ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ ਸੱਚਮੁਚ ਕੁੜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਲੱਗੇ। "ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਈ...?"

"ਇਹ ਨਾ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਉਂਜ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ, ਮੇਰਾ, ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।"

"ਐਵੇਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਨਾ ਪਾਓ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ।"

"ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰੂਪ ਕੌਰ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਭੁਚੰਗੀ ਵਾਂਗ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਜਗ੍ਹਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ।"

"ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ.... ? ਇਹ... ?"

"ਇਹ ਕੋਈ ਆਮ ਲੜਕੀ ਨਹੀਂ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਲਿਜਾਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਧੀ ਜਾਂ ਪੋਤਰੀ ਹੈ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ।"

"ਧੀ ਜਾਂ ਪੋਤਰੀ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਅਸਾਂ ਤੇ ਕਦੀ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਘਰ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ?"

"ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਸੋਚੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ? ਧੀਆਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਭੇਸ 'ਚ ਖੜੀ ਕੁੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸ ਵੱਲ ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਤੱਕਣ ਤੋਂ ਸਮਝ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਉਸੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਰਗੜਨ ਲੱਗੀ।

"ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਬੰਦਾ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਤੇ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।"

"ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਹਾਂ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਸਾਡੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਜੰਮਦਿਆਂ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਕੁੜੀਮਾਰ' ਕਹਿ ਕੇ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।"

"ਉਹ ਵੇਲੇ ਹੋਰ ਸਨ ਜਦ ਖ਼ਾਲਸਾ ਖ਼ਾਲਸ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ 'ਚ ਸੀ । ਹੁਣ ਜੋ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖ ਹੀ ਰਹੇ ਹੋ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਠੰਡਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਤੇ ਦਰੁਸਤ ਏ, ਪਰ ਇਹ... ਇਹ ?"

"ਜਿਸ ਨੇ ਬਚਣਾ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਾ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਖਿਆ।

"ਸਾਫ-ਸਾਫ ਦੱਸੋ।"

"ਇਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿੱਸਿਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਚ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁੜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ 'ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਜਗ੍ਹਾ' ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ; ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁੜੀ ਵੱਲ ਗੌਹ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਦਰਮਿਆਨਾ ਕੱਦ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਜੁੱਸਾ, ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਕੁਝ ਭੂਰੇ, ਚਿਹਰਾ ਕੁਝ ਚੌੜਾ, ਅੱਖਾਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ, ਪਰ ਭਰਵੱਟੇ ਕੁੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਤਲੇ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੁਝ ਭਾਰੇ, ਲੰਮੀ ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਗੋਲ-ਗੋਲ ਮੁੰਦਰਾਂ।

"ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਬਾਪ? ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ, ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਜਾਂ... ?"

"ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਪਾਲਣ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ 'ਚ ਬੜੀ ਤਾਕਤ ਹੈ।"

"ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਡਰ ਕਾਹਦਾ ?"

"ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਜੇ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜ਼ਬਾਨ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਵੀ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਪਾਲਣਾ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਨਾ ਵੀ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਦਾਈ, ਕੋਈ ਕਨੀਜ...?"

"ਹੂੰ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਨੱਕ ਨੂੰ ਖੁਰਚਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਨਾਜ਼ੁਕਤਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ਡਰ ?"

"ਡਰ ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, "ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਰਹੂਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਅਤੇ ਹਾਮਲਾ ਬੀਵੀ ਨਾਲ ਜਬਰ ਜਿਨਾਹ ਕਰਕੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਭਾਵੀ ਔਲਾਦ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।"

"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਐਸੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ। "ਚੱਲੋ ਛੱਡੋ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ । ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

"ਮਨ ਚਾਹੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਅਤੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸਿਆਣਪ ਨਹੀਂ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਆਪਣੇ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ?"

"ਇਸ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ।

"ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। "ਜੇ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਣਾਓ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਅੱਧਾ ਕੁ ਸੱਚ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ, ਕੁੜੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪੁਚਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੌਣ ਹੈ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਹੇ। ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਘੋੜ ਚੜ੍ਹੇ ਉਸ ਵੱਲ ਹੈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਉਤਸਕ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਹਾਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨ ਤੱਕ ਉਹ ਇਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਰਹੇਗਾ, ਉਹ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਹੁਣ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਰਗੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਵੋ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਆਪਣੇ ਝੋਲੇ 'ਚੋਂ ਇਕ ਪੱਗ ਅਤੇ ਖੰਡਾ ਕੱਢਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੂਪ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਕੁੱਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਲੀ ਹੋਈ ਪਠਾਣਾਂ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਉਤਾਰ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਰਗੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ। ਫੇਰ ਖੂਹ ਤੋਂ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਕੇ ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਸਤਾ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ:

“ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਵਾਪਸ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨਾਲ ?"

"ਮੈਂ ਰੂਪ ਨੂੰ ਉਸ ਪਿੰਡ 'ਚ ਛੱਡਣ ਤੱਕ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਵਾਂਗਾ।"

"ਚੱਲੋ ਇਹ ਵੀ ਵਧੀਆ। ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਜੰਗਨਾਮਾ ਸੁਣਾਂਗਾ। ਉਂਝ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਪਤਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਜੰਗਨਾਮਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦਿਆਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੋ ਬੰਦ ਹੀ ਯਾਦ ਹਨ ਉਹ ਇਸ 'ਚ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਕੁਝ ਜੋੜ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਬੰਦ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਹਨ। ਉਹ ਸੱਚਮੁਚ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ।"

"ਹੁਣ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਫਰੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਦੇ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੂਹ ਮਿਲ ਗਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਹੁਕਮਰਾਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਲਿਖੇ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਦੀ ਇਕ ਨਕਲ ਮੇਰੇ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਪੁਚਾ ਦੇਵਾਂ।"

"ਸਭ ਕੋਈ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਹੁਣ ਕੌਣ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੈ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ। ਅੱਜ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਪੱਗ 'ਤੇ ਕਲਗੀ ਲਾਈ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਪੱਗ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਰੁਲਦੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ।"

"ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਸ਼ਾਹ ਜੀ, ਸੱਚ ਕਿਹਾ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਕੁੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਡੋਗਰੇ ਵਜ਼ੀਰ, ਸੰਧਾਵਾਲੀਏ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ। ਤੇ... ਤੇ ਹੁਣ ਕਵਿਤਾ-ਕਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਦਿਸਣ ਲੱਗਾ ।"

"ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਮਾਰ ਇਕ ਵਾਰ, ਪਰ ਹਰਫ਼ ਦੀ ਮਾਰ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਖਿਆ।

***

3

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕਈ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਰੂਪਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨਗੇ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਚਾਹੇ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਦੇ, ਚਾਹੇ ਹੌਲੀ ਚੱਲਦੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੁਰਾਂ ਨਾਲ ਧੂੜ ਦੇ ਬੱਦਲ ਉਡਾਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ, ਬੜੀ ਬਰੀਕ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਧੂੜ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਿਆ ਚਾਹੇ ਹਾਲੇ ਇਕ ਘੜੀ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਹਵਾ 'ਚ ਸ਼ੀਤਲਤਾ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਧੁੱਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਧੂੜ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਦੇ ਲੜਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਕ ਲਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਕ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਗੱਡੇ ਆਪਣੀ ਹੌਲੀ ਚਾਲ ਚੱਲਦਿਆਂ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿੱਕਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚ ਕੁਝ ਸੁੱਤੇ ਜਿਹੇ, ਕੁਝ ਹੁੱਕਾ ਪੀਂਦੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਸ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਦਸਤਾ ਵੀ ਚੱਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਫਲਾ ਜਾਂ ਗੱਡਾ ਰਸਤੇ 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ। ਉਂਝ ਇਹ ਸੜਕ ਨਾਮ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਬਸ ਗੱਡਿਆਂ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੁੱਕੇ ਖੇਤਾਂ, ਮੈਦਾਨਾਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਚੌੜਾ ਜਿਹਾ ਰਸਤਾ। ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਗਲਾਂ 'ਚ ਪਾਈਆਂ ਟੱਲੀਆਂ ਦੀ ਟਨ-ਟਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਨੀਰਸਤਾ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਜਾਪ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਲੰਘਦੇ ਤਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਸਿਰ 'ਤੇ ਘੜੇ ਚੁੱਕੀ ਕਿਸੇ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਜਾਂਦੀਆਂ ਜਾਂ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਦਿਸਦੀਆਂ। ਅੱਧ ਨੰਗੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਹਨੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ ਦੌੜਦੇ ਖੇਡਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।

ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਘੋੜੇ ਦੁੜਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਦਵਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੌਲੀ ਕਰ ਲਈ। ਰਸਤੇ 'ਚ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਰੂਪ ਕੌਰ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਘੋੜਾ ਦੁੜਾਉਣ ਲੱਗਦਾ। ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕੁੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸਫਰ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦਾ ਸਾਥ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਅਤੇ ਸੁਖਦਾਈ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਰੂਪ ਕੌਰ ਹੁਣ 'ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ