ਰਾਇ ਸਾਹਬ ਕਮਲ ਨੂੰ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਕੁੱਟਣ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹਾਹਾ ਕਾਰ ਮੱਚ ਗਈ।
ਅਨੰਤ ਰਾਮ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਰਤ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁਪਯਾ ਨਾ ਮੋੜੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਤੋਂ ਅੱਧ ਸੇਰ ਮਾਸ ਕੱਟ ਲਿਆ ਜਾਏ- ਮੰਨੀ ਤੇ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਤੇ ਹਾਸੇ ਦਾ ਮੜਾਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਨਾ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਸ਼ਾਮੂ ਉਹਦੇ ਵਰੰਟ ਕਢਾਈ ਫਿਰਦਾ ਏ।
ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਡੁੱਲ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ।
ਤਖਤ ਪੜੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਤੋਂ ਛੁਟ ਬਾਕੀ ਉਹਦੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵੀ ਸਬਰਕਤੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਅਕਸਰ ਲੋਕ ਹੜਬੂੰ ਹੜਬੂੰ ਕਰਦੇ ਭੁੱਖੇ, ਲੀਰਾਂ ਲੰਗੋਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟੇ, ਅਧ ਨੰਗੇ, ਅੱਧੇ ਕੱਜੇ, ਜਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਹੈ; ਐਵੇਂ ਹੜਬਾਂ ਦਾ ਭੇੜ ਹੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ।
ਕਮਲ ਘਬਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਸੀ- ਕਿਸੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਮੁਸੀਬਤ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਹਵਾਸ ਗੁੰਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਮੰਚ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਖ਼ਾਸ ਵਿਧੀ ਤੇ ਨੇਮ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੇ ਮਾਂਦਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਵਾਈ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ, ਤੇ ਮੌਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਪਰੀਆਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਨਿਸਚਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੱਝਦਾ, ਪਰ ਹੱਡ-ਬੀਤੀਆਂ ਨੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।
ਉਸ ਦਾ ਵੱਸ ਚੱਲਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕੋ ਝਪਟੇ ਨਾਲ ਏਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਤੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦੀ- ਉਹ ਉਸ ਕੰਗਲੇ ਟੀਚਰ ਨੂੰ ਚੁਟਕੀ ਵਿੱਚ ਮਸਲ ਕੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਡਾ ਦੇਂਦੇ।
ਥਾਂ ਥਾਂ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣੇ ਲੋਕੀਂ ਮੂੰਹ ਜੋੜ ਜੋੜ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ਦੇ ਬੱਦਲ ਹਰ ਪਾਸੇ ਛਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ- ਇੰਨੀ ਛੇਤੀ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਿਹੀ ਹਵਾ ਵਗ ਗਈ। ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਭੂਤ ਚੁਟਕੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਢਿੱਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣਾ ਤਾਂਡਵ ਨਾਚ ਨੱਚ ਕੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੈਵਾਨ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਨਾਸੂਰ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਪਿਆ ਪੱਕੇ, ਹੁਕਮ ਲਾਉਣ ਦਾ ਇਸ ਨੂੰ ਹਵਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।
ਮਲ੍ਹਮਾਂ ਲਾ ਲਾ ਵਕਤ ਨੇ ਠੰਢੇ ਕੀਤੇ ਘਾ, ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹੀ ਪਿਆਰ ਦੇ ਬਦਲੀ ਗਏ ਹਵਾ।
ਲਿਸ਼ਕ-ਪੁਸ਼ਕ, ਮਲ੍ਹਕੀ ਤੇ ਨਾਜ਼ ਨਖਰੇ, ਵਿੰਨ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਬਾਂਕੀ ਅਦਾ ਤੇਰੀ, ਖਾ ਖਾ ਵੱਢੀਆਂ ਵਧੇ ਹੋਏ ਜੱਟ ਵਾਂਗਰ, ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਹੈ ਸੋਹਣੀ ਹਵਾ ਤੇਰੀ।