے لَے جاںدا هاں اتے تُهانُوں سُکیلاں جی اتے هور لوکاں نُوں مِلا دِآںگ جدو اسیں ڈاکٹر مکبُول دے گھر جا رهے ساں تاں ڈاکٹر ساهِب رستے وِچ آ رهیآں ِامارتاں بارے مَےنُوں دس رهے سن ِاه سکترےت هَے, ِاه هاای کورٹ, ِاه پںجاب ےُونیورسٹی, پںجاب ےُونیورسٹی دا آرکیٹَےکٹ مَےنُوں تھوڑا جِها کھالسا کالج اںمرِتسر نال مِلدا لگِآ۔ پُرانے پںجاب دی ِاهو ِاک ےُونیورسٹی هُںدی سی جِس دا گھےرا جںمُو کسمیر اتے دِلی توں چل کے پِساور اتے سِںدھ دی هد تک لگدا سی اتے پُرانےں نےتاواں اتے اپھسراں وِچوں جِآدا تر نے ِاس هی ےُونیورسٹی توں آپنیآں ڈِگریآں لایآں سن۔ پھِر چیپھس کالج جِس وِچ اُس وکت دے مهاراجِآں, نواباں اتے راِاساں دے لڑکے پڑدے هُںدے سن۔ ِاس کالج دا آلا دُآلا بهُت اُچے-اُچے درکھتاں نال گھِرِآ هويا سی۔ جِس وِچ ِاک بهُت کھُوبسُورت پر پُرانی ِامارت والا هوسٹل سی۔ مَےں اُس وےلے اُس ساںجھے پںجاب دی کلپنا کر رِها ساں, جِس وکت اُس وکت دے مهاںراجِآں دی اَولاد, کسمیر, پںجاب, سِںدھ, پِساور اتے هِماچل پردےس دے کھےتراں توں ِاتھے آ کے پڑھدی هُںدی سی اتے اُهناں دی دُور اںدےسی وِچ وی ِاس ترھاں دی واهگے والی لکیر دا کدی کھِآل وی نهیں آيا هووےگا۔

ڈاکٹر مکبُول مَےنُوں کھاس تور تے دِآل سِںگھ کالج لَے گِآ, جِس دا نا اجے وی دِآل سِںگھ کالج سی اتے اُسدے نال هی دِآل سِںگھ لاِابرےری سی اتے ِاس دا نا وی نهیں سی بدلِآ گِآ۔ مَےں دِآل سِںگھ کالج بارے سُنِآ تاں بهُت سی اتے مهِسُوس کردا ساں کِ ساِاد ِاه کالج وی کھالسا کالج اںمِتسر واںگ ِاک وِسال کالج هووےگا پر ِاه ِاس ترھاں نهیں سی۔ ِاه ِاک چھوٹا کالج سی بھاوے کِ کھالسا کالج اںمرِتسر نال جُڑی هوای ِاس کالج دی ِاک ِاتهاسِک ساںجھ سی۔ کهِںدے هن کِ جدوں کھالسا کالج اںمرِتسر بنااُن دا پھَےسلا هو گِآ تاں س. دِآل سِںگھ مجیٹھیآں جِس دی اَولاد نهیں سی اتے جِس نے لهَور وِچ ٹریبِاُون اکھبار کڈھی سی اتے پںجاب نَےسنل بَےںک ستھاپِت کیتا سی اُس دے کھالسا کالج ستھاپِت کرن والی کمےٹی دے ساهمنے آ کے ِاه پےسکس کیتی جے تُسی تجویج کیتے کالج دا ناں دِآل سِںگھ کالج رّکھ دِاُ تاں ِاس لای کیتا جان والا سارے دا سارا کھرچ اُه کرےگا۔ پر کمےٹی نے کُجھ سوچن دا سماں لَے لِآ اتے باد وِچ ِاه پےسکس ٹھُکرا دِتی کِاُ جو اُس تجویج کیتے کالج وِچ کِسے دا وی ناں نهیں هووےگا اتے ِاس دا ناں سِرپھ "کھالسا کالج" هی هووےگا اتے باد وِچ دِآل سِںگھ مجیٹھیآں نے لهَور وِچ دِآل سِںگھ کالِج ستھاپِت کیتا۔ ِاه گّل ڈاکٹر مکبُول لای نویں سی اتے اُه دّسن لّگا کِ ِاس کالج بارے مَے ِاناں هی جاندا هاں کِ ِاه کالج کِسے سِّکھ راایس نے بنوايا سی اتے ِاس کالج دا ناں وںڈ توں باد وی نهیں بدلِآ گِآ کِاُ جو ِاس کالج دا ِاک لںما ِاتِهاس سی۔

تھوڑا هی چِر باد اسی ڈاکٹر مکبُول دے گھر دے باهر کھڑے ساں۔ پر گھر دے باهر جںدرا لگا هويا سی, ڈاکٹر مکبُول اُترِآ اتے مَےں سوچِآ کِ ساِاد اُه گواںڈھ توں چابی لَےن گِآ هَے پر اُه کُجھ چِر باد دُوسری ترپھ توں چابی لَے کے آ رِها سی گھر وِچ جا کے مَےں وےکھِآ اُسدی پتنی اتے بّچے سانُوں اُڈیک رهے سن۔ سارا پریوار گھر, اتے باهر توں جِںدرا, مَےں ِاس

بارے هَےران ساں پر ڈا. مکبُول آپ هی دسن لّگ پِآ کِ اُس دی پتنی وی لےڈی ڈاکٹر هَے۔ پاکِستان وِچ لےڈی ڈاکٹراں دی کمی هَے۔ پاکِستان دے سماجِک ڈھاںچے انُسار اَورتاں نُوں اَورت ڈاکٹر هی وےکھدیآں هن جِس کرکے اُس دی پتنی کںم وِچ ِانّی رُجھی رهِںدی هَے کِ کای وار تاں اُه دو دو راتاں وی نهیں سَو سکدی۔ ِاس لای مجبُور هو کے اسیں ِاک ِاه ڈھںگ وی اپنايا هويا هَے اتے پربھاو دِںدے هاں کِ گھر وِچ هی کوای نهیں۔

ڈا. ساهِب دے بچے مےرے کول بَےٹھ گاے اتے ڈا. ساهِب دی پتنی مےرے لای چاه بنا لِآای۔ ڈا. مکبُول جِس ترھاں اںمرِتسر, جلںدھر دِّلی آد بارے پُچھ رِها سی اُس توں لّگدا سی کِ اُسنُوں چڑدے پںجاب بارے جانن دی بهُت وّڈی کھاهِس سی۔ درِآ بِآس, ستلُج کِتھوں نِکلدے هن, پںجاب وِچ کُجھ کھےتر پهاڑی وی هووےگا بارساں دے دِناں وِچ ِاه درِآ بهُت بھر جاںدے هونگے, هڑھ وی آاُںدے هونگے, پِںڈاں وِچ وِدِآ دی کی ستھِتی هَے, اتے اُه انےکاں هی سُآل پُچھ رِها سی پر سُکیلا جی دا پھون آيا کِ اُه تاں کدوں دے اُڈیک رهے هن۔

سُکیلا جی دا گھر ِاک بهُت هی کھُوبسُورت کوٹھی سی جِس دے باهر بڑے کھُوبسُورت پھلاں اتے پھُلاں دے پَودے سن ۔ اُهناں دے ڈراِاںگ رُوم وِچ ِاک وڈے ساایج دی اُهناں دے پتی دی پھوٹو لّگی هوای سی جو سری بھُٹو دے سمے کےںدری مںتری رهے سن اتے سماجوادی وِچاردھارا دے سن۔

"پھِروجپُر وی جاںدے هوووگے" سُکیلاں جی نے مَےنُوں پُچھِآ, "هاں, انےکاں-وار گِآ هاں مَے جُآب دِتا "مَے پھِروجپُر نُوں نهیں بھُّل سکدی, مےرا جنم اُتھوں دا هَے, دِلی درواجے والی گلی, گلی دے وِچ جِآدا گھر مُسلمانا دے سن پر کُجھ کُ هِںدُو, سِّکھاں دے سن۔ چاچا چانن سِںگھ مےرے اّبا دا پّگ-وّٹ بھرا سی۔ سانُوں اُه کاپھلے نال مِلا کے گِآ سی۔ اُس وکت بهُت سارے مُسلمان مارے گاے سن۔ پر چاچا چانن سِںگھ اتے اُس دے وّڈے بھرا نے آپنیآں جاناں تلی تے رّکھ کے سانُوں کاپھلے نال مِلايا سی۔ رستے وِچ هِںدُو سِکھاں دے کُجھ ٹولِآں نے اُهناں نُوں للکارِآ سی۔

مَےں چھوٹی جهی ساں, چاچے چانن سِںگھ نے مَےنُوں چُکِآ هويا سی۔ مَے چاچے چانن سِںگھ نُوں نهیں بھُل سکی اُه مَےنُوں چُک کے مےلے وِچ لَے جاںدا هُںدا سی, جلےبیآں, آایس کریم کھوااُنی اتے واپسی تے چھوٹے-چھوٹے کھِڈَونے لَے کے دےنےں, پر مَےں جِد کرکے اُه کھِڈونے لَےںدی ساں جِهڑے مَےنُوں پسںد هُںدے سن اتے اُه دسدی جا رهی سی اتے مَےں وےکھ رِها ساں اُس دیآں اّکھاں وِچوں اتھرُو وگ رهے سن۔ 59 سالاں باد وی اّکھاں وِچوں اتھرُو, ِاه کِس ترھاں دیآں ڈُوںگھیآں ساںجھاں سن?

“باد وِچ تُسیں کدی پھِروجپُر گاے نهیں" مَے پُچھِآ, "سِرپھ ِاک وار, کوای دو سال پهِلاں ۔ پر اُتھے تاں هُن کوای ِاه وی نهیں سی جاندا کِ اسی اُتھے رهِںدے رهے ساں, اُه ٹُوٹی جِس توں پانی پیںدے هُںدے ساں۔ اُه تاں اجے وی هَے اتے مَےں وےکھ آای هاں پر اُس ٹُوٹی دے ِارد گِرد جِهڑے مرد اَورتاں اُدوں هُںدے سن اُهناں وِچوں تاں ِاک وی نهی مِلِآ۔ چانن سِںگھ دے پریوار وِچوں اُهناں دے پوترے مِلے تاں سن پر مےریآں کای گّلاں جِهڑیآں اُس پریوار بارے مَے جاندی ساں, اُه تاں اُه وی نهیں سن جاندے۔ پر پھِر وی اُهناں بچِآں وِچوں اُهنا دے دادے, دادی دے درسن کیتے مَےنُوں سکُون مِلِآ۔ مَےں اُس دھرتی نُوں سلام کیتی, اُس دھرتی اتے اُهناں لوکاں دی سُکھ ساںد مںگی۔ آپنے باپ ولو مرن تک پھِروجپُر نُوں ےاد کرن اتے لگاتار ِاس تراں کهِناں کِ سُپنے وِچ مَےں اتے چانن سِںگھ ساایکلاں تے ملھاںوالے نُوں جاںدے رهے هاں۔ اسی سُپنے وِچ پھِروجپُر توں سوڈا پیںدے رهے هاں پر ِاه وی اجیب وںڈ سی جِنّاں لوکاں نے جانا هیل کے اُدھروں لوکاں نُوں ِادھر بھےجِآ, جِهڑے رِستےداراں توں کِتے اُّتے سن اُه تاں رِستےدار گِنے نا گاے, اُهناں دے سّدے تے تاں سانُوں ویجاں نهی مِل سکدا پر جو جِںدگی وِچ ِاک وار وی نهیں مِلے, جے اُه رِستےدار هن تاں اُهناں دے نا تے ویجا مِل سکدا هَے۔ ِاه کِهو جِها کنُونّ هَے۔ مَےں پارلیمَےںٹ دی مَےبر هون کرکے پھیروجپُر تاں وےکھ آای هاں پر لّکھاں اُه لوک جِهڑے آپنے پُرانے گھراں اتے ساتھیآں نُوں وےکھن لای ترسدے رهے اتے پُرانے ساتھیآں نُوں مِلن دی کھاهِس نال هی لَے کے ِاس دُنیآں توں چلے گاے۔

مَےں سُکیلا جی نُوں بهُت کُجھ پُچھناں چاهُںدا ساں پر اُه تاں مَوکاں هی نهی سن دے رهے, پر اُس وکت مَےں ِاه کلپناں جرُور کر سکدا ساں کِ بھاپا جی وی تاں ِاس ترھاں هی کهِںدے هُںدے هن کِ سُپنے وِچ اج مَےں ساری رات آپنی پَےلی نُوں پانی لااُںدا رِها هاں۔ اج مَےں باگ دے دُآلے گھُںمدا رِها هاں, اج مَےں سرگودھے سهِر وِچ ساایکل چلااُںدا رِهاں هاں ۔ اُهناں نُوں آپنا پِچھلا پِںڈ وےکھن دی کِنّی کھاهِس سی, هُن تاں مهَول ٹھیک هَے, اُهنا نُوں اُهنا دا پِںڈ جرُور وِکھاواںگے۔

سماں کاپھی هو گِآ سی, ڈا. مکبُول نے آپنے دوست مِسٹر ِاکبال جو لهَور دے ماڈل ٹااُون وِچ رهِںدے سن اتے ِاک وّڈے اُدےوگپتی هن, اتے جو پِچھوں جلںدھر توں گاے هواے سن, نال 4 وجے مِلن دا پروگرام تهِ کیتا هويا سی۔ اسیں اُٹھن لگے تاں سُکیلاں جی نے کِها " 5 مِںٹ هور بَےٹھ جااُ مَےں تاں تُهاڈے بارے کُجھ وی نهیں پُچھِآ۔ هاں مَے هُن پھِر بھارت آاُںنا هَے, مےرے نال پھِروجپُر چلِاُ۔ مَےں پھِروجپُر آپنا گھر ِاک وار پھِر وےکھنا چاهُںدی هاں, اُتھے جا کے مَےنُوں اجیب سکُون مِلِآ سی, جدوں واپِس آ کے آپنی ماں اتے بھُوآ نُوں اُتھے جان بارے دسِآ سی تاں اُه کِنّا چِر مَےنُوں ِاک-ِاک گّل دُهرا کے پُچھدیآں رهیآں سن, اُه تاں آپنا گھر وےکھن لای ترسدیآں هی رهیآں سن۔" مَے وےکھِآ ڈا. مکبُول اُٹھ کھڑھا هويا سی اتے مَےں سمجھ گِآ کِ اُه لےٹ هو رِها هَے۔ جد اسیں باهر آ رهے ساں, تاں مَےں سوچِآ کِ سُکیلاں جی نُوں اُس مِّٹی نال کِنّا موه هَے, اُهناں کِها سی کِ مَے تاں تُهاڈے بارے کُجھ وی نهی پُچھِآ, پر گل اُهناں پھِر آپنی هی سُرُو کر دِتی مےرے کولوں تاں اُهناں کُجھ وی نهی پُچھِآ۔ بھاوے اُهناں دے پتی, کےںدری سرکار دے مںتری رهے هن۔ اُه پارلیمَےںٹ دے مَےبر هن اتے وِدےساں وِچ گھُںمدے هن پر پھِروجپُر دی اُس گلی نُوں اُه کِس سِدت نال ےاد کردے هن۔

اسیں کوای 4.30 وجے مِسٹر ِاکبال دے گھر پهُںچ گاے, اُه اتے اُسدا دوست سانُوں کاپھی سمےں توں اُڈیک رهے سن۔ جد اسیں اُهناں دے ڈراِاںگ رُوم وِچ بَےٹھے, تاں اُس دے دو لڑکے وی اُتھے

هور لِکھیآں وی اتے آایآں وی پر اُس توں باد ِاه سِلسلا بںد هو گِآ۔ اّبا تاں اکھیر تک کهِںدے رهے, راتی سُپنے وِچ مَےں تے باوا سِںگھ ساایکلاں تے نکودر جا رهے ساں اج اسیں ِاک دُکان وِچ پکَوڑے کھا رهے ساں۔" مَےں وےکھِآ اُهناں دے لڑکے ِاه گّلاں بڑی دِلچسپی نال سُن رهے سن جِوےں کوای کهانی سُن رهے هون, مِسٹر ِاکبال کهِن لگے, “بّچے بھاوے ِاه گّلاں بڑی دِلچسپی نال سُندے هن پر ِانّاں گّلاں نُوں اجیب جِها سمجھدے هن کِاُں جو اُهناں نے ناں تاں اُه جگاه وےکھیآں هن اتے نا هی اُهناں هالتاں وِچوں گُجرے هن, ناں اُه لوک وےکھے هن۔”

لںما سماں گّلاں کرن توں باد جدوں مَےں مِسٹر ِاکبال کولوں چھُٹی مںگی تاں اُه کهِن لّگا "سردار جی مَے تُهاڈے بارے تاں کُجھ پُچھِآ هی نهی, آپنے بارے هی دّسدا رِها هاں," اسیں پھِر بَےٹھے تاں کاپھی چِر رهے پر اُه آپنیآں هی گّلا دس رِها سی اتے مَےں مهِسُوس کر رِها ساں کِ هر کوای بڑی هی سِدت نال آپنےں پِچھوکڑ نُوں ےاد کردا هَے اتے ِاس پِچھوکڑ سبںدھی هر کوای ِاهو جهے ججبات رکھدا هَے۔ اںمرِتسر آ کے کوای 4 کُ مهینے باد ببیتا جی دا مَےنُوں پھون آيا کِ سُکیلا جی نے بھارت آاُنا هَے اتے ِاس وار اُه پھِروجپُر آپنا گھر وےکھنا چاهُںدے هن, جے هو سکِآ تاں تُسی اُهناں دے نال جاِااُ۔ مَے سکیلا جی نُوں لَےن واهگے بارڈر چلا گِآ اتے تکریبن ادھے گھںٹے باد هی سری متی سکیلاں اتے ِاک هور اورت کسٹم دی ِامارت توں باهر آ رهیآں سن ۔ اسیں 2 کُ وجے اںمرِتسر پهُںچ کے کھانا کھادھا اتے مَےں اُهناں نُوں پھیروجپُر جان بارے پُچھِآ, پر اُهناں جواب دِتا کِ اُه دِلی توں چار کُ دِناں باد جد واپِس آاُنگے تاں پھِر پھِروجپُر چلاںگے۔ پر جد 4 دِناں باد اُه دِلی توں واپِس آای تاں مَےں اُهناں نُوں پھِر پھِروجپُر جان بارے پُچھِآ تاں اُه چُّپ هو گای اتے پھِر کهِن لّگی "اّگے جدوں مَےں واپِس لهَور جاںدی هُںدی ساں تاں مےری اںماں اتے بھُوآ مَےنُوں اُڈیکدیآں رهِںدیآں سن اُه مَےنُوں بھارت پھےری بارے سَےںکڑے سُآل کردیآں سن, اَورتاں دے پهِراوے توں لَے کے بولی, سهِراں دیآں سڑکاں, ِامارتاں,

آد بارے کای-کای سُآل پُچھدیآں سن, پھیروجپُر نُوں بےهد ےاد کردیآں سن, پر هُن اُه دووے هی نهیں رهیآں پھِروجپُر جِهڑے لوک مَےنُوں ماڑا موٹا پهِچاندے سن اُه وی نهیں رهے۔ هُن مَےں سوچدی هاں کِ جد مَےں لهَور واپِس جاںدی هاں تاں مَےنُوں بھارت بارے کوای وی نهیں پُچھدا۔ کای وار جے مَےں آپ هی دسن لگدی هاں تاں سُنن والِآں نُوں کوای دِلچسپی نهیں هُںدی۔ پر پھِر وی اگلی وار پھیروجپُر چلاںگی۔"

کُجھ چِر باد مَےنُوں پھِر پاکِستان جان دا مَوکا مِلِآ تاں مَےں سکیلاں جی نُوں کِها کِ ِاس وار مَےں پھِر آپنا پِںڈ وےکھناں چاهُںدا هاں۔ سکیلاں جی نے کِها کِ "مَےں سرگودھے تُهاڈے پِںڈ جان دا پروگرام وی بناں دِآںگی اتے مَےں وی تُهاڈے نال چلاںگی۔"

رات نُوں مَےں پِچھلی وار سرگودھے دی پھےری نُوں ےاد کردا رِها, جِنّا لوکاں دے بھاپا جی نے ناں لِکھ کے دِتے سن اُهناں وِچوں تاں کوای وی نهیں سی مِلِآ, جِس بارے وی مَےں پُچھدا سا, جواب مِلدا سی, دو سال هواے پھَوت هو گِآ, 10 سال هواے پھوت هو گِآ ِاه تاں اجے 6 مهینے پهِلاں پھوت هويا پر پھِر وی جد مَےں واپِس اںمرِتسر گِآ ساں تاں بھاپا جی نے پھون تے کِها سی, اُڈ کے آ جا اتے مےرے کولوں پِںڈ دیآں گّلاں دُهرا-دُهرا کے سُندے رهے سن جدوں مَےں اُهناں وّلوں دّسے هواے لوکاں بارے دسِآ سی کِ اُه سورگواس هو گاے سن تاں اُه چُّپ هو جاںدے سن اتے پُچھدے سن, کی هويا سی اُسنُوں جِوےں اُه مےریآں گّلاں نال هی پِںڈ بارے سبھ کُجھ جان لَےناں چاهُںدے سن, باد وِچ اُهناں نے کدی آدمیآں نُوں اُهناں دے پُچھن دے بگَےر وی دسِآ۔ "سربجیت آپنے پِںڈ هو کے آيا هَے,” پھِر مےرا دھِآن مےری کَےنےڈا پھےری تے گِآ۔

جِتھے مَےں وےکھدا هُںدا ساں, کِ چاچا جی اتے مےرے کجن بڑا چِر آپنے پُرانے پِںڈ نُوں ےاد کردے هُںدے سن, پر اُهناں دے لڑکِآں دی اُهناں گّلاں وِچ کوای وی دِلچسپی نهیں سی هُںدی, مَےں ِاه سارا کُجھ سوچدِآں رات لںگھا دِتی, مَےں هُن جا کے پھِر اُهناں لوکاں نُوں هی مِلاںگا اتے پھِر اُهناں وِچوں ساڈے پریوار بارے پُچھن والے لوک تھوڑے جهے هی هونگے, پھِر جد واپِس

جاواںگاں تاں بھاپا جی وی هُن نهیں رهے, چاچے, تااے وی نهیں جِنّھاں نُوں آپنے پِںڈ دے سُپنے آاُںدے هُںدے سن, مَےنُوں لگا جِوےِاه گّلاں سُنن والے اتے ِاه گّلاں سُنااُن والے گھٹدے جاں رهے هن, مےرے اتے سکیلاں جی ورگے لوکاں دیآں کوسِساں دے باوجُود وی ِاه رِستے ٹُّٹ جانگے۔ مَےنُوں رات وِچ هی ِاک ےُگ بیت گِآ جاپِآ اتے مَےں سوچِآں کِ مَےں آپنے پِںڈ نهیں جاناں۔ سوےرے کوای 11 کُ وجے سکیلاں جی دا پھون آيا, “مَے تُهاڈا پِںڈ وےکھن دا ِاںتجام وی کر دِّتا هَے اتے مَےں وی تُهاڈے نال جاواںگی" پر مَےں دُچِتی وِچ ساں پر پھِر مَےں کهِ هی دِتا۔ “سکیلاں جی, مَےں پِںڈ وےکھن جان دا پروگرام هٹا دِّتا هَے ,"

"پر کِاُ  ۔"

س کیلاں جی نے پُچھِآ "سکیلاں جی, هُن کِنُّو جا کے مِلاگاں اتے واپِس جاں کے اُه گّلاں کِنُّوں دساںگاں۔”