ਸਿਪਾਹੀ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਹੂਰੇ ਚੁੱਕੀ ਕੁੱਦ ਪਏ
"ਬੈਂਡ। ਬੈਂਡ।"
ਅਖੀਰ ਬੈਂਡ ਦੀ ਗੱਲ ਰਹੀ।
ਘੋੜਸਵਾਰ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਲੱਥਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਰੀਫੂਜੀ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਇਕ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ, ਬੈਂਡ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਪਿੱਤਲ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਪਿੱਤਲ ਵਰਗੇ ਚਮਕਦੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੋਗ ਤੇ ਸੱਤ੍ਹਾ ਦਾ ਵਿਖਾਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।
34
ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਭਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕੋਜੂਖ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਨਾ ਹਿੱਲਿਆ ਭਾਵੇਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ ਹੁਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਸਥਾਨਕ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨੇਹੀ ਤੇ ਸਕਾਊਟ ਆ ਆ ਕੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਸਾਕ ਫਿਰ ਜੁੜਨ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਏਕਾਰਟਰੀਨੇਡਾਰ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਮਦਦ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੈਟਰੀਆਂ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਬੜੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਾਰਚ ਕਰਦੀਆਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ- ਸੌ ਸੌ ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਦਸਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ - ਕੋਜੂਖ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖ਼ਤਰਾ ਵੱਧਦਾ ਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਹਿਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸੀ । ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਨਸਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਮੁੱਖ ਫੌਜਾਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਗਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪਰ ਕੋਜ਼ੂਖ ਹਿੱਲਣ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ।
ਉਸ ਦਾ ਜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਦਸਤੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ । ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ ਤੇ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨਾਲ ਜੋ ਵੀ ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਬਣਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਾਨਾਂ ਦਾ ਰਾਖਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਦਾਗ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਸੀ ।
ਉਹ ਰੁੱਕਿਆ ਰਿਹਾ ਤੇ ਕਸਾਕ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ - ਲੋਹੇ ਵਰਗਾ ਪੱਕਾ ਘੇਰਾ ਵਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਗੱਜਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਸਟੈਪੀ ਨੂੰ ਕੰਬਾਂਦੀਆਂ ਕਿਰਚਾਂ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੋਟੇ ਗੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਨਿਕਲ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਉੱਡਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਤੋਪਾਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾਣ, ਪਰ ਉੱਥੋਂ ਹਿੱਲਿਆ ਨਾ ਜਾਏ। ਦਿਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਧਾਂਹ ਧਾਹ ਦੇ ਧਮਾਕੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਧੂਏਂ ਦੇ ਮੋਹਲੇ, ਖੁੰਦਕਾਂ ਖਾਈਆਂ ਉੱਤੋਂ ਚੱਕਰ ਖਾਂਦੇ ਉੱਡਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਹਰ ਰਾਤ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਇੰਝ ਹੁੰਦਾ ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਭਾਰੀ ਗੁਫ਼ਾ ਦਾ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹਾ