ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ 'ਕਾਰਣਾ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੀ 'ਕਿਉਂ" ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ 'ਮਨੋਰਥਾਂ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। 'ਕਾਰਣ' ਅਜੇਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸਾਨੂੰ 'ਕੰਮ' ਵੱਲ ਧੱਕਦੀ ਹੈ; ਮਨੋਰਥ ਅਜੇਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸਾਨੂੰ 'ਕੰਮ' ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ। ਅਰਸਤੂ ਨੇ 'ਕਿਉਂ' ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਉੱਤਰਾਂ ਨੂੰ 'ਕਾਰਣ' (Cause) ਆਖਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਉੱਤਰ (ਕਾਰਣ) ਨੂੰ ਉਹ ਨਿਮਿੱਤ ਕਾਰਣ (Efficient Cause) ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਉੱਤਰ (ਮਨੋਰਥ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਕਾਰਣ (Final Cause) ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ- ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਲੇਟੋ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਸ ਨਮੂਨੇ ਉੱਤੇ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਨਮੂਨਾ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਰੱਬ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੱਸੇ ਹੋਏ ਨਮੂਨੇ ਨੂੰ ਉਹ 'ਆਈਡੀਆ' ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਨਾਂ 'ਆਈਡੀਅਲਿਜ਼ਮ' ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।

ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕਦਮ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਆਖਿਆ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚਲੇ ਆਈਡੀਏ ਦੀ ਨਕਲ ਉੱਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਉਪਜਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ 'ਮਨੋਰਥ' ਨਾਲ ਉਪਜਾਇਆ ਹੈ। ਈਸਾਈ ਮਤ ਨੇ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸਲਾਮ ਨੇ ਉਸ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਖਿਆ ਕਿ 'ਮਨੁੱਖ' ਉੱਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਹੈ। ਰੱਬ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੱਸੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਆਈਡੀਏ ਦੀ ਨਕਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਉਪਜਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਉੱਤੇ (In his own Image) ਬਣਾਇਆ । ਰੱਬ ਦਵਾਰਾ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਜਾਏ ਗਏ ਆਦਮੀ ਦੀ ਉਪਜ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਵੀ ਰੱਬ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਜਾਂ ਮਨੋਰਥ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਰੱਬ ਸਦੀਵੀ ਜੰਨਤ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਤੋਂ ਅਵੇਸਲੇ ਜਾਂ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਰੋੜਾ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਨਰਕ-ਨਿਵਾਸ ਦਾ ਦੰਡ ਦੇਵੇਗਾ।

ਰਚਨਾ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕੇਵਲ ਰੱਬ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਿੰਦੇ ਰਾਹੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਕਾਰਿੰਦੇ ਉੱਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜਾਂ ਈਮਾਨ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ, ਵਰਨਾ ਸਦੀਵੀ ਨਰਕਵਾਸ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਕੁਝ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਫ਼ਰਕ ਕੇਵਲ ਏਨਾ ਹੈ ਕਿ ਏਥੇ ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੇ ਸਦੀਵੀ ਨਰਕਵਾਸ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ; ਜਾਂ ਇਹ ਚੱਕਰ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਸਦੀਵੀ ਨਰਕਵਾਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਮਗਰਲੀ ਗੱਲ ਵਧੇਰੇ ਤਰਕਪੂਰਣ ਹੈ। ਰੱਬ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਚੁਰਾਸੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ਦਫ਼ਤਰੀ ਝੰਜਟ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਸਦੀਵੀ ਨਰਕਵਾਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾ ਕੇ ਇੱਕੋ ਵੇਰ ਸਾਰਾ ਝੰਜਟ ਮੁਕਾ ਦੇਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ।

ਰੱਬੀ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹਿੱਤ ਉਪਜੇ ਹੋਏ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਿਸਾਨੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਹਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਇਸ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਘੇਰਾ ਕੇਵਲ ਅਧਿਆਤਮਕ ਖੇਤਰ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਨਾਲੋਂ ਉਚੇਰਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਇਹ ਰੱਬ ਨੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣਾ ਕੇ ਫਰਿਸ਼ਤਿਆਂ