ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ: ਸਮਾਨਤਾ, ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ
ਅੱਜ, 12 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ, ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਦਾ 648ਵਾਂ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸੰਤ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ। ਉਹ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰਾਣਸੀ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਚੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ ਅਤੇ ਨੀਵਾਂ ਵਰਗ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸਮਾਨਤਾ, ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਅਟੁੱਟ ਭਗਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਬਣਾਇਆ।
ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ
ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ 14ਵੀਂ ਤੋਂ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਚਲੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਸੀ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਆਗੂਵਾਈ ਕਬੀਰ, ਮੀਰਾਬਾਈ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਵਰਗੇ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ-ਪਾਤੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਚ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਨਿੱਜੀ ਭਗਤੀ (ਪ੍ਰਭੂ ਪ੍ਰੇਮ) ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਜਾਂ ਵਰਗ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਯੋਗਦਾਨ
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਆਂ ਭਗਤਾਂ ਪੀਰਾਂ ਪਗੰਬਰਾਂ ਦਾ ਅਮੋਲ ਖ਼ਜਾਨਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ‘ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਿਆਈ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ 11 ਭੱਟਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ,ਉੱਥੇ ਹੀ ਗੂਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ 15 ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ,ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ,ਭਗਤ ਬੇਣੀ ਜੀ,ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ,ਭਗਤ ਤਰਲੋਚਨ ਜੀ,ਭਗਤ ਜੈ ਦੇਵ ਜੀ,ਭਗਤ ਰਾਮਾ ਨੰਦ ਜੀ,ਭਗਤ ਸੈਣ ਜੀ ਭਗਤ ਸਧਨਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹੈ। ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ 40 ਸ਼ਬਦ 16 ਰਾਗਾਂ ਹੇਠ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹਨ । ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਰਲ ਪਰ ਡੂੰਘੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਚੇ ਭਜਨ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪੈਗਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਕਤੀਆਂ
"ਜਉ ਪੈ ਹਮ ਨ ਪਾਪ ਕਰੰਤਾ ਆਹਿ ਅਨੰਤ ਕੇ ਅੰਤਾ ॥" (ਅੰਗ 658, ਰਾਗ ਗੌੜੀ)
(ਜੇ ਅਸੀਂ ਪਾਪ ਨਾ ਕਰਦੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸੀ)
"ਬੈਸੁ ਬੇਗਮਪੁਰਾ ਸਹਰ ਕੋ ਨਾਉ ॥ ਦੁਖੁ ਅੰਦੋਹੁ ਨਹੀ ਤਿਹ ਠਾਉ ॥" (ਅੰਗ 345, ਰਾਗ ਗੌੜੀ)
(ਮੇਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਬੇਗਮਪੁਰਾ’ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਸੋਗ ਨਹੀਂ)
"ਕਾਹੇ ਰੇ ਮਨ ਚਿਤਵਹਿ ਉਦਮੁ ਜਾ ਆਹਰਿ ਹਰਿ ਜੀਉ ਪਰਿਆ ॥" (ਅੰਗ 658, ਰਾਗ ਗੌੜੀ)
(ਹੇ ਮਨ, ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਉਦਮ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਸੰਭਾਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ)
ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇ
- ਨਿਰਗੁਣ ਭਗਤੀ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਮਤ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
- ਸਮਾਨਤਾ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਅਤੇ ਉਚ-ਨੀਚ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਕੇ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕੋ-ਜਿਹਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ।
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਮਾਰਗ ਦੱਸਿਆ।
- ਬੇਗਮਪੁਰਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾ, ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਗੁਲਾਮੀ ਨਹੀਂ।
ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਧਰਮਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਰਵਿਦਾਸੀਆ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹੀਂਆਂ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹਨ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਉਜਲ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਬਣ ਕੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਰਾਹੀਂ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਚਾਈ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਵੱਲ ਵਧੀਏ।
